1. • ԱՌԱՋԻՆ ՓՈՐՁԵՐԸ : Հայաստանն ամբողջ XVI-րդ դ. Ապրեց
պատերազմների,ավերածությունն-երի, քայքայման, բնակչության ոչն-չացման և
գերևսրության տագնապալի պայմաններում : Ան-դրկովկասյան ժողովուրդներից օգ-
նություն ստանալու հույսը կորցնե-լուց հետո, հայ ժողովուրդը հայաց-քն ուղղեց դեպի
հեռավոր Արևմուտք, որին հայերը հաճախ էին դիմել անցյալում : Այդպիսի
պարագաներում մարդիկ սկսեցին խորհել երկրի և ժողովրդի ազատության մասին :
Դրանցից մեկն է եղել հայոց կաթողիկոս Ստեփանոս Սալմաստեցին : Նա իր ժամանակի
զարգացած մարդկանցից մեկն էր : Կրթություն էր ստացել Կոստանդնու-պոլսոիմ, եղել
էր Լեհաստանում, գլխավորել հայկական գաղթավայրերի հոգևոր գործերը և այցելել
Մոսկվա : Նա տիրապետում էր մի քանի օտար լեզուների, այդ թվում լատիներենին:
1547թ Էջմիածնում հրավիրվում է գաղտնի ժողով, որտեղ կաթողիկոսի առաջարկությամբ
քննության է առնվում Հայաստանի ազատագրության հարցը : Ժողովը որոշում է դիմել
Վենետիկի հանրապետությանը և կաթողիկոսի գլխավորությամբ պատվիրակություն
ուղարկել Եվրոպա՝ օգնություն ստանալու ակնկալիքով : Ս՛Սալմաստեցին 1549
թ.մեկնում է Եվրոպա՝ լինում է Վենետիկոմ, Հռոմում,անցնում է Գերմանիա, ապա
Լեհաստան և 1551թ.վերադառնում Էջմիածին, առանց որևե օգնության կամ օգնության
խոստում ստանալու : Այս անհաջող քայլը չի ընկճում հայերին : 1562թ.տեղի է ունենում
մի այլ ժողով, այս անգամ Սեբաստիայում՝ Միքայել Սեբաստացու նախաձեռնությամբ և
գլխավորությամբ : Այս ժողովը հետապնդել էր նույն նպատակը, ինչ ո ր 1547թ. Էջմիածնի
ժողովը : Այս անգամ պատվիրակության գլուխ էր կանգնել Աբգար Եվդոկացին : Իր
պատվիրակությունը նույնպես որևէ արդյունքի չհասավ :Հայաստանի ազատագրության
համար Սալ-մաստեցու և Սեբաստացու ձեռնարկումները այն նշանակությունն ունեցան,
որ հայերը շուրջ երեք հարյուր տարվա լռությունից հետո նորից բարձրացրին
ազատագրական պայքարի դրոշը : Այդ ձեռնարկումները հայ ժողովրդի, ազատագրական
պայքարի սկիզբն էր, առաջին քայլերը :
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ԼՈՒԾՄԱՆ
ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ԱՌԱՋԻՆ
ՔԱՅԼԵՐԸ

2. Հայկական հարցը հորից շեշտա- դրվեց XVII դ.վերջին, երբ հայ
ժողովուրդը ուղիներ էր փնտրում ազատվել պարսկական լծից :
Պար-սից տիրապետության տակ համեմատաբար ազատ էին
ապրում Սյունիքի և Արցախի յհայությունը : Այդ շրջանի
հայությունը կիսաանկախ վիճակում էր : Քանի դեռ հայ
մելիքները հարկ էին վճարում, պարսիկներն էլ ճանաչում էին
այդ շրջանի հայության կիսաանկախ վիճակը : Եվ հենց այդ
հատվածի՝ հայ ժողովուրդը նորից սկսեց ուղի-ներ փնտրել :
1677թ.Էջմիածնում գումարվեց գաղտնի ժողով, որին
մասնակցում էր 12 հոգի՝ 6 հոգևորական, 6 աշխարհիկ
կաթողիկոս Հակոբ Ջուղայեցու գլխավորությամբ : Ժողովի
մասնակիցներից հայտնի էին Մելիք-Իսրայելը ( Իսրաեյել Օրու
) հայրը,Կոստան Բեյը և Աղաջանը : Ժողովում քննարկման էր
դրվել Արևելյան Հայաստանի ազատագրական հարցը և դրա
հետ կապված՝ հայկական և կաթոլիկական եկեղեցիների
փողհարաբերությունները : Որոշվում է պատվիրակություն
ուղարկել Եվրոպա՝ պապից և եվրոպական պետություններից
օգնություն խնդրելու : Պատվիրակությունը նախ գնում է
Վրաստան՝ վրաց գործիչների հետ բանակցելու :
Բանակցությունների ժամանակ փոխադարձ համաձայնության
են գալիս և որոշվում է, որ հայերը դինեն Արևմտյան Եվրոպայի
պետություններին, իսկ վրացիները՝ Ռուսաստսնին :
1679թ.աշնանը պատվիրակությունը Վրաստանից ուղևորվում է
դեպի Կոստանդնուպոլիս : 1680թ.օգօստոսին, ութ ամիս այնտեղ
մնալուց հետո մահանում է Հակոբ Ջուղայեցին : Նրա մահից
հետո պատվիրակության անդամները այլևս գործնական
քայլերի չեն դիմում և նրանցից ոմանք ետ են վերադառնում
Արևելյան Հայաստան : Պատվիրակության ցրվելը սակայն չի
ազդում ազատագրական շարժման հետագա ընթացքին :

3. Այդ գործը շարունակում է Մելիք-Իսրայելի
որդին՝ Իսրյել Օրին : XVII դ.վերջին
եվրոպական պետությու-ններն սկսում են մեծ
հետաքրքրություն դրսևորել Մերձավոր
Արևելքի նկատմամբ: 1695 թ.Իսրայել Օրին
հայտնվելով Գերմանիայում, բնակություն է
հաստատում Դյուսելդորֆ քաղաքում : Այստեղ
նա ծանոթանում է Պֆալցի կուրֆյուրստ
Հովհան Վիլհելմի հետ: Վիլհելմին պատմում է
հայերի ծանր վիճակի, նրանց ազատագրական
ձգտումների, Էջմիածնի ժողովի, երկրի
բնական հարստությունների մասին և
համոզում , որ նա իր վրա վերցնի Հայաստանի
ազատագրումը և դառնա այդ երկրի
թագավորը ; Վիլհելմը տալիս է իր
համաձայնությունը, պահանջելով գրավոր
դիմում հայերի կողմից: Քանի որ Իսրայել Օրու
մոտ չկար այդ դիմումը, անհրաժեշտություն է
լինում վերադառնալ Հայաստան :
ԻՍՐԱՅԵԼ ՕՐՈՒ ԳՈՐԾՆԷՈՒԹՅՈՒՆԸ

4. Իսրայել Օրու հետագա գործնեությու-նը
ուղղվում է դեպի Ռուսաստան : Նրան
խորհուրդ էին տվել, որ դիմի Պետրոս
Մեծին, քանի որ թագավորը իր երկրի
շահերից ելնելով մեծ սպասելիքներ
կունենար Կովկասում : 1701թ.հանդիպում
է կայանում : Այդ հանդիպման ժամանակ
ցարը խոստանում է օժանդակել, հարմար
առիթ ստեղծվելուց : Օրին ծրագիր է
կազմում Պարսկստանի հայությանը
ընդհանուր ապստամբության մղել և
ապա՝ եվրոպական կամ ռուսական զորքի
օգնությամբ Հայաստանը ազատագրել:
1709թ.նա մեկնում է Պարսկաստանի
մայրաքաղաք Սպահան: Սակայն նրա
առաքելությու-նը երկար չի տևում և նա
հեռանում է : Նույն թ-նի կեսերին
վերադառնում է Անդրկովկաս և մնում
մինչև 1711թ. : Այստեղ գտնվելու
ժամանակ զգալի գործ է կատարում :
ՌՈՒՍՆԵՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԱՌՆՉՈՒԹՅՈՒՆԸ
ՀԱՅ ԴԱՏԻ ՀԵՏ

5. • Սպահան գնալիս և վերադառ- նալիս Օրին
ճանապարհորդում է Հայաստանում : Լինում է
Գանձասարում, Էջմիածնում : Կապեր հաստատում
Գանձա-սարի կաթողիկոս- Եսայի Հասան-Ջալալեանի և
մելիքների հետ : Էջմիածնում՝ կաթողիկոս Ալեքսանդր
Ջուղա-յեցուն աշխատում է համոզել, կողմնորոշվելու
դեպի Ռուսաստանը : 1711թ. Օրին և Եսայի Հասան-
Ջալալեանը ճանապարհ են ընկնում դեպի Ռուսաստան :
Նրանք Կասպից ծովից գալիս են Աստրախան, որպեսզի
այստեղից մեկնեն Մոսկվա :Սակայն Աստրախանում
1711թ .օգոստոսին Իսրյել Օրին հանկարծա-մահ է լինում :
ԻՍՐԱՅԵԼ ՕՐԻՆ խոշոր դեր է խաղացել XVII-XVIIIդդ.հայ
ազատագրական շարժման պատմության մեջ : Նա իրեն
դրսևորեց որպես խոշոր հայրենասեր, հայրենիքի
ազատության շահը գերադասելով անձնականից, իր
կյանքը նվիրելով հայրենիքի ազատագրությանը :
1722 թ.Պետրոս Մեծը սկսում է իր պարսկական
արշավանքը : Հայերը մեծ ոգևորություն էին ապրում :
Հայությունը իր ամբողջ հույսը կապել էր Պետրոս Մեծի
հետ: 10000-ոց ղարաբաղցի հայ զինվորների գլուխ անցած
Եսայի կաթողիկոսը դիմավորելու էր եկել ռուսական
զորքին: Սակայն Պետրոս Մեծը դեպի Շամախի
շարժվելու փոխարեն, հետ է դառնում և հայե-րին
խորհուրդ տալիս, որ հաստատվեն պարսիկներից
գրաված հողերի վրա : Ռուս ցարը թուրք սուլթանի հետ
համաձայնություն էր կնքել և մտադրված չէր հայերի
պատճառով իր շահերից դուրս գալ : Բարեբաղտաբար
հայերը չէն տեղափոխվում այդ հողերի վրա : Նորից սև
ամպեր են կուտակվում հայ ժողովրդիվրա, մնալով մեն-
մենակ թշնամիների հարձակումներին :

6. ԴԱՎԻԴ-ԲԵԿԸ ՍՅՈՒՆԻՔՈՒՄ: 1722թ աշնանը Ստեփանոս
Շահումյանի առաջարկությամբ Դավիդ-Բեկը գալիս է Ղափան և
անցնում ապստանբության գլուխ : Իր 400 հոգուց բաղկացած
զորախմբով գրոհում է հակառակոր-դի վրա և փառավոր հաղթանակ
տա-նում : Այս հաղթանակը վճռական նշանակություն ունեցավ իր
հեղինակությանը : Նրա համբավը տարածվեց ժաղավրդի մեջ :
Դավիդ-Բեկը իր շուրջն է համախմբում տարբեր զինված ջոկատներ :
1723թ.առաջին կեսին միավորվում են մեկ դրոշի ներքո և իրեն
ճանաչում հրամանատար : Իր բանակում էին գտնվում՝ Մխիթար
Սպարապետը, Հալիձորի՝ Մելիք Փարսադանը, տեր-Ավետիք
քահանան, Ստեփանոս Շահումյանը և ուրիշներ : Քանակը աճելով
7000-ի է հասնում և այդ զգալի ուժով 1724թ.հաստատում են հայերի
անկախությունը : 1727թ.Հալիձորում Դավիդ-Բեկը պարտության է
մատնում օսմանյան բանակին և պարսից շահ Ռահմազ II-ից
ստանում իշխանաց իշխան տիտղոսն ու Սյունիքի
նահանգապետությունը : Դավիդ-Բեկի
մահանալուց հետո 1728թ.հրա-մանատարությունը ամբողջությամբ
անցնում է ՄԽԻԹԱՐ ՍՊԱՐԱՊԵՏԻ ձեռքը : Սա նույնպես արիաբար
գլխավորեց հայերի պայքարը թուրք զավթիչների դեմ և մի շարք
հաղթական մարտեր մղեց : Սակայն զորքը սկսվեց պառակտվել և
կազմալուծվել : Այդ պառակտու-մը երևաց Հալիձորի բերդի
պաշարմամբ, թուրք զավթիչների կողմից : 1730 թ.Մխիթար
Սպարապետը զոհվում է : Իր մահով դադարում է Սյունիքի
ազատագրական պայքարը : 1736թ.Նադիր շահը վտարում է
թուրքերին և Պարսկստանի գահին նստում : Ղարաբաղը որոշակի
կարճ ժամանակ վերադառնում է իր կիսաանկախ վիճակին : Հայ
մելիքները թուրքերի հարձակումներից թուլացած, պարսիկների
հարձակումների դեմ փորձում էին պայքարել իր ազատության
համար : Նորից իրենց հույսը կապում են <<մեծ եղբայր>> քրիստոնյա
Ռուսաստանի հետ : Արցախի մելիքները գրկաբաց ընդունում են
ռուսական զորքերին և 1813թ. Գյուլիստանի դաշնագրով Արցախը
մտնում է ռուսական կայսրության կազմի մեջ :
ԱՐՑԱԽԻ ՈՒ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ԿԱՐՃԱՏԵՎ
ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՊԱՅՔԱՐԸ
ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈԻՄ Է

7. Ա ՐՑԱԽԸ՝ ՀԱՅ
ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐՈՒՄ:
XVIII դարի Սյունիքի և Արցախի
ապստամբությունը ավելի
ժողովրդականացրեց
ազատագրական պայքարի
գաղափարը : Նրա ղեկավարների՝
Դավիդ-Բեկի, Մխիթար
Սպարապետի և այլոց անձնական
քաջությունը և անձնազոհությունը
օրինակ դարձան հայրենասիրության
և ազատասիրության ոգով հետագա
սերունդներին դաստիարակելու
համար : Այս ապստամբությունը հայ
ժողովրդի ազատագրական պայքարի
պատմության պայծառ էջերից է :

8. • ՀՈՎՍԵՓ ԷՄԻՆ: Հայ ազգային ազատագրական պայքարի
կենտրոնը՝ Արցախն էր : Սակայն գտնվեցին անհատներ,
որոնք միջոցներ էին փնտրում ազատագրել հայրենիքը
օտարի լծից : Դրանցից մեկն էր ՀՈՎՍԵՓ ԷՄԻՆԸ : Նա
ծնվել էր 1726 թ.Պարսկաստանի Համադան քաղաքում :
Չափահաս տարիքում սեղափոխվում է իր հոր մոտ՝
Հնդկաստանի Կալկաթա քաղաք: Լսել էր Սյունիքի
հերոսական ապստամբության և Արցախի ու Ղափանի
մելիքությունների մասին : 1751թ.նավով գալիս է Լոնդոն :
Հովսեփ Էմինի հայացքը ուղղված էր դեպի
պարսկահայությանը և թուրքահայությանը : Նա մեծ
աշխատանք է տանում Լոնդոնում բարձր
իշխանավորների հետ բանակցություններ
վարելու,կամավոր գնդեր կազմելու, զինավարժություն
կազմակերպելու : Չնայած Հովսեփ Էմինի ծրագրերը
չիրագործվեցին, բայց իր գործունեությունը զգալի չափով
նպաստեց ազատագրական գաղափարի տարածմանը և
այդ շարժման նոր օջախների ստեղծմանը :՞Հովսեփ
Էմինը նոր աստիճանի բարձրացրեց հայ ազատագրական
շարժումը XVIII դ.երկրորդ կեսին : Նա այդ շարժման
պատմության մեջ մտավ որպոս իր հայրենրքի
ազատագրության մարտիկ ու լուսավորիչ :
ԲՈՑԿԼՏԱՑՈՂ ՄԻ ՆՈՐ ԿԱՅԾ :

9. • ՄԱԴՐԱՍԻ ԽՄԲԱԿԸ : Հնդկաստանի
Մադրաս քաղաքի հայկական գաղութում
կազմավորվում է մի խմբակ, որը նույնպես
նպատակ է դնում պայքարելու Հայաստանի
ազատագրության և պետականության
վերականգնման համար : Խմբակի կազմում
էին հարուստ ակնավաճառ Շահամիր
Շահամիրյանը, արցախցի քահանա տեր
Մովսես Բաղրամյանը, հարուստ առևտրական
Գրիգոր Խոջաջանյանը, Հակոբ Շահամիրյանը՝
Շահամիր Շահամիրյանի որդին : Մադրասի
խմբակի գործունեությունը և նրա առաջադրած
պահանջները զգալի ձևով տարբերվում էին
ազատագրական շարժման նախորդ շրջանի
համեմատությամբ : Այդ ծրագրի կարևորագույն
առանձնահատկություններից մեկն էր
սոցիալական բարեփոխություները՝
ֆեոդալական հարաբերությունների վերացման
և պետական դեմոկրատական կարգերի
ստեղծման գաղափարը :
ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՂ ՊԱՅՔԱՐ

10. ԳՅՈՒԼԻՍՏԱՆԻ ԵՎ ԹՈՒՐՔՄԵՆՉԱՅԻ
ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐԸ
1813թ.հոկտեմբերի 12-ին Գյուլիստանում
(հայկական գյուղ Արցախում) կնքվում է ռուս-
պարսկական հաշտության պայմանագիրը, որով
Պարսկստանը մեկընդմիշտ հրաժարվում է
Արևելյան Վրաստանից, Լոռու և Շամշադինի
շրջաններից, Գանձակի, Արցախի, Շաքիի,
Շիրվանի, Կուբայի, Դերբենտի խանությունները :
(Պարսկստանից նվաճած այդ տարացքների վրա
1920թ.Սովետական Ռուսաստանը և քեմալական
Թուրքիան ստեղծեցին Ադրբեջան
.արհեստական պետություն ) :
1828թ.փետրվարի 10-ին կնքվում է Թուրքմենչայի
(գյուղ Ատրպատականում) պայմանագիրը, որով
ավարտվում է 1826-1828թթ.ռուս-պարսկական
պատերազմը,և այլևս ոչ մի պատերազմ տեղի չի
ունենում հարևան երկու երկրների միջև :
Թուրքմենչայի պայմանագրով պարսկական
շահն իր անունից մեկընդմիշտ Ռուսաստանի
սեփականությունն է ճանաչում Երևանի ու
Նախիջևանի նախկին խանությունները, ինչպես
ամբողջ Կովկասը :