2. Հին Հունաստանը (հունարեն՝ Αρχαία Ελλάδα)
ընդգրկել է Էգեյան ծովն իր կզիներով,
թերակղզու հարավային մասը և Փոքր Ասիայի
արևմտյան ափըֈ Երկիրը բաժանվել է երեք
գլխավոր մասի՝ հյուսիսային, միջին, որոնք
կոչվել են Հելլադա, և հարավային, որ կոչվել է
նաև Պելոպոնեսֈ
Այս մասերից յուրաքանչյուրն իր հերթին
ունեցել է իր աշխարհագրական
ստորաբաժանումները:
3. Հյուսիսային Հունաստանը բաժանվել է երկու
մասի, որոնցից մեկը կոչվել է Թեսալիա, մյուսը՝
Էպեյրոսֈ Միջին Հունաստանը բաղկացած էր մի
շարք շրջաններից, որոնց մեջ նշանավոր են
եղել Ատտիկան և Բեովտիան, իսկ Հարավային
Հունաստանը՝ մի քանի մասերից, որոնց մեջ
նշանավոր են եղել Արգոլիսը, Լակոնիան
(Սպարտա մայրաքաղաքով), Արկադիան և այլնֈ
4. Նրանց հայրենիքը համարվում է Բալկանյան
թերակղզին, Կրետե կղզին և Փոքր Ասիան: Հույների
առաջին քաղաքակրթությունը կոչվել է Մինոսյան:
Դա կապված է Մինոս արքայի անվան հետ:
Կրետե կղզում Ք.ա 3-րդ հազարամյակի վերջում
առաջացան քաղաք պետություններ , որոնցից են
Կնոսոսը և Մալիան: Կնոսոսը ուներ հսկա մեծ
տարածք և 300 սենյակ, Կրետայինները ունեին նաև
գաղութներ` Ռուդոսում, Կիկլադյան կղզիներում
նաև Փոքր Ասիական Միլեթում:
5. Եղել է հայտնի առասպել Թեսևսի
և Արիադնայի մասին:
Կրետայի արքա Մինոսին
ենթարկում է նաև Աթենքը:
Այսպիսով Կրետեյի արքան
ուներ , և աշխարհիկ
իշխանություն, և
աստվածապետական
իշխանություն: Այդ
իշխանությունը կոչվում էր թեո
կրատական `
աստվածապետական
իշխանություն:
Կրետեն անկում է ապրում
սանտորինի հրաբխի
պատճառով:
6.
7. Առաջին հունալեզու ցեղերը եղել են
աքքայացիները , որոնք եկել են Հունաստան
Փոքր Ասիայից Քա. 17-16 րդ դարերում:
Աքքայացիները գրավել են նաև Կրետեն:
Նրանք ևս ստեղծեցին պետություններ, որոնցից
ամենահզորը Միկենքն է, որից էլ առաջացավ
Միկենյան աշխարհը: Կային նաև այլք
Պիլոսը,Տիրինթոսը , Օրքոմները…: Տիրինթոսի
պարսպի որոշ քարերը 12 տոննա էին:
8. Միկենյան աշխարհի գլուխ կանգնած էր արքան,
որը կոչվում էր Վանական, իսկ գյուղապետերը
կոչվում էին Բասիլեցներ:
Զարգանում էին արհեստները: Ստեղծվում էին
գունազարդ բաժակներ, որոնց անվանում էին
ամֆորաներ:
9.
10.
11.
12. Հոմերոսը գրել է Իլլիական և Ոդիսական,
որտեղ նկարագրել է Աքքայացիների
պատերազմը Տրոյացիների դեմ: Դրանք 13-րդ
դարի Փոքր Ասիայի արևմուտքում ծավալված
պատերազմներն էին: Միկենյան աշխարհը
սկսեց թուլանալ, թուլացավ նաև Հունաստանը:
Միկենացիները սկսեցին գնալ Սիրիա,
Պաղեստին, Եգիպտոս և Փոքր Ասիա:
13. Միկենյան աշխարհի կործանումից հետո սկսվում է
Հոմերոսյան շրջանը, որը տևում է 300 տարի:9-րդ
դարից հին Հույների քաղաքները կոչվում էին
պոլիսներ, իսկ գյուղերը` կոմեր: Բնակչությունը
կոչվում էր դեմոս, իսկ ժողովուրդը` դրանք ազատ
մարդիկ էին: Այդ ժամանակաշրջանում առաջ էր
գնում սպորտը, մարզական խաղերը:
Հրապարակները կոչվում էին գօմնասիաներ և
պալեստրաներ: Առաջին օլիմպիական խաղը տեղի
է ունեցել Քա.776 թվականին Օլիմպիա լեռան
շրջանում Զևսի տաճարի հարևանությամբ:
14.
15. Տիրան բառը նշանակում է
բացարձակ` միանձնյա
կառավարում: Աթենքի
հայտնի տիրաններից է
եղել Պիսիատրասը, իսկ
կորենթոսում հայտնի է
եղել Պելիանդրոսը:
16. Քա.8-րդ դարում Աթենքում կառավարում էին
բասիլևսները: Վերջին արքան Աթենքում եղել է`
Կոդրոսը, հետո ստեղծվեց նոր կառավարման
համակարգ, որը ղեկավարում էր արքոնտ
պաշտոնյան: Սկզբում ցմահ էր հետո տաս
տարով, իսկ ավելի ուշ մեկ տարով: Աթենքի
ժողովրդական ժողովը կոչվում էր Էկլեսիա:
Հայտնի արքոնտ Դրակոնը դրեց իր օրենքը,
բացի նրանից արքոնտ Սոլոնը նույնպես դրեց
օրենքներ, բայց գույքային և հասարակությունը
բաժանեց չորս գույքային խմբերի:
17. Հունաստանի տարածքը բնակեցված է եղել դեռևս
հին քարի դարի ժամանակաշրջանում:
Բնակչությունը զբաղվել է պարզ հողագործությամբ
և անասնապահությամբ, վարել նստակյաց կյանք:
Բրոնզե գործիքների օգտագործումը նպաստել է
արտադրողական ուժերի զարգացմանը: Զարգացել
է գյուղատնտեսությունը, արհեստները, մշակույթը,
շինարարությունը: Երկաթե դարը մեծ ազդեցություն
ունեցավ տնտեսության, արհեստների զարգացման
վրա: Լայն տարածում գտավ ստրկատիրական
աշխատանքի շահագործումը:
18. Զարգացման վաղ փուլերում հին հունական
դիցաբանական կերպարները հրեշակերպ էին և
տգեղ, այսինքն՝ դիցաբանությանը հատուկ էր
քթոնականությունըֈ Աստիճանաբար ձևավորվում է
օլիմպոսյան դիցաբանությունը, որն առավելապես
զարգանում է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակումֈ
Աստվածներից յուրաքանչյուրը օժտված է խիստ
որոշակի ֆունկցիաներով և ենթարկվում է գլխավոր
աստծունֈ Օլիմպոսյան դիցաբանությանը հատուկ է
խիստ արտահայտված մարդակերպությունըֈ Երևան
են գալիս նաև հերոսների մասին առասպելներըֈ
19. Հետագայում աստվածները զրկվում են
մարդակերպ որակներից և պատկերվում են
ավելի վերացականֈ Դիցաբանության
զարգացմանը զուգընթաց ձևավորվում է
հունական կրոնը՝ ամրացված
պաշտամունքների և ծեսերի համակարգովֈ
Պաշտամունքը հիմնականում հանգում էր
զոհաբերությունների և աղոթքների, որոնք
որպես կանոն կատարվում էին այս կամ այն
աստվածությանը նվիրված տաճարումֈ
20. Հունաստանի ճարտարապետների և
քանդակագործների ստեղծագործությունները
դարեր շարունակ ամենատարբեր ժողովուրդների
համար դարձել են գեղեցկության,
ներդաշնակության, բարձր ճաշակի չափանիշֈ
Հունական արվեստը ձեռք է բերել մարդկայնության
խոր գծերֈ Բուն հունական արվեստը սկզբնավորվել
է Միկենյան մշակույթի ընդերքումֈ Այս
արվեստների ժառանգական կապը նկատելի է
նկարազարդ խեցեգործության և
ճարտարապետության մեջֈ Հին հունական
արվեստը ժամանակագրական առումով
ստորաբաժանվում է հոմերոսյան, արխաիկայի,
դասական և հելլենիզմի։
21. Այս արվեստների
ժառանգական կապը
նկատելի է նկարազարդ
խեցեգործության և
ճարտարապետության
մեջֈ Հին հունական
արվեստը
ժամանակագրական
առումով
ստորաբաժանվում է
հոմերոսյան,
արխաիկայի, դասական
և հելլենիզմի։
22.
23. Հոմերոսյան դարաշրջանում (մ.թ.ա. 11-9-րդ
դդ.) տարածում է գտել նկարազարդ
խեցեգործությունըֈ Ստեղծվել են կենցաղային
անոթներ և որպես մահարձան ծառայող
դիպիլոնյան սափորներֈ Զարդապատկերները
աչքի են ընկնում հստակ ռիթմաշարով,
արտահայտիչ գծանկարովֈ Այս ոճով ստեղծվել
են նաև թրծակավե արձանիկներ և
քանդակազարդ անոթներֈ
24. Արխաիկ դարաշրջանը (մ.թ.ա. 8-6-րդ դդ.) բնորոշվում
է պոլիսների կազմավորմամբ, քաղաքների ստեղծումովֈ
Քաղաքաշինական կառուցվածքի հիմնական տարրերն
են սրբավայրը (ակրոպոլիս) և առևտրա-հասարակական
կենտրոնը (ագոռա), որոնց շուրջը տեղավորվում էին
բնակելի թաղամասերը: Առաջնակարգ տեղ էին գրավում
տաճարները. աստվածների բնակարանը` ներսում
կանգնեցված արձանով: Սկզբում կառուցվել են փայտից,
սկսած մ.թ.ա. 6-րդ դարից` կրաքարից, հետագայում
ավելի հաճախ` մարմարից: Քարի կիրառմանը անցնելու
հետ ստեղծվեցին օրդերների (կրող սյուների) տիպեր.
դորիական օրդերով (կոպիտ էին` նման տղամարդու
մարմի) են կառուցված Հերայի, Ապոլլոնի, Արտեմիսի
տաճարները: Հոնիական օրդերը ստեղծվել է Փոքր
Ասիայի հունական քաղաներում:
25. Այս օրդերն իր նրբաճաշակ խոյակով, սլացիկ
համամասնություններով տարբերվում էր դորիականից:
Այն կիրառվել է հսկայական և բազմասյուն
դիպտերոսներում: Կորընթական օրդերները նման էին
հոնիականին, բուսական մոտիվներ են: Քարարձանները
մարմնավորել են մարտնչող աստվածներին և
հերոսներին: Այս շրձանում ստեղծվել են մերկ
տղամարդկանց (կուրոս) և երկարազգեստ կանանց
(կորա) կերտվածքներ: Կուրոսներում ամբողջական
կերպով արտացոլվել են մարդու ֆիզիկական
կատարելության մասին արխաիկայի գեղագիտական
պատկերացումները, պոլիսի պաշտպանի քաջարի
կերպարը... Անշարժ մարմնաձևերին հաղորդվել են
շարժման պայմանական նախանշաններ:
26. Քանդակագործները դիմախաղը` այսպես
կոչված արխաիկ ժպիտը, քիչ են կիրառել: Այս
շրջանում վերջնականապես ձևավորվել են հին
հունական սափորների տարատեսակները`
ամֆորա, կրատեր, կիլիկ, հիդրիա... 7-րդ դարի
վերջից - 6-րդ դարը սափորանկարչությունում
արմատանում է սևափայլ ոճը:
27. (մ.թ.ա. 5-4-րդ դարեր) կազմավորվեց կանոնավոր
հատակագծման համակարգը: Հաղթահարելով
արխաիկայի ոճաձևային պայմանականությունը,
ստեղծել են իրականությանը ավելի մոտ
կերպարներ, կատարյալ ձևով վերապատկերել
մարդկային մարմինն ու նրա շարժումը: Այս
շրջանին բնորոշ <խիստ ոճը> հստակորեն
կիրառվել է հատկապես սափորանկարճության մեջ:
Կարմրափայլ տեխնիկայով աշխատող
վարպետները ստեղծել են թե' դիցաբանական, թե'
կենցաղային թեմաներով սափորներ:
28. Մ.թ.ա. 5-րդ կեսին դասական արվեստը իր բարձրագույն
ծաղկմանն է հասել: Գլխավոր քաղաքական և
գեղարվեստական կենտրոն է դարձել Աթենքը: Հույն -
Պարսկական պատերազմի ժամանակ պարսիկների ավերած
Ակրոպոլիսում սկսում են կառուցել նոր տաճարներ: Այդ
թվում և Պարթենոնը` ողջ տոնական կերպարում
մարմնավորելով հույն-պարսկական պատերազմում տարած
հաղթանակի փառքը: Մ.թ.ա. 4-րդ դարի սկզբից` հունական
դեմոկրատիայի ճգնաժամի շրջանում մեծ ուշադրություն է
դարձվել արդեն ոչ թե պաշտամունքային շենքերին, այլ
անհատի կենցաղային պահանջների հետ կապված
կառույցներին` գիմնազիաներին, թատրոններին... Այս
ժամանակաշրջանում առաջացել է մեմորիալ նշանակության
կառույցներին միջոցով անհատի հավերժացման միտումը:
Վերելք է ապրել դիմաքանդակը:
29. (մ.թ.ա. 4-րդ դարից առաջին դար) բնորոշվում է
հունական մշակույթի փոխազդեցությամբ` Ալեքսանդր
Մակեդոնացու տիրապետության մեջ մտնող երկրների
ժողովուրդների մշակույթի հետ: Աթենքը դադարում է
գեղարվեստական կյանքի գլխավոր կենտրոն լինելուց:
Աննախադեպ թափ է ստանում շինարարությունը:
Ներդաշնակ մարդ- քաղաքացու իդեալի փոխարեն
մեծարվել են տիրակալները, ստեղծվել աստվածների
վիթխարի կերպարներ: Հունաստանը Հռոմի կողմից
նվաճվելուց հետո հելլենիստական արվեստը զարգացել
է նվաճողների մշակույթի ոլորտում` այն հարստացրել
իր բազմադարյան ավանդույթներով, սակայն ավելի ու
ավելի կորցնելով ինքնուրույն բնույթը:
30. Պատրաստեց` ՂԱՐԻԲՅԱՆ ՍԻՐԱՆՈԻՇԸ
Մխիթար Սեբաստացի կրթահամալիր
