3. Թարգմանչաց տոն
Թարգմանչաց տոնը նշվում է հոկտեմբերի երկրորդ շաբաթ օրը: Տոնակատարությունը
պաշտոնապես բացվում է Օշականում՝ Հայոց այբուբենին նվիրված հուշարձանի մոտ: Երևանում,
Գառնիում և այլ վայրերում կազմակերպվում են շքեղ տոնախմբություններ: Տոնի առթիվ
լավագույն թարգմանիչներին շնորհվում է Հայաստանի գրողների միության Եղիշե Չարենցի
անվան մրցանակ: 2005 թ-ից կազմակերպվում է թարգմանիչների ամենամյա միջազգային
գիտաժողով:
Թարգմանչաց շարժումը ծավալվել է հայ գրերի ստեղծումից անմիջապես հետո՝ 405 թ-ին, որի
նպատակը երկիրը հունական ազդեցությունից ազատելն էր՝ հայոց դպրոցներ հիմնելու,
քրիստոնեական կարևոր գրքերը և այլ երկեր հայերեն թարգմանելու, եկեղեցական ծեսերը
հայկականացնելու, ինքնուրույն հայալեզու դպրություն սկզբնավորելու միջոցով: Շարժումը նաև
պետական շահեր էր հետապնդում. հայոց գրերի ստեղծմամբ Արշակունիների թուլացած գահի
պաշտոնական գրագրությունը հունարենից և ասորերենից պետք է անցներ հայերենի, իսկ
հայալեզու դպրոցն ու գրականությունը հայալեզու եկեղեցու միջոցով պետք է նեցուկ դառնային
հայոց պետականության ու ժողովրդի ինքնության պահպանմանը: Վռամշապուհ արքայի
աջակցությամբ թարգմանչաց շարժումը գլխավորել են Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթևն ու
նրանց աշակերտները՝ Մովսես Խորենացին, Եղիշեն, Կորյունը, Եզնիկ Կողբացին, Դավիթ
Անհաղթը, Հովսեփ Պաղնացին, Ղևոնդ Վանանդեցին, Մամբրե Վերծանողը, Ղազար Փարպեցին և
ուրիշներ:
4. Թարգմանական գործի կարևորությունն ու նշանակությունը
հայ ժողովրդի կյանքում
Դա կապվում է Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտների հետ: Հայ
թարգմանական գրականության հնագույն,
պատմամշակութային և գիտական տեսակետից
ամենակարևոր հուշարձանի՝ Աստվածաշնչի
թարգմանությունը Մաշտոցն իր աշակերտների և Սահակ
Պարթևի հետ ավարտեցին 431-439թթ.՝ դառնալով
թարգմանական գրականության սկզբնավորողները և
թարգմանչաց գործի հիմնադիրները։ Այն ժամանակ հայերեն
գրի և խոսքի կարևորությունը հսկայական էր, քանզի չկար
հայկական պետություն, և լեզուն էր այն զենքը, որը պետք է
պահպաներ հայի ինքնությունը։
5. Հայ առաջին թարգմանիչները
Սահակ-Մեսրոպյան շրջանում և
հետագայում հունարենից և ասորերենից հայերեն են թարգմանվել Բարսեղ
Կեսարացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Եփրեմ Ասորու, Աթանաս
Ալեքսանդրացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու, Գրիգոր
Նյուսացու և մյուսների մեկնողական, աստվածաբանական, դավանական
երկերը, ինչպես նաև՝ Արիստիդես Աթենացու, Հիպպոլիտի, Մեթեդիոս
Ոլիմպիացու, Եպիփան Կիպրացու և այլոց ջատագովական բնույթի երկերը։ 5-
դարի Առաջին կեսին կատարված թարգմանությունները խմբավորվում են ըստ
հետևյալ բաժինների. լիտուրգիկա՝ ծիսական երկեր, պատրիստիկա՝
հայրախոսական գրականություն, մարտիրոլոգիա և
հագիոգրաֆիա՝ վկայաբանություն և վարքագրություն, կանոնական,
պատմական բնույթի երկեր։ Հայ գրերի գյուտից մինչև 440-ական թվականները
հիմնականում թարգմանվել են.
7. Աստվածաշունչ (405-408 թվականին և 430-ական թվականներին),
Խորհրդատետր-Պատարագամատույցներ (թրգմ. հունարենից և ասորերենից),
Աթանաս Ալեքսանդրացու 15 ճառերը (հունարենից),
Ժամագիրք (հունարենից),
Հովհան Ոսկեբերանի ճառերը, քարոզները և մեկնությունները,
Կյուրեղ Ալեքսանդրացու մեկնությունները՝ նվիրված Ծննդոց գրքին և Պողոս առաքյալի թղթերին, «Ճառ Ս.
Երրորդության մասին», նամակներ Նեստորին և 12 նզովքները (հունարենից),
Եվթաղի «Նախաբաններ և մեկնություններ»-ը՝ նվիրված Գործք առաքելոցին և Պողոս առաքյալի թղթերին
(հունարենից),
Հիերոնիմոսի մեկնությունը,
Եվսեբիոս Կեսարացու «Եկեղեցական պատմություն»-ը (416-420 թվականներին, հունարենից),
Եպիփան Կիպրացու «Մարգարեների վախճանի մասին» (հունարենից),
Սեբերիանոս (Սեվերիանոս) Գաբաղացու ճառերը (հունարենից),
Եվագր Պոնտացու ճառերն ու մեկնությունները (հունարենից),
Եվսեբիոս Եմեսացու ճառերը (հունարենից),
Կյուրեղ Երուսաղեմացու «Կոչումն ընծայութեան»-ը (հունարենից),
Բարսեղ Կեսարացու «Վեցօրյա արարչության մասին», նաև՝ ճառեր, մեկնություններ, խրատներ
(հունարենից),
8. Արիստիդես Աթենացու «Քրիստոնեական հավատի ջատագովությունը» (420–430 թվականին հունարենից, ընդ
որում հունարեն բնագիրը չի պահպանվել),
Եվսեբիոս Կեսարացու «Քրոնիկոնը» (430-ական թվականներին, հունարենից, հունարեն բնագիրը չի
պահպանվել),
Պրոկղ եպիսկոպոսի թղթերը՝ ուղղված Սահակ Ա Պարթևին և Մեսրոպ Մաշտոցին (430-ական թվականներին,
հունարենից),
Ակակիոս Մելիտենացու երկու թղթերը (430-ական թվականներ, հունարենից),
Եփրեմ Ասորու ճառերը, աղոթքները և Սուրբ Գրքի մասերին նվիրված մեկնություններ (ասորերենից),
Սուրբ Թադեոսի և սուրբ Սանդուխտի վկայաբանությունը (430 թվականին, ասորերենից),
Մեթոդիոս Օլիմպիացու «Անձնիշխանության մասին» երկը (հունարենից, հունարեն բնագիրը չի պահպանվել,
երկի զգալի մասն օգտագործվել է Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց»-ում),՛
Եպիփան Կիպրացու «Ընդդեմ աղանդոց» երկը (հունարենից, որոշ հատվածներ միայն պահպանվել են Եզնիկ
Կողբացու «Եղծ աղանդոց»ում),
Հիպպոլիտոս Բոստրացու ճառերն ու մեկնությունները, «Բոլոր աղանդների հերքումը» (430–440-ական
թվականներ, հունարենից, պահպանվել է Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց»-ում),
Գրիգոր Սքանչելագործի «Քրիստոսի ծննդյան մասին» (հունարենից),
Զենոբ Ամիդացու ճառը (ասորերենից),
Այիթալա Եդեսացու ճառը (ասորերենից),
Գրիգոր Նազիանզացու ճառերը (հունարենից),
Անտիոքի, Գանգրայի, Լաոդիկեի, Նեոկեսարիայի ժողովների և Նիկիայի տիեզերական ժողովի կանոնները
(430–440-ական թվականներ, հունարենից)։
9. 5-րդ դարի առաջին կեսին են թարգմանվել նաև անվավեր կամ պարականոն ճանաչված բնագրեր.
«Պիղատոսի նամակը Տիբերիոս կայսեր», «Եդեսիա քաղաքի թագավոր Աբգարի նամակը», «Հակոբի ուղերձը
Կոնդրատիոսին», «Քրիստոս Պոնտիոս Պիղատոսի առջև», «Առաքյալների վարդապետությունը»։
Թարգմանվել են նաև բազմաթիվ վկայաբանություններ և վարքագրություններ՝ և՛ հունարենից, և՛
ասորերենից։ Ողջ թարգմանական գրականությունը հիմքեր է ստեղծել հայ ինքնուրույն՝ մեկնողական,
աստվածաբանական-դավանական, իմաստասիրական, պատմական և այլաբնույթ գրականության
ստեղծման համար՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի «Հաճախապատում ճառերը», Ագաթանգեղոսի «Հայոց
պատմությունը», Կորյունի «Վարք Մաշտոցի»-ն, Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոցը», Մովսես
Խորենացու «Հայոց պատմությունը» և այլ երկեր։ Հայալեզու թարգմանական գրականությունը չեզոքացրել է
հունարենի և ասորերենի գերիշխանությունը, թուլացրել հունական և
ասորական եկեղեցիների ազդեցությունը, իսկ միջնորդավորված կերպով՝ նաև այդ եկեղեցիների թիկունքին
կանգնած տերությունների գաղափարաքաղաքական նկրտումները։
