նյութ որը պատրաստել եմ ես սրտանց

1. Մեսրոպ Մաշտոց
Նյութի Հեղինակ` Բագրատ Սարգսյան
Խորհրդատու` Վարդան Խաչատրյան

2. Կենսագրություն
• Մեսրոպ Մաշտոցը ազնվական Վարդանի որդին էր:Հայաստանում ստացել է
հունական կրթություն։ Տիրապետում
էր հունարենին, պարսկերենին, ասորերենին, վրացերենին։ Սկզբնական շրջանում
անցել է ծառայության հայոց Խոսրով Դ (մոտ 385-388) թագավորի արքունիքում,
եղել է զինվորական, ապա՝ պալատական գրագիր։ Մոտ 395/396-ին դարձել է
հոգևորական, և մեկնել Վասպուրականի Գողթն գավառը, ուր տեղի իշխան
Շաբիթից ստանալով գործելու ազատ հնարավորություն հիմնել է քրիստոնեական
համայնքներ, եկեղեցական դասեր։ Շրջագայել է նաև Սյունիքում։ Ունեցել է
աշակերտներ, որոնք հետո դարձել են նրա օգնականները լուսավորական
գործունեության ասպարեզում։ Այս շրջանում մտադրվել է ստեղծել հայկական
գրեր՝ Աստվածաշունչը թարգմանելու համար։ Վերադարձել է Վաղարշապատ,
որտեղ կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ հրավիրվել է հատուկ ժողով։

3. Նշագրերը
• Մոտ 404 թվականին Միջագետքից բերված Դանիելյան նշագրերով,
կատարել է թարգմանական և ուսուցողական առաջին փորձերը, սակայն
ապարդյուն։ Այդ ժամանակ ստացել է վարդապետի (ուսուցչի)
աստիճան։ Վռամշապուհի և Սահակ Պարթևի հրահանգով անձամբ մեկնել
է Միջագետք, հանդիպել նույն Դանիել եպիսկոպոսի հետ։ Եղել է
Եդեսիայում, Ամիդում, ապա՝ Սամոսատում։ Հանդիպումներ է ունեցել
տեղի բարձրաստիճան հոգևորականության հետ՝ Եդեսիայի եպիսկոպոս
Բաբիլասի), Ամիդի եպիսկոպոս Ակակիոսի (400-409 թթ.) հետ, այցելել է
Եդեսիայի գրադարան։ Մոտ 405-406 թթ. Եդեսիայում ավարտել է հայոց
գրերի ստեղծումը։

4. Ճանապարհ դեպի արևմտյան հայաստան
• Արևմտահայաստան կատարելիք առաջին շրջագայությունից առաջ մեկնել
է Վիրք, ուր վրաց Բակուր (մոտ 416-429 թթ.) արքայի, Մովսես եպիսկոպոսի,
և թարգմանիչ Ջաղայի օգնությամբ ստեղծել վրաց հին գիրը («խուցուրի»)։
Մոտ 420-422-ին մեկնել է Բյուզանդիա՝ Կոնստանդնուպոլիս, հանդիպել
կայսր Թեոդոս II-ի և հունաց պատրիարք Ատտիկոսի հետ, որից հետո
հայկական դպրոցներ է բացել Մեծ Հայքի բյուզանդահպատակ
գավառներում, զուգահեռաբար պայքար մղել «բորբորիտներ» աղանդի դեմ։
Վերադարձից առաջ աղվան Բենիամինի հետ ստեղծել է աղվանից գիրը։
Բյուզանդական իշխանություններից ստացել է «ակումիտ» տիտղոսը։

5. Այրարատ վերադառնալուց հետո
• Արևմտահայաստան կատարելիք առաջին շրջագայությունից առաջ մեկնել
է Վիրք, ուր վրաց Բակուր (մոտ 416-429 թթ.) արքայի, Մովսես եպիսկոպոսի,
և թարգմանիչ Ջաղայի օգնությամբ ստեղծել վրաց հին գիրը («խուցուրի»)։
Մոտ 420-422-ին մեկնել է Բյուզանդիա՝ Կոնստանդնուպոլիս, հանդիպել
կայսր Թեոդոս II-ի և հունաց պատրիարք Ատտիկոսի հետ, որից հետո
հայկական դպրոցներ է բացել Մեծ Հայքի բյուզանդահպատակ
գավառներում, զուգահեռաբար պայքար մղել «բորբորիտներ» աղանդի դեմ։
Վերադարձից առաջ աղվան Բենիամինի հետ ստեղծել է աղվանից գիրը։
Բյուզանդական իշխանություններից ստացել է «ակումիտ» տիտղոսը։

6. Հայ գրերի ստեղծուը
• Հայոց գրերի ստեղծման վերաբերյալ առկա են բավականին
հակասական կարծիքներ՝ չնայած հիմնականում գերակշռում է
դասական մոտեցումը, ինչը ենդթադրում է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը
հանդիսանում է հայերեն այբուբենի ստեղծողը։ Հետաքրքիր և
զարգացող մոտեցում է նաև այն, որ Մաշտոցը ոչ թե ստեղծել է հայոց
այբուբենը, այլ վերականգնել այն։

7. Մեսրոպ Մաշտոցը որպես հայոց
այբուբենի ստեղծող
• Թեև քրիստոնեությունը Հայաստան մուտք է գործել առաջին դարում և 301 թ. դարձել
պետական կրոն, բայց ժողովրդի զգալի մասը միայն անվանապես էր քրիստոնյա, երկրում
եղած աստվածաշնչի գրքերը, եկեղեցական այլ երկեր հունարեն
կամ ասորերեն էին, ժամերգությունները և ծեսերը կատարվում էին ժողովրդի համար
անհասկանալի այդ լեզուներով։ Մաշտոցը Աստվածաշունչը հրապարակայնորեն կարդալիս
անմիջապես բանավոր թարգմանում էր հայերեն՝ ժողովրդին հասկանալի դարձնելու
համար։ Գողթնում կատարած քարոզչությունը Մաշտոցի մեջ հաստատեց
հայերեն գիր ու գրականությունունենալու հրատապ կարևորությունը։ Կային այդ որոշումն
ընդունելու նաև այլ ծանրակշիռ պատճառներ։ 387 թ. Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև
երկու մասի բաժանված Հայաստանի արևելյան և արևմտյան մասում թեև պահպանվում էր
հայոց թագավորությունը, բայց պարսկական ազդեցությունն օրավուր մեծանում էր։

8. Հայերեն հնչյունական համակարգի
ստեղծում
• Մաշտոցը 405-ին ստեղծում է հայերենի հնչյունական համակարգը ճշգրտորեն
արտահայտող, ուսուցանելու, թարգմանելու և դպրություն ստեղծելու նպատակին
լիովին հարմար նշանագրեր. «Նա իր սուրբ աջով հայրաբար ծնեց նոր և սքանչելի
ծնունդներ հայերեն լեզվի նշանագրեր»։ Եդեսիայում Մաշտոցը նորագյուտ տառերը
դասավորում է՝ օգտվելով հունական այբուբենի հերթականությունից, տառերին
տալիս է անուններ (այբ, բեն), որոշում է նրանց թվային արժեքները (Ա =1, Ժ = 10, Ճ
= 100)։ Ապա անցնելով Սամոսատ հմուտ հունագետ Հռոփանոսի օգնությամբ
կատարելագործում է նորագույն տառերի գծագրությունը, նոր տառերն
ուսուցանում իր օգնականներին և այդտեղ հունական կրթություն ստացող
մանուկներին, իր աշակերտներ Հովհան Եկեղեցացու և Հովսեփ Պաղնացու հետ
սկսում է նոր գրի օգնությամբ Աստվածաշնչից հայերեն թարգմանել Սողոմոնի
առակները, որի առաջին նախադասությունը նաև մեսրոպատառ առաջին
նախադասությունն էր.

9. Հայ դպրության հիմնադրում
• Հայոց գրերը ստեղծելիս Մաշտոցը պետք է լուծեր մի շարք բարդ խնդիրներ, որոնցից էին Հայաստանի ավելի
քան 300 հազար կմ քառակուսի տարածքում խոսվող բարբառների պայմաններում միասնական գրական
հայերենի համար հնչյունական կանոնի որոշումը, գրության ձախից աջ (ինչպես հունարենում) և աջից ձախ
(ինչպես ասորերենում) եղած տարբերակներից մեկն ընտրելը, ձայնավորների համար տառեր ունենալու թե
չունենալու և կամ ձայնավորների համար հավելանշումներով (դիակրիտիկ նշաններով) արտահայտելու հարցի
լուծումը։ Հայերենի հնչյունային համակարգը որոշելից Մաշտոցը առավելապես նկատի առավ արքունիքում,
նախարարական որոշ տներում, հոգևորականության շրջանում ձևավորված ծառայողական (ատենական)
հայերենը, որը հենված էր արարատյան (ըստ այլ կարծիքների Տարոնի) խոսվածքի վրա և ինքը գործածում էր
Սուրբ գիրքը բանավոր թարգմանելիս ու քարոզելիս։ Շրջանցելով խոսվածքային նեղ
առանձնահատկությունները նա որոշեց բառակազմիչ հնչյունների (հնչույթների) իրական քանակը, հայերենի
համար բացառեց վանկային և ձայնավորներ չունեցող գրային համարակարգերը, առաջնորդվեց մեկ հնչյունին
(հնչույթին) մեկ գիր սկզբունքով, հայերենի յուրաքանչյուր հնչյունի համար ստեղծվեց մեկ նշանագիր
(բացառություն էր «ու» հնչյունը, եթե այն երկբարբառային արտասանություն չուներ)։

10. Մաշտոցի առաքելություն ու հիշատակ
• Մաշտոցի աշխարհայացքին բնորոշ է մարդու ինքնաճանաչման և կատարելագործման
գաղափարը, մարդը իր ոչ կատարյալ լինելը ներքին անմաքրություններն ու արատավոր
արարքները գիտակցում է Կատարյալ ճանաչելու և նրա հետ շփվելու շնորհիվ, որը մարդուն
մղում է դեպի խոր զղջում, ապաշխարհություն և ճանապարհ բազում Կատարյալին մոտենալու
ու ձուլվելու ներքնապես մաքրվելու և համընդհանուր սիրով լցվելու։ Մաշտոցի հասարակական
հայացքների մեջ կարևոր են ժողովրդին մայրենի լեզվով լուսավորելու, հայությունն ու
հայրենիքը քրիստոնեական եկեղեցու և հայոց լեզվի ու հայ մատենագրության միջոցով
միավորելու, ժողովրդի ազգային ինքնությունը պահպանելու գաղափարները։
• Որպես անհատ Մաշտոցը, Խորենացու վկայությամբ, գերազանցել է. «… բոլոր առաքինի
մարդկանցից, որպիսիք այն ժամանակ կային։ Որովհետև ամբարտավանություն և
մարդահաճությունը նրա վարքում երբեք տեղ չգտան, այլ հեզ, բարյացակամ և բարեմիտ լինելով,
երևում էր բոլորին երկնայինների սովորությամբ զարդարված։ Որովհետև նա հրեշտակի տեսք
ուներ, բեղմնավոր միտք, պայծառ էր խոսքով, գործերով ժուժկալ»։ (Պատմություն Հայոց, 1968
թ.) Կորյունը վկայում է «…շատ բանտարկյալներ ու կալանավորներ և նեղյալներ ազատեց
Քրիստոսի ահավոր զորությամբ կորզելով նրանց բռնակալների ձեռքից… շատ մուրհակներ
պատռեց» (Վարք Մաշտոցի, 1962 թ.)։

11. Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ,
իմանալ զբանս հանճարոյ։