1. Арга зүй
Нийгмийн ажлын арга зүйг практикт ашиглан хэрэгжүүлэхээс өмнө зайлшгүй
анхаарч таниулсан байх санамж бүхий удирдамж нь арга зүйг хэрэгжүүлэх гэж
байгаа мэргэжилтэнд аливаа саадыг урьдчилан мэдэж түүнээс сэргийлэх
хэрхэн ажиллах хувийн төлөвлөгөө боловсруулахад оршино. .Арга зүйг
тодорхой бодит туршлагаар баяжуулж шигтгэн оруулах нь нийгмийн ажилтаны
салбарын мэргэжил нэгтнүүд арга зүйг ашиглахдаа анхааралтай хандаж
шинэлэг арга техникүүдийг туршихдаа зөв сонголт хийхэд тус дэм болох юм.
Аргазүйн макро микро түвшинд ажиллах нийгмийн ажилтан мэргэжилтнүүдэд
зориулсан ялангуяа орон нутагт ажилладаг мэргэжилтнүүдэд зориулсан.
Арга зүйг хэрэглэхийн ач холбогдол
1. Нийгмийн ажилтан үйлчлүүлэгчийн хэрэгцээ болон давуу тал, нөөц
чадварт тулгуурлан үнэлэх өөрөөр хэлбэл өөрсдийн хүч нөөцөөр
дамжуулан хөгжүүлж болох хэрэгцээ нэгийг таньж ,үнэлэх ба нэгийг
хамтдаа шийдвэрлэх явцад үйлчилгээ чадваржиж идэвхтэй оролцоо нь
сайжирч ,орон нутгийн иргэд хөгжинө.
2. Үйлчлүүлэгч чадвар нөөцийг тулгуурлан үйл ажиллагаа үйлчилгээний үйл
.явцыг төлөвлөж хэрэгжүүлэхэд хялбар байх үүднээс үйлчлүүлэгчийн
оролцоог харгалзан, гүйцэтгэх үе шат ,үйл ажиллагааг удирдамж
хэлбэрээр боловсруулсан нь нийгмийн ажилтаны ажлыг хөнгөвчилж
байгаа болон талт хувилбаруудыг нэг хэсэг бөгөөд нийгмийн ажилтаны
туршлагаар баяжуулан ашиглах боломжтой .
3. Үйлчлүүлэгчийн арга оролцоонд тулгуурласан тэдний асуудал
бэрхшээлийг шийдвэрлэх замаар орон нутгийг хэрэгжүүлж ,олон нийттэй
хамтран ажиллана.
Нийгмийн ажлын арга зүйг ашиглахаас өмнө мэргэжилтэн дараах
бэлтгэлийг хангасан байх шаардлагатай .
-Тухайн арга зүйг ашигласнаар хүрэх гэж буй зорилго ,үр дүнг ойлгосон
байх
Үүнд:гарч болох эрсдэл аюул заналыг тооцсон байх
-Тухайн аргазүйг шаардагдах бүхий нөөц боломжийг хэрэгжүүлэх явцад -
-Урьдчилан төлөвлөгөө гаргаж туршилт хийж үзсэн байх

2. Өнөөгийн кейс менежмент
Кейс Менежерүүдэд үйлчлүүлэгчид хэрэгтэй үйлчилгээг өгөхийн тулд баг
аар ажиллах харилцаа холбоо тогтоох шилжүүлэх ба бусад үйлчилгээнд
илгээх,холбох зохицуулах чадварууд улам их хэрэгтэй болж
байна.Үйлчилгээ үзүүлэгч хэн бүхэн байнга өсөн хөгжиж өөрчлөгдөж байх
нь түүний хөгжлийн зайлшгүй үйл явц гэдгийг харуулж байна.Хүний
хэрэгцээг хангахын засгийн газар хэр зэрэг оролцох ѐстой вэ?Муж улс
болон холбооны засаг хоорондын харилцаа ямар байвал зохистой бэ?
Эдгээр асуултнуудад хариу өгч ярилцаж байх зарим үед кейс
менежерүүд өөрсдийн ажиллаж буй орчинг тодорхой бус болохыг
мэдэрдэг бөгөөд энэ тэдний хийж буй ажил ,мэргэжлийн тодорхойлолт
болон мэргэжлийн өсөлтөд нөлөөлнө.
Кейс менежмент гэдгийг тодорхойлохын тулдүүнийг урьд нь хэрхэн үзэж
байсныг авч үзэх хэрэгтэй .Люрье 1978 үзэж байснаар кейс менежмент
нь үйлчилгээг хүргэх үйл явцын зайлшгүй шаардлагат бүрэлдэхүүн хэсэг
юм .
Үйлчлүүлэгчийн үйлчилгээнд татан оролцуулах кейс менежментийн үйл
явцыг нь үнэлгээ өгөхөөс эхлээд үйлчлүүлэгчтэй нөлөөлөх байдлаар
үргэлжилдэг гэж үздэг.
1180_аад онд кейс менежмент үндсээрээ өөрчлөгдсөн.Олон мэргэжилтэн
болон үйлчлүүлэгчид “manage” буюу удирдах гэдэг үгийг хэрэглэхийг
эсэргүүцэж байв .Учир нь тодорхойлолт нь хянаж удирдах
,зохицуулах,боловсруулах гэсэн утгыг зааж үйлчлүүлэгчээ татах
оролцуулах боломж өгөх гэсэн ойлголтыг тусгаж чаддаггүй байв.
Үйлчилгээг зохицуулах болон асрамжийн зохицуулах гэсэн хэллэгүүд нь
кейс менежмент шинэ зорилтыг тусгаж өгнө гэж тооцож байлаа.
Безык 1991 үзэж байснаар үйлчилгээг зохиуцуулах гэдэг хэллэг нь кейс г
менежментийн явцыг илүү оновчтой тодорхойлж байсан.
Кейс менежмент хийдэг үйлчилгээ үзүүлэгч олон хүн өөрсдийн ажилдаа
кейс менежмент ба кейс менежерээс өөр нэр томъѐо хэрэглэсэнтэй олон
тохиолдоно.”Макклэм ба Вуудсайд 1994
Эдгээр нэр томъѐог үндсэн 3 үндсэн шалтгаанаар эсэргүүцдэг.

3. 1.Үйлчлүүлэгчийг <<тохиолдолд=кейс>> мэт авч үзэхийг эсэргүүцсэн
2.Үйлчлүүлэгчдэд удирдуулсан сэтгэгдэл харж эсэргүүцэх болно .
Тэд кейс менежментээс илүү ихийг хийх боломжтой гэж үздэг.
Остин 1993нь үзэж байгаагаар Кейс менежмент бол ямар юм хийе гэсэн
санаа юм. Кейс менежментийг холбооны хууль тогтоомжоор тодорхойлж
баталгаажуулсан бөгөөд даатгалын компианиудын үзүүлж буй
үйлчилгээний нэг хэсэг .нь болсноос гадна олон талт асуудалтай
үйлчлүүлэгчид үйлчлэх арга зам хэмээн хүлээн зөвшөөрчээ.
Кейс менежерийн үйл ажиллагааны гол зорилго нь хүмүүстэй
шаардлагатай үед нь хүнд зөвлөх ба дэмжих ѐстой хэдийг тэдэнд
мэдлэгээ чадвар дутагдсан буй хүндрэл бэрхшээл тулгарсан үед дэмжих
нь илүү чухал юм.
Кейс менежерийн үйл ажиллагаа
Кейс менежментийн шатанд нөхцөл байдлын үнэлгээ өгөх төлөвлөх
болон хэрэгжүүлэх үйл багтана.Хүнд үйлчилгээг хүргэх үйл явц нь
хамрагдаж буй байгуулага төрийн зохицуулалт ,улс төрийн бодлого
,санхүү ,үйлчлүүлэгчид зэрэг цогц асуудлыг багтаасан үйл ажиллагаа юм.
стратегийг дэмжсэн байх шаардлагатай .
Хүний эрх ба нийгмийн ажилтан
Мянганы хөгжлийн зорилтуудыг дэвшүүлсэн хөгжлийн салбарт хүний
эрхэд суурьсан хандлагаар бодлого үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх явдал
улс орнуудад эрчимжиж байгаа өнөөгийн нөхцөлд хөгжлийн үйл явцад
чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Мэргэжилтнүүдийн хувьд нийгмийн
ажилтангуудын хувьд эрхэд суурьшсан хандлагаар ажиллах хэрэгцээ
шаардлага нэмэгдэж байна..1998 онд Монгол улсын засгийн газар
НҮБхүний эрхийн харилцан ойлголцын санамж бичигт гарын үсэг зурж
улсын комиссоос улсын их хурлаас Монгол улсад 2003 оноосбатлан
хэрэгжүүлж байна. Нийгмийн ажилтан нь нийгмийн бодлогыг
хэрэгжүүлэгчийн хувьд засгийн газрын хүний эрхийг хангах хөтөлбөр үйл
ажиллагаанд засгийн газар үүрэг хариуцлагатайгаар оролцсон юм. Хүний
эрхэд суурьласан хандлагаар ажилласаар төрийн өмнөөс нийгмийн
үйлчилгээг хүргэж ,засгийн газрыг хүний эрхийн төлөө туслах төдийгүй
хүмүүс гэр бүлийн чадавхийг хөгжүүлнэ.Нийгмийн ажилтануудын хүний

4. эрхэд суурилсан хандлагаар ажиллах хэрэгцээнд НА-ын миэргэжлийн
философи, үнэтзүйл, үзэл баримтлал ,ѐс зүйн зарчмуудтай салашгүй
холбоотой байдаг.
Нийгмийн ажилтан хүний эрхэд суурилсан хандлагыг 3
хүчин зүйлд тайлбарладаг.
Нийгмийн ажлын ѐс зүйд тулгуурласан мэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлдэг
олон улсын нийгмийн ажилтаны холбооноос баталсан нийгмийн
ажилтаны ѐс зүйн хэмжээ болон хүний эрхийн талаар бодлогын баримт
Бичигт дурьдсанаар нийгмийн ажилтан нь шударга ѐсны төлөө тэмцэж
аливааг ялгаварлан гадуурхах ,хүчирхийлэл дарамт үзүүлэх хүний нэр
төрийг хүндэтгэх дорд үзэх ,хүний эрх чөлөөнд халдах явдлыг эсэргүүцэж
эдгээрийн үзлэг арга хэмжээнд ажиллах үүрэгтэй .Нийгмийн ажилтаны
баримтладаг ѐсзүйн хэмжээнд хүний эрхийн зарчмуудад тулгуурласан
байдаг тул эрхэд суурилсан хандлагаар ажиллах бүрэн үндэслэл болно.
1.Нийгмийн ажилтан хүмүүст тусалцаа дэмжлэг үйлчилгээ үзүүлэх нь
зөвхөн тэдний хэрэгцээг хангах шаардлагатай учраас үүргээ хэрэгжүүлж
байгаа гэсэн утгаар ойлгоно.
2.Нийгмийн ажилтан хувь хүний хүчин зүйл ,нийгмийн хүчин зүйл аль
альныг харгалзан конвенц үзүүлдэгээрээ онцлог эрхэд суурилсан
хандлагад зөвхөн асуудлын шинж чанар бус суурь шалтгааныг нь авч
үздэг. Өөрөөр хэлбэл хүний эрх хангагдахгүй байгаа нийгмийн болон
бүтцийн хүчин зүйлүүдийг харгалзахгүйгээр хувь хүн ,гэр бүл олон
нийтийн асуудлыг шийдвэрлэхэд нь туслах өрөөсгөл үйлчилгээ болно.
3.Нийгмийн үйлчилгээнь хүмүүсийг чадваржуулахад чиглэдэг. Эрхэд
суурилсан хандлага нь эрх эдлэгчид үүрэг хүлээгчдийг тодорхойлж илүү
хариуцлагын талаас нь авч үздэг энэ нь хүний эрхэд суурилсан хандлага
нь нэг талаас үүрэг хүлээдэг ,туслах нөгөө талаас эрх эдлэгчид нь эрхээ
эдлэхэд дэмжлэг үзүүлэхэд нь тусалдаг .Ийм учраас хүмүүсийн эрхээ
мэдэх ,эдлэх туслаж ажиллах нь өөрсдийн асуудлаа шийдвэрлэх
,амьдралын чанараа дээшлүүлэх нийгмийн үр шимээс хүртэх дээрх
чадвар туршлагатай болох нь нийгмийн ажилтаны гол үүрэг.
Нийгмийн ажилтанууд хүний эрхийн 3 үеийг мэдэж байх
хэрэгтэй.

5. 1.Хүний эрхийн хөгжлийн үеийн эхний эрх “Нигатив” иргэний болон улс
төрийн эрх хамрагдана .Эдгээр эрхүүд нь хувь хүний эрх чөлөө хөөж
боогдуулсан .
2.Поньтив эрх-хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал зарласаар хүний эрхийн
түгээмэл судалгаа болсон.Эдгээр нь нийгмийн шударга ѐс эрх чөлөөг
хангах нийгэм эдийн засаг соѐлын амьдралд оролцоход чиглэсэн
байдаг.Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 22-27 зүйлд
3.Хүнтэй эрхийн хамтын эрхүүд энэхүү эрхэндээ дарамт шахалтын эсрэг
хамгаалагдсан эрхүүд болох хүний материалаг бус хэрэгцээг хангах
нийгмийн нөөц хуваарлалт хийгдсэн .
НҮБ-ын хүний эрх гэдэг нь хүний мөн чанартай салашгүй холбоотой
амьдрахад зайлшгүй шаардлагатай эрхүүдийг хэлнэ.Хүний эрх эрх
чөлөөнд хүмүүстэй өөрсдийн ухамсар авьяас чадвар чадавхийг
хөгжүүлэх ашиглах оюун санааны болон бүхний хэрэгцээнээс хангах
боломжийг олгодог. Хүн бүрийн нэр төр ,үнэ цээнээ хүндэтгэсэн эдгээр нь
хангагдаж амьдралаар амьдрах хэрэгцээ хүн төрөлхтөний хувьд улам
бүр хангадаж байна .
Олон улсын нийгмийн ажилтаны холбоонд олон улсын түвшинд
нийгмийн ажлын мэргэжлийг төлөөлж НА_тануудын мэргэжлийн үйл
ажиллагаанд мэдлэг болох нийтлэг стандарттай болон дараах хүний
эрхүүдийг тунхагладаг
1.Амьдрах эрх амьдралын үнэ цэнийн эрхэмлэн хүний эрхэд
суурилсан үйл ажиллагааны цөм болдог . НА-тууд нь амьдралын чанарыг
бууруулж ,үүнд саад хотгор учруулдаг хүний эрхийн аливаа зөрчилтэй
тууштай тэмцэхээс гадна амьдралыг тэтгэх ,дээшлүүлэх талаар идэвхтэй
ажиллах шаардлагатай бие махбодийн болон сэтгэл санааны сайн
сайхан байдал амьдралын чанарын чухал чанарууд юм. Орчин нөхцөл
тааруу байх болон эрүүл мэндийг дэмжих хөтөлбөр үйлчилгээний
хүртэмжгүй байдал .НА_танууд урьдчилан сэргийлэх болон өвчин эмгэг,
гэмтэл согогоос хамгаалах талаар хувь хүний болон хувь хүний
хүчирхийлэлийг хангах талаар ажилладаг.
2.Эрх чөлөөтэй байх .

6. Хүн бүр төрөлхийн эрх чөлөөнд .байх ѐстой .Эрх чөллтэй байна гэдэг нь
,тусгаар оршихуйн эрх ,боолчлолоос эрх чөлөөтэй байх хууль бусаар
баривчлагдаагүй байх ,эрүүдэн шүүлт ,хүнлэг бус харилцаа
доромжлолоос ангид байх ,үзэл бодлын хувьд үг хэлэх эрх чөлөөг
багтаана .Эрх чөлөөтэй тусгаар оршихуйн эрхэнд амьдрах эрхтэй
зэрэгцэн хүний амьдралын үнэ цэнийг тодорхойлдог хамгийн үнэт чухал
зүйл юм.
Тэгш байдал ба ялгарлан гадуурхахгүй байх үзэл
Хөгжлийн бэрхшээлтэй байдал яс үндэс арьсны өнгө ,шашин төр улс
төрийн үзэл бодол бэлгийн чиг хандлага нийгэмд эзлэх байр суурь
нийгмийн давхрага зэргээс үл хамааран хуулийн өмнө тэгш эрх
хамгааллыг эдлэнэ. Нийгмийн ажилтанууд үндэсний болон орон нутгийн
засаг захиргааны зүгээс нөөцтэй тулгуурлан хэрэгжүүлж буй нийгмийн
үйлчилгээ ,нийгмийн халамж үйлчилгээний талаар ярилцаж өөрсдийн
практик үйл ажиллагаанд аливаа хэлбэрийн ялгаварлан гадуурхах явдал
гаргахдаа тэмцэх үүргийг хүлээдэг .
Шударга ѐс хүн бүрийн халдашгүй байх шалтгаангүйгээр баримтлахгүй
ба хувийн нууцаа хамгаалуулах нийгмийн хамгаалалт эрхийг хуулийн
өмнө хамгаална.
Хүний эрхэд суурилсан арга зүй
<<Хүүхдүүд насанд хүрсэн хүний адил эрх эрх ѐстойг 1924онд одоогийн
НҮБ-ын үндэс суурь болох үндээстүүдийн Лигээс хүүхдийн эрхийн тухай
Женевийн тунхаглалын баталсан анх олон улсын хэмжээнд хүлээн
зөвшөөрсөн.>>
<< Хүний эрхийн дараагийн бичиг, баримт болон хүний эрхийн тунхаг
болон хүний эрхийн олон улсын гэрээ конвенцуудад хүн бүр хүчирхийлэл
дарамтнаас ангид байх хэрэгтэй хэмээн тодорхойлжээ.
НҮБ-ын Хүүхдийн эрхэд суурилсан арга зүйн үндсэн 4
зарчим
I. Эсэн мэнд амьдрах
II. Хүүхдийн оролцоо
III. Үл ялгаварлах

7. IV. Хүүхдийн шиг сонирхол зэрэг орно. Хүүхдийн эрхэд суурилсан арга
ашиглана гэдэг нь хүний эрхийн болон зарчмуудад суурилсан
тодорхой арга замуудыг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдэнэ.
Ойлголт:Хүүхэд:
18 насхүртлэх бүх охид хөвгүүдийг хүүхэд багтаан ойлгох бөгөөд хүүхэд нас нь
чадварын хувьд хөгжих шатандаа яваа насанд хүрэгчидтэй хариуцуулахад
эмзэг үе байдаг.
Эрх:НҮБ хүүхдийн эрхийн конвец болон хүний эрхийн бусад конвецуудад
тусгагдсан олон улсын хүний эрхээс хүүхдэд хамаатай эрхүүд юм.
Арга зүй: Тодорхой зорилго зорилтод хүрэхийн тулд хөгжлийн сайн
туршлагыг ашиглан багц үйл ажиллагаа дүн шинжилгээ хийн төлөвлөх
хэрэгжүүлэх ,хянах гэх мэт зохицуулан удирдах үйл явц юм.
Хүүхдийн эрхэд суурилсан арга зүй гэдэг нь
Хүүхдийн байр суурийг дээшлүүлсэнээр ,бүх охид ,хөвгүүд өөрсдийн эрхээ
эдэлдэг ,эдэлдэг хүүхдийн эрхийг нийгмээрээ хүлээн зөвшөөрч хүндэтгэдэг
болох ,ерөнхий зорилгын аливаа хөтөлбөрийн үйл ажиллагааг хүүхдийн эрхийн
зарчмуудад суурилсан төлөвлөх , хэрэгжүүлэх, хянах үйл ажиллагааг хэлнэ.
Хүүхдийн эрхэд суурилсан арга зүйн эрхийг бодит болгох нь :
Хүүхдийг ивээх сангаас хөтөлбөрүүдийг бүхий л үйл ажиллагааны түүний дотор
хүмүүнлэгийн болон хөгжлийн судалгаа бодлогын үйл ажиллагаанд НҮБ-ын
хүүхдийн эрхийн конвец ба бусад олон улсын хүний эрхийн тунхаглал
бичгүүдэд тусгагдсан хүүхдийн эрхийн хэрэгжүүлтүүдийг хангахад чиглэх ѐстой.
Хэм хэмжээ ба зарчим
НҮБ-ын хүний эрхийн конвецэд болон олон улсын хүний эрхийн бусад баримт
бичгээс эхтэй хүний эрхийн үндсэн хэм хэмжээ зарчмуудад ньхүүхдийг ивээх
сан бүх салбарын хөтөлбөрийн салбарын бүхий үе шат ,үйл ажиллагаанд дагаж
мөрдөнө.
Тодруулга

8. Эрх ба үүрэг:Хүүхдийн ивээх сангийн бүхий л үйл ажиллагаа нь
хүүхдийн эрхийг хүндэтгэх ,хамгаалах ,хангах үүрэг ,хүлээсэн бүх
байгууллага ,хүмүүсийн чадавхийг хөгжүүлэхэд чиглэгдэх ѐстой
.Хүүхдийн ивээх сан нь хүүхдийн эрхээ эдлэгчийн хувьд шууд болон
гэр бүл болон олон нийтээр нь дамжуулан хөгжүүлэхээс гадна эдлэх
ѐстой эрхээ шаардахад туслах ѐстой.
Хүүхдийн эрхэд суурилсан арга зүйг хэрэгжүүлэхэд анхаарах
чухал асуудлууд
 Хөтөлбөрийн хүрээний үе шат бүрий хүүхдийг оролцуулах
 Хамгийн эмзэг бүлгийн хүүхдүүдтэй ажиллах тэдний эсрэг
ялгаварлан гадуурхахтай тэмцэх
 Эрх мэдлийн харилцааны асуудалд анхаарч хүүхдийн эрхийг
хамгаалахын төлөө эрхэд суурилсан уур амьсгал орчинг
бүрдүүлэх
 Хамтран ажиллаж ,түншлэх
 Төрийн байгуулагатай хамтран ажиллаж дэмжих
 Иргэний нийгмийг чадваржуулан олон нийтийн оролцоог
дэмжих
Хүүхдийн насыг тодруулбал
Дэлхийн өнцөг булан бүрт хүүхэд насны тухай янз бүрийн
ойлголт байдаг.Хүүхдийн зохистой хэвийн хөгжилд юу хэрэгтэй
болох тэдгээр нь ямар хэлбэрийн болон түвшний хамгаалалт
хэдийд ч хэрэгтэй байдаг,талаар олон янзын үзэл бодол
ойлголтууд байдаг. Жишээлбэл :17настай хүүхэд 6сартай
хүүхдээс тэс өөр хэрэгцээ чадвартай байна.Зарим оронд 10
настай хүүхдийг эдийн засгийн үйл ажиллагаа эсвэл гэр орны
ажил үүргээс чөлөөлөн хамгаалсан байдаг .
Тодруулга

9. НҮБ-ын Хүний эрхийн конвецэд дурьдсанаар хүүхэд бүр
амьдарч буй орчин соѐл амьдралын ялгаатай туршлагаас
хамааран тодорхой чадварыг өөр насанд эзэмшдэг ба энэ үйл
явц нь тухайн нөхцөл байдлаас шалтгаална. Хүүхдийн
чадварыг зөвхөн нас ахихын хэрээр нэмэгдүүлдэггүй харин
амьдралын туршлага соѐлоос болон эцэг эхийн дэмжлэг
тусалцаа хүлээлтнээс хамаарч нэмэгдэнэ.
Дүгнэлт
Хүүхдийн эрхэд суурилсан арга зүйг ашиглана гэдэг нь хүний
эрхийн болон хүүхдийн эрхийн зарчмуудад суурилсан
тодорхой арга замуудыг хэрэгжүүлнэ гэсэн үг
Хяналт үнэлгээ ба сургамж эргэх холбоо
Хүүхдийн эрхэд суурилсан гол 3үе шат нь:
 Нөхцөл байдлын үнэлгээ
 Төлөвлөлт хяналт үнэлгээ
 Сургамж эргэх холбоо
Хяналт гэдэг нь холбогдох мэдээ баримтыг байнга
цуглуулна гэсэн үг юм. Энэ тухайн төсөл хөтөлбөр зөв замаар
явж байгаа эсэхийг мэдэхэд тустай байна.
Үнэлгээ гэдэг нь хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн тодорхой цаг
хугацаанд хийгдэх боловч хяналтын үйл ажиллагаа шиг байнга
хийгддэггүй .Үнэлгээ хийхдээ хяналтын үе цуглуулсан мэдээ
баримтыг ашиглаж хөтөлбөр эхэлсэнээс өнөө хүртлэх
хугацаанд зорилго хэр хангасаныг байнга тооцно.
Үйл явцын үнэлгээнд хөтөлбөр төлөвлөсөн ѐсоор явж буйг
эсийг тогтоодог. Үнэлгээ нь үйл явцын ,үр нөлөөний гэсэн 2
янз байна.үйл явцын үнэлгээ нь төлөвлөсөн зорилгоо хэр
биелүүлж байгааг харуүүдийг тодорхүүдийг улдаг .

10. Үр дүн хяналтын үед цуглуулсан мэдээлэл болон үйл явцын
үнэлгээний туршид хийсэн дүн шинжилгээг ашиглан илүү урт
хугацааны үр дүнг үр дүнгий үйл явц гэнэ.
Эргэх холбоо нь :Энэ нь ажлын үр дүнд авсан сургамжаа
байгууллага гадаад болон дотны сонирхогчтой хуваалцах
санал солилцох үйл явц юм. Энэ нь тухайн байгуулагыг
хариуцлагатай байдлаар бусад харуулах чухал арга гэж
хамруулж болно. Эргэх холбоо нь ажлын арга барил дэмжлэг
болно .Мөн бусад байгуулагатай сайн туршлага болох
үндэсний болон олон улсын нөлөөлөлий ажиллуудыг хангахад
туршлага болно.Хүүхдийн эрхийн асуудлын хөтөлбөрийн
хяналт үнэлгээ сургамж ба эргэх холбооны салашгүй хэсэг
болох дараах 3 үе шаттай .
1. Үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох
2. Хяналтын ба үнэлгээний системүүд
3. Оролцооны түвшинг дэмжих
Хүний эрхийн боловсрол
Өдгөө болон ирээдүйд та л өөрийн эрхийг хөгжүүлж хэрэгжүүлнэ.
Хүний эрх бол таны эрх ,тэдгээрийн эзэмш хамгаал
дэлгэрүүл,түүнийг шаардлага тэдгээрийг нэгтгэн баяжуул.
Лофи ,Анна,
НҮБ-ийн баримт бичгүүдэд

11. Аливаа мэдлэг олгох хандлага төлөвшүүлэх замаар хүний эрхийн
түгээмэл, ѐсыг бий болгоход чиглэсэн сургалт мэдлэгийг түгээн
дэлгэрүүлэгчийн үйл ажиллагааг бүхэлд нь хүний эрхийн боловсрол
гэж тодорхойлно хэмээн заасан байдаг.
Хүний эрхийг хэрэгжүүлэхийн ач холбогдол
1. Хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэн үзэх
2. Хүний нэр төр, түүний эрхэм зэргийг бҮрэн дүүрэн хүндэтгэх
3. Бүх үндэстэн ястан, уугуул хүн ам, угсаатны, шашны ба
хэлний бүлгүүдийн дунд харилцан ойлголцол, хүлцэл
жендэрийн байдал, найрамдал нөхөрлөлийг дэмжих
4. Бүхий л хүнд хуульд ѐс бүхий чөлөөт ардчилсан нийгэмд үр
ашигтай оролцох бололцоог хангаж өгөх
5. Нийгмийн байдлыг бий болгох хадгалан үлдэх
6. Хүн төвт тогтвортой хөгжил нийгмийн ѐс зүйг дэмжигч зэрэг
болно.
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал
Боловсрол нь бие хүнийг өв тэгш хөгжүүлэх хүний эрх үндсэн эрх
чөлөөг улам бүр хүндэтгэдэг болоход чиглэх ѐстой.Боловсрол нь
аливаа улс түмэн янз бүрийн арьстан хийгээд шашны бүлгүүд бие
биенээ ойлгох, хүлцэн тэвчих, эвсэн найрамдах мөн түүнчлэн
НҮБ-ийн энх тайваныг сахин хамгаалах талаар явуулж буй үйл
ажиллагаанд дөхөм үзүүлэх ѐстой.
Яагаад хүний эрхийн боловсрол чухал вэ?
Хүний эрхийн боловсрол нь хэмээн эрхэм чанар хүний эрх , эрх
чөлөөг эрхэмлэн дээдэлж түүний бие даасан байдал, найрамдал

12. нөхөрлөл харилцан мэтгэлцээн тэгш эрх зэргийг хүндэтгэн чөлөөтэй
нийгэмд хүн бүр оршин амьдрах бололцоотой байхыг эрхэмлэнэ.
Хүний эрхийн боловсролоор суралцагчдад төлөвшин 3 цогц чадамж
Ф.Гиббетс
Мэдлэг –Хүний эрх түүнийг хамгаалах механизм, нийгэм дэхь
төрийн болоод засаг захиргааны тогтолцоо зэргийн тухай мэдээлэл
Хандлага-Ардчилсан үзэл санаа, хууль ѐс хүний эрхийн зарчмуудыг
дээдлэх,мөрдөх хандлагаитгэл үнэмшил
Үйл ажиллагаа –Ардчилсан ѐсыг дээдлэх иргэний нийгэмд оролцох
өөрийн болоод бусдын эрхийг хамгаалах, зөрчлөөс урьдчилан
сэргийлэх зэрэг цогц чадамжийг эзэмшүүлнэ.
Тиймээс
-Хүний эрхийн боловсрол бол бүх хүнд зайлшгүй хүрэх ѐстой суурь
боловсрол
-Хүний эрхийн боловсрол бол насан туршийн боловсрол мөн .
Хүний эрхийн боловсролын олон улсын анхдугаар бага хурал
Венийн баримт бичигт :
Хүний эрхийн боловсролыг сургалтыг бүх төвшинд болон
сургуулиас гадуурхи тасралтгүй боловсролын хөтөлбөрөөр
дамжуулан олгох нь хүмүүс өөрийн эрх чөлөөгөө бүрэн эдэлж
чадахуйц эдийн засаг, нийгэм соѐлын орчныг бүрдүүлэх гол үндэс
болно.
Хүний эрхэд суурилсан боловсрол нь :

13. -Багшлах мэргэжилтэний шинэ үүрэг болох хүүхэд төвтэй оролцоонд
тулгуурласан сургалтын чанарыг дээшлүүлэх
-Эрхэд суурилсан сургалтын орчин бүрдүүлж түгээмэл үнэт зүйлс,
тэгш бололцоо, ялгаатай байдал, үл гадуурхан ялгаварлах бадлыг
хангаснаар сургуулийн амьдралд оролцох холбогдох боломжийг
дээшлүүлэх
-Ардчилал, иргэний боловсрол, үнэт зүйлсийг олгосноор хүүхдийн
нийгмийн ба сэтгэл санааны хувьд хөгжүүлсэнээр зөрчилдөөнөөс
урьдчилан сэргийлэх, нийгмийн нэгдэл нягтралыг хангахад хувь
нэмрээ оруулсан.
Үйлчлүүлэгчийн хэрэгцээг бодитойгоор тодорхойлж түүнд
шаардлагатай тусламж дэмжлэгийг судлан тогтоох ажлыг хэлнэ.
Нөхцөл байдлын үнэлгээний онцлогууд:
-тасралтгүй үргэлжлэх үйл явц
-Нэг талаас үйлчлүүлэгчийн орчин нөхцөлийг ойлгох
-Нөгөө талаас НА –тан үйлчилгээний эх суурийг тавьж үйлчилгээний
төлөвлөгөө боловсруулах
-Үйлчлүүлэгч НА 2-ын хамтын ажиллагаа
-Талууд хоорондын харилцааг ойлгох олон талт асуудлын тандан
судалгааны ангилал хийх
-Нөхцөл байдлын үнэлгээ нь өөрийн гэсэн их онцлогтой,хоѐр нөхцөл
байдлын үнэлгээ нь хэзээ ч ижил төстэй байдаггүй.
-НБҮ-нд үндэслэн НА –тан үйлчилгээний чиглэл цаашид авах арга
хэмжээг төлөвлөнө.

14. НБҮ шүүхийн өмнө нотлох баримт болох нь:
-Хэргийн оролцогчоос өөрийн шаардлага ба татгалзлаа үндэслэж
байгаа, шүүх хэргийг шийдвэрлэхэд ач холбогдол бүхий хуульд
заасан арга хэрэгслээр олж авсан бодит нөхцөл байдлыг тогтооход
шаардлагатай аливаа баримтат мэдээллийг нотлох баримт гэнэ.
Хүмүүст, гэр бүлд НБҮ-ны зарчим
1. Хүмүүсийн харилцааны түүх
2. Хувийн эрсдэлүүд
3. Хохирогчын аюулгүй байдлыг тогтоох
4. Хохирогчын аюулгүйн төлөвлөгөө боловсруулах
Гэр бүлийн хүчирхийлэлийн үе шат, зүй тогтол
-Хүчирхийлэлтэй харилцааны онцлог, нөлөөлөх нь
Гэр бүлийн хүчирхийлэлийн явц даамжралыг
 Ямар хэлбэрийн хүчирхийлэл үйлдэгдсэн,
хүчирхийлэлийн хавсарсан эсэх
 Хүчирхийлэлийн улмаас нэг эд эрхтэн гэмтэж, үйл
ажиллагааны алдагдалд орсон эсэх
 Тухайн хүчирхийлэлийн үйлдлүүд нь ямар давтамжтай
хир удаан үргэлжилсэн
 Хүчирхийлэл үйлдэхдээ гадны биет ба галт зэвсэг
хэрэглэдэг эсэх
 Гаж зуршил ба сэтгэцийн эрүүл мэндийн хувьд үйлдэл
гаргадаг эсэх, гаргадаг бол энэ эмнэлгийн үзлэг
шинжилгээнд тусгагдсан эсэх
 Хүчирхийлэлтэй харилцааг таслан зогсоох ба урьдчилан
сэргийлэх чиглэлээр өмнө ямар нэг байгуулагад
мэдээлсэн ба хандаж тусламж авч байсан эсэх

15. 2.Хүчирхийлэлийн эрсдэлийн хүчин зүйлийг судлахдаа:
-Хүчирхийлэлийг хаана, хэзээ, үйлдсэн ба байнга
үйлддэг
-Хүчирхийлэл, үйлдэхэд гэр бүлийн бусад гишүүд болон
гадны хүн оролцон хамждаг эсэх
-Гэр бүлийн гишүүдийн хоорондын харилцаа хэвийн эсэх
-Гэр бүлийн харилцааны зөрчлийг гишүүд хэрхэн
зохицуулдаг хэн нэгний шахалт хүчээр зохицуулдаг эсэх
-Хохирогчийг дэмжиж тусалдаг,хамгаалдаг гэр бүлийн
гишүүдийн ба бусад хүмүүс гэр бүл ба оролцообайдаг
эсэх
-Тухайн гэр бүл орон нутгийн болон хөрш зэргэлдээ айл
хөршүүдтэйгээ хир холбоотой байдаг тэдний тусламж
дэмжлэгийг авах боломжтой эсэх
-Хүчирхийлэл үйлдэгч ямар нэгэн гэмт хэрэгт холбогдсон
эсэх, хүчирхийлэгч гэмт хэрэгтэнтэй холбоотой байж
болзошгүй гэж сэжиглэгдэж байгаа эсэх
-Хохирогчийн гэмт хэрэг болон бусад хүч хэрэглэсэн
тулган шаарддаг эсэх
-Хүчирхийлэгч үйлдэгч болон хохирогч архи
мансууруулах бодис хэрэглэдэг эсэх
-Эрсдэлийн түвшинг тогтоох үнэлгээ :
Эрсдэлийн үнэлгээг тогтоохдоо тийм үгүй гэсэн
хариултаар үнэлнэ. Тийм гэсэн оноо бүр нэг оноо
Үгүй гэсэн хариулт 0 оноо болно.
Эрсдэлийн түвшинг
Аюултай ба эрсдэлийн түвшин өндөр нийлбэр оноо 12 дээш
Дунд зэргийн буюу аюултай ба эрсдэлийн түвшин нийлбэр оноо 5-11

16. Аюул багатай буюу эрсдэлийн түвшин бага
3.Хохирогчийнаюулгүй байдлыг тогтоох
Хүчирхийлэлтэй харилцааны түүх болон эрсдэлийн хүчин зүйлийг
тандсан нөхцөл байдлын үнэлгээний явцад өмнөх үнэлгээр илэрсэн
мэдээлэл нотолгоон дээр суурилсан хохирогчийн оролцоотойгоор
тогтооно.
4.Хохирогчийн аюулгүй байдлыг тогтоох өмнөх үнэлгээр илэрсэн
мэдээлэл нотолгоон дээр суурилсан хохирогчтой хамтран аюулгүйн
төлөвлөгөөг боловсруулна.
Үйлчлүүлэгчийн аюулгүйн байдлын хувийн төлөвлөгөөний үндсэн
бүрэлдэхүүн
Хамгаалах стратеги “оргон зугтах ,гуравдагч хүний тусламж “
1. Үлдэх стратеги “Гэр бүлийн хүчирхийлэлийн хохирогчид
үйлчилгээ үзүүлдэг байгуулагад хандаж,үйлчилгээ авах өөртэй
туслах хүмүүсийг бэхжүүлэх
2. Харилцаа таслах төлөвлөгөө “Хохирогчийн хүчирхийлэл
үйлдэгчийг орхин явах ба түүнд тулгарах үйл ажиллагаанд
шууд орно.
Сэтгэцийн эрүүл мэндийн тухай, ерөнхий ойлголт
Тодорхойлолт: Эрүүл мэнд гэдэг нь хүн зөвхөн өвчин эмгэггүй
байх төдийгүй бие бялдар, сэтгэц оюун санаа нийгмийн сайн
сайхан байдлын цогц бүрдлийг хэлнэ.
-Биеийн эрүүл мэнд гэдэг нь тухайн хүн бие эрхтэний ямар нэг
өвчин эмгэггүй байх төдийгүй бүх эрхтэн систем нь хэвийн
ажиллагаатай байхыг хэлнэ.

17. -Нийгмийн эрүүл мэнд гэдэг нь та бидний амьдарч байгаа
орчин ажил, сургууль, гэр бүл ,хоол ундны аюулгүй байдал дуу
чимээ доргио багатай эрүүл ахуйн шаардлага хангасан байх
улс орны хөгжилд, эдийн засгийн бадал, гэр бүлийн санхүү гэх
мэт олон зүйлээс хамаарна.
-Сэтгэцийн эрүүл мэндийн ойлголтыг ихэнх хүмүүс сэтгэцийн
өвчин эмгэгтэй холбон андуу ташаа ойлгодог.Гэтэл сэтгэцийн
эрүүл мэнд маш өргөн хүрээтэй ойлголт юм. Тухайн хүний
сэтгэхүй,сэтгэл хөдлөл, оюун санаа, бие хүн “зан төлөв” хувьд
ямар нэгэн эмгэггүй байхыг хэлнэ.
Хүний эрүүл мэндийн бүтэцийг 6 ойлголтоор тайлбарлана.
 Бие хүн
 Нийгмийн
 Бие махбодийн
 Сэтгэл хөдлөлийн
 Сэтгэхүйн
 Оюун санааны
Нийт хүн амын сэтгэцийн эрүүл мэндийн байдлаар 3 бүлэгт хуваан
авч үздэг.
Эрүүл сэтгэцтэй хүмүүс
Сэтгэцийн асуудалтай хүмүүс
Сэтгэцийн өвчин эмгэгтэй хүмүүс
Эрүүл сэтгэцтэй хүн гэдэг нь ямар нэгээс өвчин эмгэггүй, амьдарч
байгаа нийгэм хүрээлэн буй орчинтойгоодасан зохицох
чадвартай, өөрийн бүх чадваруудаа бүрэн дайчилж, үр дүнтэй
ажиллаж буй, нийгэмд зохих хувь нэмрээ оруулж буй хувь хүнийг
хэлнэ.

18. .1Сэтгэцийн эрүүл мэндийн тулгарсан асуудалтай хүн гэж нийгэм
сэтгэл зүйн гарлтай зохистой шиидвэрлэх шаардлагатай сэтгэхүйн
түр зуурын хямралд өртсөн хувь хүнийг хэлнэ.
2.Хүмүүсийн сэтгэцийн тулгамдсан асуудалд хүргэж байгаа
асуудлуудыг зохистой шийдвэрлэхгүй бол сэтгэл хөдлөл, зан
үйлийн ,сэтгэхүй, нийгэм, сэтгэл зүйн, гаралтай сөрөг хүчин олон
байдаг.
Үүнд :Хүүхдийн буруу хүмүүжил, гэр бүлийн санхүү эдийн засгийн
байдал
Гэр бүл салалт,хэрүүл таалмжгүй харилцаа ажлын байрны стресс
хамт олны тааламжгүй харилцаа, хүчирхийлэлд өртөх, сэтгэл
санааны бие махбодь бэлгийн хүчирхийлэлд өртөх, нийгмийн
асуудалд өртөх, ажилгүйдэл мансууруулах бодис,байгалийн гамшиг
3.Сэтгэцийн өвчин эмгэгтэй хүн
Сэтгэцийн өвчинтэй хүн гэж олон улсын хүний ангилалын 5-дугаар
бүлгийн сэтгэцийн болон зан үйлийн энэхүү бүлэгт заасан
оношлолтын шалгууруудаар оношлогдож болох өвчнөөр өвчилсөн
хувь хүнийг хэлнэ.
Хүн амд үзүүлж буй сэтгэцийн эрүүл мэндийн тусламжийг 3 бүлэг а
Сэтгэцийн анхан шатны тусламж :үйлчилгээ нийт хүн амын эрүүл аж
төрөх ѐс болон эрүүл мэндийн зан үйлд сурах сэтгэцийн эмгэг
үүсэхэд төлөөлж байгаа хүчин зүйлсийг тэдгээрээс урьдчилан
сэргийлэх арга зааж сургах гэх мэт.сэтгэцийн эрүүл мэндийн анхан
шатны боловсрол олгох зорилгоор гэр бүл, гэр бүл, хамт олон олон
нийтийн байгуулагатай хамтран явуулж буй бүхий л арга
хэмжээнүүдийг хэлнэ.

19. 1. Сэтгэцийн эрүүл мэндийн 2 дахь шатны тусламж
үйлчилгээ гэдэг хүн амын дунд сэтгэцийн өвчнийг аль
болох эрт оношлох шалтгааныг зөв тогтоох тууштай зөв
эмчлэх эмчилгээний явцыг тогтмол хянах уг өвчнөөс
урьдчилан сэргийлэх сэтгэцийн тулгамдсан асуудалтай,
хүмүүсийг гүйцэт сонсож зөвөлгөө өгөх үүрэг юм.
2. Сэтгэцийн эрүүл мэндийн 3 дахь шат нь тусламж
үйлчилгээ гэдэг нь сэтгэцийн архаг өвчтэй хүний уг өвчны
улмаас хөдөлмөрийн болон өөрийгөө асран хамгаалах
бие даан амьдрах зэрэг чадваруудаа ямар нэгэн
хэмжээгээр алдаж тахир дутуу болохоос урьдчилан
сэргийлэх зорилгоор үйл ажиллагаа явуулна.Тухайн
өвчтөн алдагдсан чадварыг нь нөхөн сэргээх зорилгоор
хийгдээж буй ажлууд орно.
Сэтгэцийн хувьд эрүүл байхын тулд тухайн хүний дараах үндсэн 3
хэрэгцээнүүд хангагдсан байх ѐстой.
Хэрэгцээний гурвалжин
Бие махбодийн хэрэгцээ
Зөв хооллох, хангалттай унтаж амрах
Сексийн хэрэгцээ хангагдсан байх
Зөв хувцаслах
Хөдөлгөөн
Дархлаажуулалт
Эрүүл мэндээ хамгаалах
Осол гэмтлээс хамгаалах
Сэтгэлзүйн хэрэгцээ
Бие биенээ. Хайрлах

20. Өөрийгөө бусдаар үнэлүүлэх
Бусдын төрх үйлтэй зохицох
Сэтгэл хангалуун байх
Мэдрэмжээ бусадтай хуваалцах
Баярлах, инээх ,баясах
Энхрийлүүлж, хайрлуулах
Өөртэй итгэлтэй байх
Нийгмийн хэрэгцээ
 Гэр бүлийн гишүүн байх
 Нийгэм хамт олны гишүүн байх
 Бүтээлчээр ажиллах
 Нэр хүндтэй байх
 Орон байртай байх
 Боловсрол мэргэжилтэй байх
 Ажилтай байх
 Нэр хүндтэй байх
 Хариуцлагатай эцэг эх байх
 Албан тушаал байр суцурьтай байх
 Хариуцлагатай эхнэр нөхөр байх
 Машинтай байх
Стрессийн тухай ерөнхий ойлголт
Стресс гэдэг нь хүчдэл гэсэн утгатай англи үг юм.Биологийн шижлэх
ухаанд янз бүрийн тааламжгүй нөлөөллүүдийн улмаас жишээлбэл:
даарах, өлсөх,сэтгэлийн дарамтанд орох, цус алдах, гэмтэл авах
зэрэг хор нөлөөтэй цочирлуудын улмаас хүн болон амьтны бие
махбодид үүсэж байгаа физилогийн хамгаалах урвал болон
хүчдэлийн байдал хүчдэлийн байдлыг стресс гэнэ.

21. Өөрөөр хэлбэл гэнэтийн санамсаргүй урьдчилан төлөвлөөгүй,
аливаа тааламжгүй, явдлуудаас болж сэтгэл санаа бие махбодь
доройтсон хямралыг стресс гэнэ.
Стресс нийгмийн бүхий л давхрагын бүх насны хүмүүс өдөр бүр
өртөж байдаг боловч, стрессэд өртсөн хүмүүс тэр бүр мэддэггүй .
Стресс нь нас хүйс анги давхрага,арьс өнгө зэргийг үл хамааран
нөлөөлж байдаг .Жишээлбэл :6 –наас дээш насны хүүхдүүдэд
сургуульд ороход сэтгэлийн шинэ нөхцөлд дасах сургууль орох
замд муу хүмүүстэй таарах,гэр бүлийн нөхцөлд хэн снэгний
дарамтанд орох, эцэг эх салах 2 дээш гэр бүл нэг дор амьдрах гэх
мэт олон зүйл стрессыг үүсэх хүчин зүйл болдог. Оюутан залуусын
хувьд шинэ орчинд дасах амьдралын шинэ орчинд орох, шинэ үе
тэнгийнхэний дунд орох, санхүүгйин бэрхшээл тулгарах хайр
сэтгэлтэй учрах зэрэг хүчин зүйлүүдээс нөлөөлнө.
Харин өндөр настангуудын хувьд тэтгэвэрт сууж хамт олноосоо
хөндийрөх, санхүүгийн орлого буурах, эрүүл мэнд нь муудаж
түүндээ санаа зовох,хүүхэд нь өрх тусгаарлах, хань ижлээ алдах
зэрэг үйлдпүүдээс стресс үүсдэг.
Стрессор –Сэтгэлзүйн тааламжгүй байдал
Хүн ба амьтны бие махбодид нийгэм сэтгэл зүйн тааламжгүй
нөлөөллүүдийг стреесор гэдэг .Үүнд : Гэр бүлийн
хэрүүл,зөрчил,будлиан, байгалийн гамшиг, гарз хохирол,
хүчирхийлэл ,осол, сурах шинэ орчинд амьдрах, цагаачлах,
ядуурах, ажилгүйдэл, гэр бүл салалт, хүүхдийн буруу хүмүүжил
зэрэг тааламжгүй зүйлүүд орно. Стрессыг 2 ангилна.

22. Эустрессор:Баярлах, инээх,сэтгэл ханах, сэтгэл догдлох, хөөрч
баясах, хайрлах зэрэг эерэг сэтгэл хөдлөл үүсгэдэг стресс нь
Эустрессд орно.
Дистресс : Гомдох уурлах, бухамдах, уйтгарлан айх ичих гэх мэт
сөрөг стресс үүсгэдэг нь Дистрессд ордог.
Стрессыг үүч байгаа байдлаар :
-Өдөр тутам үүсдэг тохиолдог жижиг стресс
-Хүчтэй стресс гэж 2 ангилна.
1936 онд Г.Селье дасан зохицохын ерөнхий хам шинж буюу
стрессын хам шинж нэрийн дор стрессд өгөх хариу үйлдлийг анх
тодорхойлжээ. Тэрээр дасан зохицохын ерөнхий хам шинж дараах 3
чиглэлээр дамжин явагддаг болохыг тогтоосон.
1. Сэтгэл түгшилтийн үе шат:Энэ шат нь өвчтөны сэтгэл түгшиж
физиологийн болон сэтгэлзүйн нийгмийн талаас хамгаалах
буюу хариу үйлдэл үзүүлдэг. Иймээс бие хүн стресээс зугтах
буюу тэмцэж хариу үйлдэл гаргана.
2. Эсэргүүцлийн үе шат :хувь хүн бүр өөртэй мэдрэгдэж байгаа
стрессийг зохистой шийдвэрлэж даван туулахын тулд
физиологийн хийгээд сэтгэл зүйн нийгэм талаасаа хамгаалах
механизмуудыг боловсруулна.Үүнийхээ үр дүнд хувь хүн
өөрийнхөө хэр хэмжээгээр дасан зохицуулна.
3. Туйлдалт ядарлын үе шат :Стрессд зохицох чадвараа алдаж
амь насанд аюул учруулна.Бие махбодь стресс бууж өгнө.
Сэтгэл зүйн талаасаа сэтгэл түгших сэтгэл санаагаар унаж
гутрах буюу бусад тааламжгүй сэтгэл хөдлөлөөр хариу
үйлдэж эцэст нь дасан зохицолтын эмгэгүүд үүснэ.

23. Илрэх шинж тэмдэгүүд 5 бүлэг байна.
Биемахбодийн талаас илрэх шинжүүд:Хүүхэн хараа
хэвийн бус өргөснө,амьсгалахад бэрхшээлтэй буюу
амьсгаа бачуурна, цусны даралт ихсэнэ, биеийн энд
тэндгүй халуун оргих, хүйт оргих, тааламжгүй сэрэл
үүснэ, Булчин чангарах хүзүү гилжийх ,булчин
хөших, хэвийн хана чангарах гар хөлний булчин
шөрмөсний реклекс ихсэнэ,цусанд сахрын хэмжээ
ихсэх учраас хоолох дур хүсэл буурна.
Нийгмийн илрэл :ажил сургуулиа таслах буюу
орхино, ажил сургуулиасаа ташаал авахаа болино,
бусдаас хараатай болон ажлаа олон удаа солих,
бусадтай харилцах харилцаа буурах, ,бусадтай
харилцахдаа зай барих, эв дүй муудах
Сэтгэл хөдлөлийн илрэл :Сэтгэл түгшинэ, бухамдан
уурлан ,ичиж инээх, горьдлого тасрах, өөртэй
итгэлгүй болох, ганцаардах өөрийгөө дорд үзэх
,сэтгэл зовнихэргэлзэх тээнэлзэх, гутрах гинших,
уйтгарлан гансрах, сэтгэл тогтворгүй болно
Төрх үйлийн илрэл :Хүчирхийлэл үйлдэх, зөрүүдлэх,
зөрүүд авирлах, албадмал хөдөлгөөн хийх ,амархан
ядрах, өөрийн эдэлгүй гэнэтийн үйлдэл хийх, осол
сүйрэлд өртөх эрсдэлтэй болох, салганан чичрэх,
биеэ үнэлэх, бэлгийн дур хүсэл ихсэх, архи тамхи
болон мансууруулах бодисыг хэтрүүлэн хэрэглэх,
Танин мэдэхүйн илрэл:Анхаарал сарниж мартамхай
болох,анхаарлаа төвлөрүүлэх чадвар буурах, сэтгэн
бодох чадвар буурах, шийдвэр гаргах чадвар

24. буурах буюу шийдэлгүй болох,зориггүй болох,
бодолд автах,сэтгэцийн хориг саадтай болох
Ухуулга суртчилгааны тухай ерөнхий ойлголт
Ухуулга сутрчилгаа олон хэлбэртэй төдийгүй урт богино янз
бүрийн хугацаанд хийгддэг ажил юм. У.С тухай тодорхойлолтуудаас
үзэхэд тодорхой шийдвэр гаргахад нөлөө бүхий хүмүүс, эрх
мэдэлтнүүд шийдвэр гаргагчдын анхаарлыг хандуулж ятган ухуулах
хандлыг өөрчлөхөд чиглэсэн арга хэмжээ болоход нөлөөлдөг
У.С ирээдүйд чиглэсэн үйл явц учраас стратеги болох төдийгүй
тэрхүү стратегийг боловсруулах хэрэгжүүлэх шинжлэх ухаан юм.
Туршлагаас үзэхэд ухуулга суртчилгааны ажил цэгцтэй
төлөвлөгдсөн нөхцөлд үр дүнтэй хэрэгждэг юм. У. С арга барилыг
сайтар эзэмшиж тухайн нөхцөл байдалд тохируулан ярих, ойлгуулах
ятган итгэж үнэмшүүлэх зэрэг ур чадварыг шаардлагаар урлаг гэнэ.
Сайн ухуулан суртчилагч нь бусдыг уриалан сонирхлыг төрүүлэхүйц
асуудлыг боломжийг танин мэдэж ашиглах чадварыг эзэмшсэн
байдаг.Ухуулага суртчилгаа нь тухайн шийдвэрлэх гэж байгаа
асуудлынхаа цар хүрээнээс хамааран үндэсний бүс нутгийн,
байгуулага гэх мэтийн цар хүрээнээс хамаарна.
У.С нь олон хэлбэртэй байдаг.
-Амьдрал дээр хүн ухуулан суртчилагч байдаг зөвхөн нэг хүн,нэг
өрх,цөөн хэдэн хүний асуудлыг шийдвэрлэх нь тохиолдлын У.С
-Ижил төрлийн бэрхшээл бүхий (бүлэг ахмт олны У.С)
Мөн улс төрийн бодлогын ухуулга суртчилгаа гэх мэт төрөлтэй .
У.С хэд хэдэн янзаар тодорхойлж бичсэн байдаг.

25. 1. У.С гэдэг нь нөлөө бүхий хувь хүн, бүлэг хүмүүс, байгуулагын
бодлого үзэл баримтлал хууль тогтоомж хөтөлбөртэй
өөрчлөлт оруулах үйл ажиллагаа юм.
2. У.С ямарваа үзэл бодлыг өргөн мэдүүлэх хамгаалах эсвэл
шийдвэр гаргагч нарт танин мэдүүлэх үйл явдал мөн.
3. У.С гэдэг бол асуудлыг ил тод зоригтой гаргаж ярих чухал
асуудалд хүн амын анхааралыг хандуулах тухайн сауудлыг
шийдвэрлэх алхам руу чиглүүлэх үйл ажиллагаа юм.
4. У.С гэдэг нь хөгжил тодорхой хөтөлбөрийг улс төр, хийгээд
нийгмийн хөгжлийгн тодорхой хувь хүмүүс хоорондын
харилцаа болон мэдээлэлийг дамжуулах үйл ажиллагаа юм.
5. У.С нь нийгмийн ойлголт хандлагыг өөрчлөх бодлогын
шийдвэр гаргах болон санхүүжилтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн
оролдлого юм.
6. У.С гэдэг нь тодорхой бүлэг хүмүүс хувь хүний зан байдлыг
судлан мэдэж түүнд тохирох харилцааны сувгийг ашиглан
ятган ойлгуулах, нийгмийн зүгээс дарамт шахалт үзүүлэх
замаар( бүтцийн, бодлого хөтөлбөрийн гэх мэт)болон орчны
нийгэм улс төр гэх мэт хүчин зүйлүүд нөлөөлөхийг хэлнэ.
7. У.С –нд тухайн байгуулагыг өөр дотор нь өөрчилж эсвэл
тухайн тогтолцоог бүхэлд нь хариуцана.
8. Нийгмийн ажлын У.С –нд үйлчлүүлэгч шаардлагатай нөөц
үйлчилгээг өөр замаар хангах боломжгүй үед тэдний
шаардлагыг хангах тэдэнд сөргөөр нөлөөлж байгаа бодлого
хууль үйл ажиллагааг засан залруулах шаардлагатай
үйлчилгээ боломжоор хангах нөхцөлийг бүрдүүлж чадах хууль
тогтоомж бодлогыг дэмжих үйл явц юм.
У.С.ажлын үе шат 9 байдаг.
 Асуудлыг тодорхойлж дүн шинжилгээ хийх

26.  Зорилго зорилтыг тодорхойлох
 Зорилтод бүлгийг сонгох
 Илгээлт боловсруулах
 Ухуулах суртчилгааны арга техник
 Эсвэл сүлжээ байгуулах
 Хөрөнгө
 Хэргэжүүлэх төлөвлөгөө боловсруулах
 Хянах үнэлэх
1. Аливаа асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд бодлого орчин, үзэл
баримтлал, бүтэц зэрэгтэй өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй болдог.
Үүнээс ухуулан суртчилах үйл явц эхэлдэг. Тухайлбал өсвөр
үеийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэндэд нөлөөлж байгаа бодлогын
бүх асуудлыг судлаж дүн шинжилгээ хийнэ гэсэн үг юм.Үүний
тулд тухайн асуудлын талаар ямарбодлого хууль тогтоомж
үйлчилж байгаа тэдгээрийн үр дүнтэй үйлчилж байгаа хэн хэр
ямар төвшинд уг өөрчлөлтийг хийх тэдэнд ямар мэдээлэл
хүргэх байгаа зэрэг бүх асуудлыг шийднэ.Эдгээрийин
тодорхой баримт тоон мэдээг үндэслэн тодорхойлно. Товчоор
хэлбэл одоо байгаа байдлыг үнэлэн дүн шинжилгээ хийх гэх
ба ирээдүйд юу хийхээ томьѐолохыг үзэл бодол гэдэг.
2. Зорилго зорилтыг тодорхойлох тулгамдсан асуудал түүнийг
шийдвэрлэхийн тулд хийх өөрчлөлтөө тухайн У.С –ны
зорилгуудаас өмнө хийсэн дүн шинжилгээнд үндэслэн
тогтооно. У.С зорилгыг зөв тодорхойлох маш чухал алхам
байдаг.Зорилго нь ухуулан суртчилагч нар зааж өгдөгөөрөө
тэдний ажлын ерөнхий чиглэл болж өгдөг.
3. Зорилтод бүлэг гэдэг нь У.С явуулах замаар нөлөөлөх
Хүмүүсийг анхдагч ба хоѐрдогч гэж 2 ангилна Анхдагч гэдэг нь
хүсч байгаа бодлого шийдвэрийн өөрчлөлтийг хийх эрх мэдэл

27. бүхий шийдвэр гаргагчдыг хамруулна.Хоѐрдогч бүлэг нь
анхдагч зорилтод нөлөө үзүүлэх чадах хүмүүсийг
хэлнэ.жишээлбэл :Удирдлага дээр ажиллаж байгаа хүмүүс
хамтран ажиллагсад , ижил төстэй асуудлаар хамтран
шийдвэр гаргагчид найз нөхөд хамаатан садан хэвлэл
мэдээлэлийн байгуулага ,шашны байгуулага .
4. У.С ажлын хамгийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг: Асуудлаа
бодлого боловсруулагч шийдвэр гаргагч нарт илгээлт
боловсруулна.Илгээлт боловсруулахдаа зорилтод бүлгийн
ухуулгыг сайн тусгах хэрэгтэй байдаг . Илгээлт
боловсруулахдаа дараах 3 зүйлд анхаарлаа хандуулах
хэрэгтэй.
-Илгээлтийг та хэнд хүргэхийг хүсч байна.
-Уг илгээлтийг хүргэснээр ямар үр дүнд хүрэхийг хүсч байна
вэ?
-Илгээлтийн хандлага үйл ажиллагаа хэрхэн өөрчлөгдсөн бэ?
гэдэгт анхаарлаа хандуулах чухал.
5. У.С мэдээ мэдээлэлийг хүргэхдээ ямар арга хэлбэрийг сонгох
нь зорилтод бүлгээс шууд хамаарна. Мөн олон нийтэд хүргэх
шийдвэр гаргагч нарт нөлөөлөх, хэвлэл мэдээлэлийнхэнийг
сэнхрүүлэн ойлгуулах гэх мэт.Арга нь :
-Нүүр тулсан уулзалт хийх
-хэвлэл мэдээлэлийн хэрэгслээр нөлөөлөх
-Жагсаал цуглаан зохион байгуулах
-Лобидох шахалт үзүүлэх
-илгээлт боловсруулах
-Хэвлэл ийн бага хурал хийх гэх мэт

28. 6.У.С гэдэг нь ухуулга суртчилгааны 1 стратегийг
хэрэгжүүлэхийн төлөө өөрсдийн нөөц бололцоогоо хуваалцан
хамтран ажиллах
7. Ухуулга суртчилгаа нь зохих хэмжээний хөрөнгө нөөц
зайлшгүй хэрэгтэй сан бүрдүүлэхдээ гадаад дотоодын сан
бүрдүүлэх боломжийг судлан тодорхой төлөвлөгөөтэй байх
чухал.
8.Хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө гэдэг нь хэн хэзээ ямар нөөцөө
хэрхэн хийхийг тусгасан төлөвлөгөөг хэлдэг .
9. У.С.төгсгөлийн үе шатандаа хийх үйл ажиллагаа бол хяналт
үнэлгээ юм. Ухуулга суртчилгаа болон адил болон ялгаатай
талыг олж мэдэх.
Утсаар зөвөлгөө өгөх анхаарах зүйлүүд
Үйл ажиллагааны хязгаарлалт, нууцыг хадгалах
-Байгуулагын нэгдсэн бодлого
-Гэрээнд тусгах
-Ажил хэрэгч ярилцлага зохион байгуулах
-Үйлчлүүлэгчийн нууцыг хадгалах
-Ажил
Утасны зөвөлгөө өгөгчийн алтан дүрэм
-Та утсаар зөвөлгөө өгөхдөө өөрийгөө бэлтгэ
-Дуугүй байгаад эвгүйцээд хэрэгггүй
-Та түүнийг ярихыг бүү тасал
-Таны хэллэг тод, яриа, ойлгомжтой цэгцтэй байх ѐстой
-Ойлгомжгүй зүйл бүү ярь
-Та түүнд дэмжлэг өгч, санаа тавь
-Та түрүүлж утсаа бүү тавь
-Та өөрийн байгуулга үйл ажиллагааны талаар мэдлэгтэй бол
-Та түүнд асуусан зүйлийн нь талаар тодорхой мэдээлэл өг

29. -Та бусад байгууллагын талаар мэдээлэлтэй бай.
Утасны зөвлөгч байхын тулд эзэмшсэн байвал зохих
чадварууд:
- Хүмүүнлэг энэрэнгүй, сэтгэлгээ хуваалцаж чаддаг .
- Сонсох чадвартай байх
- Ярьж байгаа хүнийг нэгийг ойлгох мэдрэмж сайтай байх
- Хүчирхийлэлийн талаар зөв мэдлэг хандлагатай
- Хүнд туслах чин хүсэлтэй
- Нууцыг хадгалах чадвартай хийх чадвартай
- Асуудлыг дүгнэх
- Тэвчээртэй
Утасны зөвлөгчийг баримтлах ѐс зүй
-Утасны зөвлөгч нь өөрийн сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр үйлчлүүлэгчид
хандахгүй байх .
-Үйлчлүүлэгчтэй тогтоосон харилцаандаа, үйлчлүүлэгчийн давуу
байдлыг нь ашиглахгүй байх
-Үйлчлүүлэгчийн ашиг сонирхолтой холилдохгүй байх .
-Арьс өнгөөр ялгаварлах үзлийг гаргахгүй байх
-Үйлчлүүлэгчийн эрх ,түүний аз туршсан, амь дүйсэн байдлын
талаар мэдээлэх, зохих үйлчилгээг үзүүлэх үүрэг хариуцлагатай
байх
-Үйлчлүүлэгчид өөрсдийн үйлчилгээ, түүний цар хүрээний талаар
мэдээлж байх
-Үйлчлүүлэгчид үзүүлж байгаа үйлчилгээг цаашид үргэлжүүлэх
шаардлагагүй нөхцөлдл зогсоох ба хязгаар тавьдаг байх

30. -Үйлчлүүлэгчдэд өөрсдийн үйлчилгээг дууссаныг урьдчилан
сануулж, тэдний цаашид хандах газар, тухайн үргэлжлэх, үйлчилгээ,
хэрэгцээг урьдчилан мэдэрч, үйлчлүүлэгчийг мэдээлэлээр хангах
-Нууцыг сахих
-Үйлчлүүлэгчийг хүндэлж харьцах
Утасны зөвлөгчийн эрхэмлэх зүйл
-Зөвлөгч нь эхлээд өөрийгөө сайн ойлгох чадвартай байх
шаардлагатай .
-Үйлчлүүлэгчдэд дээд зэргийн найрсаг хандана.
-Ямар нэг хиймэл дуу хоолойны өнгөөр байх хэрэггүй .
-Ястан үндэстэн, нутгарах үзлийг нэг хүнээр төлөөлөл болгон шүүн
хандаж, өмнө тогтсон үзэл хандлагаар хандах явдлаас зайлсхийх
хэрэгтэй .
-Нийгмийн давхрага, боловсролын түвшин, дадал зуршил зэргээр
ялгаварлахгүйгээр үйлчлүүлэгч нартай нэгэн түвшинд харьцах
хэрэгтэй .
Утасны дуудлагын хэлбэрүүд
-Мэдээллийн,
- Дамжуулах дуудлага,
-Мэдээлэл авах гэсэн дуудлага
-Зорилтод нийцээгүй
-Чиглэлийн бус дуудлага
-Шоглоосон ба тоглоом хийсэн дуудлага

31. Зорилгын –Чимээгүй дуугардаггүй, харилцагчийн дуудлага
-Бухамдсан харилцагчийн дуудлага
- байнгын харилцагчийн дуудлага
-Яаралтай дуудлага
Зөвлөгөө өгөх үе шат:Бэлтгэл үе ,эхлэл ,дунд ,төгсгөл
Бэлтгэл үе нь 3 шаттай :Материаллаг талаас ,Сэтгэлзүйн талаас,
Ажил хэрэгч талаас
Эхлэл үе: Холбоо тогтоох
Дунд үе :-Ярианы агуулга болон үйлчлүүлэгчийн –Оюун санааны
байдлыг тогтоох ,-бодит асуудлыг тодорхойлох ,-Цаашдын ү-а-а
Төгсгөл үе: -яриагаа дуусгах, -ярилцлагын эцэст ярианы талаар
болон өөртэй дүгнэлт хийх
Утсаар зөвөлгөө өгөхдөө дараах хариултаас зайлсхийгээрэй
-Заах тушаах,-Анхааруулан сүрдүүлэх ,-Номлож албадах,-Зөвлөх
-Буруутгах ,шүүмжлэх,-Хөөргөж магтах ,-Найдвар төрүүлэх, талд нь
орох,-Шалгаж бусдын хэрэгт хошуу дүрэх ,-Шоглох , тоглоом хийх
,гашуун егөөдөлийн үг хэрэглэх
Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдтэй ажиллах арга зүй
Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд амь насаа алдах гэмтэх эрсдэл өндөр
байдаг. Мөн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний тоо статистикт үнэн зөв
гардаггүй насжилтын асуудалтай холбоотой .Тухайлбал :А.Н.У-ын
хувьд насжилт өндөр байгаагаас нас өндөр болох хүмүүсийн
чадварыг алдуулж хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн асуудалд

32. оруулж, стресст орох эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг .Монгол улсын хувьд
залуу хүн амтай хүүхдүүд бие физиологийн хувьд хөгжөөгүй
байдлаас стресс орох шалтгаан их байна.Хөгжлийн бэрхшээлтэй
иргэдийн талаар А.Н.У –д хийсэн судалгаанаас үзэхэд Х.Б-тэй
хүмүүсийн 58% нь гамшигт үйл явдал, онцгой байдлын үед хэнд
хандахаа мэдэхгүй байдаг байна.61% нь гэрээсээ хурдан аюулгүй
яаж гарах төлөвлөгөөг хийгээгүй байдаг. Ажил эрхэлж байгаа Х.Б –
тэй иргэдийн 50 % нь ажлын байрнаасаа хэрхэн аюулгүй гарах
талаар төлөвлөөгүй байсан нь илэрчээ. Дэлхийн хөгжлийн
бэрхшээлтэй иргэдийн хэлбэрүүдээс харааны бэрхшээл хамгийн
элбэг байдаг . Тухайлбал 2030 он гэхэд харааны бэрхшээлтэй
иргэдийн тоо 2 дахин нэмэгдэнэ. Одоогийн байдлаар 200 сая орчим
хүн харааны бэрхшээлтэй байна. Үүнээс 50 сая хүн сохор, 150 сая
хүн нь сул хараастай байна. Мөн 65 дээш насны хүмүүсийн 70% нь
насны эрхээр харааны чадвар мууддаг . 18 доош насны 4% нь
төрөлхийн эмгэг гэмтлээс бож хараа гэмтэолтэй болдог .Хөгжингүй
орнуудаас хөгжиж буй, ядуу буурай орнуудын эмчилгээ үйлчилгээ
хангалтгүй байгаагаас харааны бэрхшээлтэй хүмүүсийн тоо илүү
байна.
Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төрлүүд:
Нийгмийн ажилтнууд хүмүүст үйлчлэхдээ хөгжлийн бэрхшээлтэй
ангилал, төрлийг мэддэг байх шаардлагатай .Ямар төрлийн
хөгжлийн бэрхшээл тухайн оронд давамгай байгаа талаар нийгмийн
ажилтанууд мэдлэгтэй байх нь зүйтэй. Хөгжлийн бэрхшээлийг
үндсэн 4 ангилалд хувааж үздэг . Үүнд:
 Мэдрэх эрхтэний бэрхшээл харах сонсох энэ нь хамгийн
түгээмэл тохиолддог хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл юм.

33.  Биеийн тулгуур эрхтэний бэрхшээл архаг өвчин,
хөдөлгөөний хомсдол, нуруу нугасны гэмтэл
 Оюуны үйл ажиллагааны бэрхшээл юмыг ойлгох тусгах
чадвар алдалдсан оюуны хомсдол, тархины гэмтэл,
суралцах чадвар муу
 Нүдэнд харагдахгүй бусад бэрхшээлүүд, хөгжлийн
бэршээл нь нүдэнд харагдахгүй, уншиж чадахгүй байх,
сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлж чадахгүй байх
Хөгжлийн бэрхшээлийн нарын дэлгэрэнгүй ангилал, төрлийг
дэлхийн эрүүл мэндийн байгуулагаас гаргасан олон улсын өвчны
ангилалаас тодруулж судлах нь боломжтой. Хөгжлийн бэрхшээлийн
талаар,импайрмент,кандикал,тахир дутуу байдал хөгжлийн
бэрхшээл гэх мэт олон томьѐог хэрэглэдэг. Гэхдээ эдгээр нэр
томьѐо нь хуулийн үүднээс нарын тодорхойлогдох,шаардлагатай
боловч нийгмийн ажлын практикт эдгээр нэр томьѐог
ерөнхийдөө,ижил утгаар хэрэглэдэг. Хуулийн үүднээс аваад, үзэхэд
бие махбодь, оюун санаа сэтгэл мэдрэл ,мэдрэхүйн согоийн улмаас
бусдын адил нийгмийн харилцаанд оролцох чадвар нь бүрэн болон
12 сараас дээш хугацаагаар хязгаарлагдсан хүнийг хөгжлийн
бэрхшээлтэй гэж ойлгоно.
Хөгжлийн бэрхшээлтэй нийгмийн загвар
Хөгжлтийн бэрхшээлийн нийгмийн загварыг Баялан Сорманти нар
тодорхойлсон хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн хувьд сэтгэл
санааны гэмтэл цочролд орох явдал нь хөгжлийн бэрхшээлээс биш
нийгмийн орчноос үүсдэг гэж үздэг .Нийгмийн соѐлын талаас
нийгэм, эдийн засгийн талаас, улс ,төрийн хүчин зүйлээс
шалтгаалан олон саад бэрхшээлтэй байдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй

34. иргэдээс нийгмээс гадуурхах хандлага байна.Тэдний нийгмийн
хүрээ,хязгаардмагдмал, танил найзын хүрээ нь бага байдаг.
Нийгмийн харилцааны тусгаармагдмал байдал нь олон жишээн дээр
тодорхой харагддаг. Нийгмийн үйлчилгээний байгууллагуудын
зохион байгуулалт нийгмийн үйлчилгээнээс тусгаарлагдсан байдаг.
Мэдээлэлийн хомс гэж юу вэ?
Эдгээр асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд нийгмийн ажилтны зүгээс
дараах төрлийн үйлчилгээг санал болгож байна.
 Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг нийгмийн амьдралд
идэвхтэй оролцуулахын тулд үйлчилгээний байгуулага
төдийгүй бодлогын хэмжээнд нөлөөлөл үзүүлнэ.
 Эргэн нэгтгэх үйл ажиллагааг боловсролын системд
нэвтрүүлэх
 Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үйлчилгээг үзүүлэх
төвийн тоог нэмэгдүүлэх
 Мэргэжил нийгмийн ажичдын зүгээс тэднийг дэмжих үйл
ажиллагааг хөгжүүлэх
 Гадаадын зарим нэг оронд сургуулалт, тэжээвэр амьтдыг
тэдний хөтөлбөрөөр бэлтгэдэг байна.
Мансуурал
20 –р зууны сүүлчээр хүн төрөлхтөний түүхэнд бий болсон
тулгамдсан асуудлууд хүн амын хэт их өсөлт цэвэр ус хүнсний
аюулгүй байдлын асуудал ажилгүйдэл өлсгөлөн баян, ядуугийн
ялгаа Д.О.Х-ын халдвар гэх мэтийн олон зүйлийг тэмдэглэж болох
бөгөөд түүний дотор ялангуяа хөгжиж байгаа орнуудад хар тамхи
мансууруулах бодисын зөв бус хэрэглээ өнөөдөр хүртэл олон
нийтийн анхаарлыг татсаар байна. 1992 онд хар тамхи

35. мансууруулах бодисыг тарьж хэрэглэдэг 80 –аад орон бүртэгдсэн
бол 2000 онд 136 орон болон өссөн .Манай улс 1990 оноос зах
зээлийн эдийн засагт шилжиж, хөрөнгө мөнгөний хомсдол төдийгүй
нийгмийн сэтгэлзүйн түр зуурын хямралд орсныг далимдуулж
гадаад, дотоодын зарим хүмүүс тэрхүү бэрхшээлийг үеийг ашиглан
хар тамхины наймааг далдуур хүний түүнд ялангуяа өсвөр үеийн
хүүхэд залуучууд өртөх болсон.
Мансууруулах бодис гэж юу бэ?
Мансууруулах бодис гэдэг нь байнгын системтэй хэрэглэвэл хараат
байдалд оруулдаг хүний сэтгэл зүйн байдлыг өөрчлөх
чадвартай,ургамлын буюу нийллэг гаралтай химийн бодис
I. Мансууруулах бодис нь доор дурьдсан шинж чанарыг агуулна.
II. Хөөрлийн байдал :сэтгэл санааны сэргэсэн байдалд оруулах
юмуу хэрэглэсэн хүндээ наалдаж тааламжтай сэтгэл төрүүлэх
III. Хараат байдал :Сэтгэл зүйн хувьд болон бие махбодид эрэлт
хэрэгцээ бий болгох чадвартай байдал
IV. Мансууруулах бодис хэрэглэгчдийн сэтгэл зүйн болон бие
махбодид ихээхэн хор нөлөө учруулна.
Мансуурал гэж юу вэ?
Мансуурал гэдэг нь психотрах сэтгэцэд нөлөөлөх бодис юмуу
мансууруулах үйлчилгээтэй эмийн бодисуудаас хараат байдалд
орсон эмийн өвчин юм.
Сэтгэлзүйн хараат байдал :Тухайн хүн мансууруулах бодисыг
хүчээр сэтгэлийн тэнцвэрээ олох хүсэл бий болж улмаар уг бодисын
үйлчилгээг ахин дахин мэдрэхийг мэдрэхийг үйлдсэнээр, сэтгэл зүйн
хараат байдал илэрнэ. Мансууруулах бодис түүний үйлчилгээ хүнд

36. байдаг бүхий эсрэг сэтгэлийн хөдөлгөөнийг аажмаар оруулж
эхэлдэг.
Бие махбодийн хараат байдал :Бие махбодийн хараат байдал гэдэг
нь хүний бие мансууруулах бодисгүйгээр хэвийн байж чадахаа
байгаад уг бодис байхгүй бол оршин амьдрах боломжгүй мэт
сэтгэгдэл төрөх шинжүүд тод илрэн улам даамжирахыг хэлнэ .
Хар тамхи гэж юу вэ?
Энэ нь тайвшруулах, энэ бүлэгт марфын төст нэгдэл бүхий
байгалийн гаралтай болон нийллэг бодисууд ордог. Ихэнх
тохиолдолд судсаар тарьж хэрэглэдэг .
Хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй ажиллах
Хүн худалдаалах гэмт хэрэг гэж юу вэ? Х.Х.Г.Х гэдэг нь хэн нэгэн
хүн гадаадад буюу дотоодод өндөр цалинтай ажил олж өгнө,
гэрлүүлнэ хэмээн өндөр цалин хөлс амлан залилах хуурч мэхлэх,
эмзэг байдлыг урвуулан ашиглаж биеийг нь үнэлүүлэх албадан
хөдөлмөр хийлгэх,ашиг олох зорилгоор хуурч мэхлэх, хүч хэрэглэх,
сүрдүүлэх замаар элсүүлэх тээвэрлэх дамжуулуулах , нуугдуулах,
хүлээн авах үйлдлийг хэлнэ.
Х.Х.Г.Х дараах байдлаар үйлдэгдэнэ.
Элсүүлэлт ,өндөр цалинтай ажил амлах, гадаад хүнтэй гэрлүүлэх,
санхүүгийн асуудлыг шийдвэрлэж өгөх
Арга: -Хэвлэл мэдээлэлийн хэрэгслээр зар тавих, -Танил тал найз
нөхдөөр дамжуулах хэлбэртэй байдаггүйгээс хохирогчдын дийлэнх,
тээвэрлэлтийн явцад худалдаалагдаж байгаагаа огт мэдээгүй
байдаг.

37. Хүлээн авах : -Хүчээр биеийг нь үнэлүүлэх , -албадан ажиллуулах
хулгай дээрэм хийлгэх ,-Боолчлох ,боолчлолтой төстэй нөхцөлд
байлгах
Арга хэрэгсэл:Биеийн байцаалт, паспортыг нь хурааж авах ,өрийн
боол болгох –Амь насанд нь заналхийлэх ,-Хүчээр гоо сайхны мэс
засалд оруулах ,-Эрхшээлдээ оруулах
Х.Х.Г.Х хохирогчид гэж хэн бэ?
Хохирогч нь нийгмийн бүх давхрагын эрэгтэйчүүд ,эмэгтэйчүүд
хүүхдүүд байдаг. Хохирогч нь хуурамч амлалтад залилуулан бусдын
хяналтанд орж эсвэл хүчинд автсан байдаг Хохирогч нь ихэвчлэн
санхүүгийн илүү болж хайсан гадаадад сурч амьдрах ,сонирхолтой
залуус байдаг .Гэмт этгээдүүд нь тэдний итгэл, найдвар хүсэл
мөрөөдлийг ашиглан тэднийг худалдаалдаг. Хохирогчдын дийлэнх
нь хүчээр бэлгийн харилцаанд орж удаан хугацаанд орж удаан
хугацааны турш бэлгийн мөлжлөгт өртөн эрүүл мэнд сэтгэл санаа
бие махбодиороо хохирсон хүмүүс байдаг. Хохирогч нь зөвхөн
эмэгтэйчүүд байдаггүй ,эрчүүдийг бас хүнд хөдөлмөр эрхлүүлэх ,
дарамтлах ,зодох зэрэг үйлдлүүд байдаг. ,
Хохирогчид гэж хэн байдаг вэ? Ихэвчлэн амьдралаа сайжруулах
хугацаанд ахиухан мөнгө хураахыг хүсэж сайн цалинтай ажил олж
өгнө. Гэсэн амлалтанд итгэн шилжигч 16-25 насны залуучууд
байдаг. Манай оронд хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогч хэзээ
илэрсэн бэ? 2001 онд Х.Х.Г.Х –ийн төрлүүд нь бэлгийн мөлжлөг
Олон улсын хэмжээнд Х.Х.Г.Х –ийн хохирогчдын 70-73 орчим хувь
нь бэлгийн мөлжлөгийн талаар ашиглах худалдах хэлбэр эзэлдэг.

38. Зуучлалын хуурамч хэлбэр :Охид эмэгтэйчүүд баян чинээлэг
гадаад хүнтэй гэрлэж амьдрах мөн ажил хийж их мөнгө олох
хүсэлдээ автан “Хуурамч гэрлэлт “ итгэн тухайн орныг зорьдог.
Албадан хөдөлмөрлүүлэх: Тухайн хүнийг бичиг баримтаар нь
барьцаалан хүссэн ажлаа хийлгэдэг. Маш бага, эсвэл огт
хөлсгүйгээр ихэнх тохиолдолд илүү цагаар ажиллуулдаг.
Н.А –тан Х.Х.Ү.Г –ийн хохирогчтой ажиллахдаа :-Харилцаа холбоо
тогтоох, Н.Б.Ү хийх, -Хохирогчийн мэдээлэл цуглуулах судалгааны
аргуудыг ашиглах, -Үйлчилгээг төлөвлөх ,-Үйлчилгээг үнэлэх, -
Үйлчилгээг хаах
Харилцаа холбоо тогтоох :Хохирогчтой ажиллах анхны гараа бол
харилцан бие биенээ ойлгох үндэс тавигдан,итгэлцэл үүсэх ба
хамтран ажиллах явдал юм. Энэ үе шатандаа хохирогч тухайн
байгууллагаас,үйлчилгээг авах итгэлцэл бий болдог.Хохирогчтой
нээлттэй итгэлцэл бүхий харилцаа тогтооход нийгмийн ажилтнууд
дараах чадварууд шаардагдана. Ур чадварууд:
Мэргэжлийн харилцаа тогтооход зорилгоо тодорхойлох
Харилцааг эхлүүлэх буюу дуусгах
Хувийн болон мэргэжлийн харилцаагаа харьцуулах
Мэргэжлийн харилцааны шинж байдлыг хадгалах
Харилцааны үе шатаас нөгөө үе шатанд шилжих
Мэргэжлийн харилцаандаа өөрийн үэнлгээ бий болгох
Нөхцөл байдлын үнэлгээ хийх
Х.Х.Ү.Г-ийн олон улсын шинж чанартай хэдий боловч нийгмийн
ажилтнууд үйлчлүүлэгчдээ аль ч улсын иргэн үл хамааран Н.Б.Ү
хийнэ . Тухайлбал: Хувийн мэдээлэл гэр бүлийн байдал боловсрол

39. зан байдал орчин тойрны байдал зэрэг мэдээлэлүүд үүнд багтана.
Н.Б.Ү хийхдээ нийгмийн ажилтан хохирогч хүүхэд байна уу? Эсвэл
насанд хүрсэн байна уу? Гэдгийг анхаарах хэрэгтэй .
Үйлчилгээг хүргэх : Нийгмийн ажлын практикийн үйл явцын чухал
хэсэг нь хохирогчтой ажиллаж үйлчилгээг үзүүлэх явдал юм.
Үйлчилгээг хүргэх үе шатанд Х.Х.Г.Х хохирогчтой ажиллах нийгмийн
ажлын үйлчилгээний хүрээ хохирогчтой ажиллах нийгмийн
ажилтаны үйл ажиллагааны хүрээ
Хохирогчид үйлчилгээ үзүүлэх үйл явц
Хуулийн хүрээнд үйлчлэх үйл явц
Гэр бүлийн хүрээнд үйлчлэх үйл явц
Хохирогчийн асуудлыг байгуулагын хүрээнд шийдвэрлэх
Үйлчилгээг үнэлэх
Үйлчлүүлэгчид гарсан өөрчлөлтийг хэмжихэд хэрэглэгдэх ямар шат
дамжлагыг авч хэрэгжүүлснээ,шийдвэрлэн үнэлэхэд нийгмийн
ажилтан асуултуудыг авч үзэх хэрэгтэй .
Баталгаажсан байдал
-Хэмжих үйл явцыг хэрхэн таамагласан авч үзэж байгааг бодох
Найдвартай байдал
-Ижил нөхцалд хэмжилтийн дахин давтан хийсэн тохиолдолд үр дүн
ижил байх
Энгийн хэрэглээтэй байх
Мэргэжил бус, хүмүүст ойлгомжтой хэрэглэхэд хялбар мэдрэмжтэй
байх.Өчүүхэн төдий өөрчлөлт ялгаатай байдлыг хэмжилтэнд авчээ.
Үйлчилгээг төгсгөх, хаах үе шат