dddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd

1. Маңғыстау облысы Қарақия ауданы
Құланды орта мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Нурекешова Айжан Шорсовна
Сабақтың тақырыбы: Фонетикаға саяхат
Сабақтың мақсаты: а) Білімділік: фонетика жайында алған
білімдерін кеңейту. Фонетиканың
қарастыратын мәселелерін, дыбыс түрлерін
ажырата біліп, буынға дұрыс бөліп, дұрыс
тасымалдай білуді үйрету.
ә) Тәрбиелік: Қалаларға, облыс
орталықтарына саяхат жасау арқылы қазақ
елін, жерін сүюге тәрбиелеу. Патриоттық
сезімі биік тұлға қалыптастыру.
б) Дамытушылық: Сабақты саяхат түрінде
өткізу арқылы есте сақтау қабілеттерін
дамыту. Сауатты жазуға, сауатты сөйлеуге
дағдыландыру.
Сабақтың түрі: Саяхат сабақ
Сабақтың көрнекілігі: Тарату материалдары, ҚР картасы
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру. Оқушылармен амандасу, түгендеу.
ІІ. Жаңа сабақ. Фонетикалық саяхат.
Мұғалім: Біз осыған дейін фонетика, оның қарастыратын мәселелері,
дыбыс, оның түрлері, буын, буын түрлерін, тасымал, екпін , екпін түрлерін
түгелдей өткен болатынбыз. Енді осы фонетика деген үлкен тарауды
қорытатын боламыз. Бүгінгі сабағымыз Қазақстандағы облыс орталықтары
мен қалаларына саяхатқа шығу арқылы жүргізіледі. Әр қалаға барғанда
біздерге сұрақтар беріледі. Сол сұрақтарға жауап беріп, келесі қалаға
саяхатымызды жалғастырып отырамыз. Егер дұрыс жауап бере алмасаңыздар,
сол қалада өз өлкемізге жете алмай қалатын боламыз. Ендеше бүгінгі
сабаққа барлығымыз белсенділікпен қатысып отырайық. Бірінші
саяхатымызды Маңғыстау өңірінен бастаймыз.

2. Маңғыстау 362 әулиеге мекен болған киелі жер. Осы өлкеден көптеген
ақын-жазушылар, елге танымал батыр, билер, шешендер мен тарихта
өшпестей ізі қалған тұлғалар шыққан. Олай болса, сендерге сәттілік тілеймін.
Маңғыстау жерінде сендерге мынадай сұрақ беріліпті.
«Әліпби» эстафетасы. Яғни әліпбиді қателеспей айтып шығуымыз керек.
А, Ә, Б, В, Г, Ғ, Д, Е, Е, Ж, З, И, Й, К, Қ, Л, М, Н, Ң, О, Ө, П, Р, С; Т, Ұ, Ү, У, П,
Х, Ш, Щ, Ц, Ч, Һ, Ы, І, Ь, Ъ, Э, Ю, Я
2-сұрақ:
Фонетика деген не?
Фонетиканың қарастыратын мәселелері.
Жауап:
Тіл білімінің дыбыстық жағын зерттейтін сала фонетика деп аталады.
Фонетика дыбыстардың жасалу, айтылу, естілу және буын, екпін, интонация
мәселелерін қарастырады.
3-сұрақ:
Адасқан әріптерді орнына қой.
Қ, ы, з, е, т, м.
Ш, о, б, а, л, қ, а.
К, т, е, м, е, т, е.
Мына сөздерден сөйлем құрастыр.
Жұлдыз. Суретші. Байлық. Ардақ.
Жауап:
Қызмет.
Болашақ.
Текемет.
4-сұрақ:
Дауысты дыбыс деген не? Қандай түрлері бар? Дауысты дыбыстарды ата.
Тәуелсіз ел тірегі – білімді ұрпақ. Мына сөздердің ішінен дауысты
дыбыстардың астын сыз.
Жауап:
Ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен ғана тұратын дыбыстарды дауысты
дыбыстар дейміз. Жуан, жіңішке, ашық, қысаң, еріндік, езулік. Дауысты
дыбыстар: а, ә, э, о, ө, е, ұ, ү, у, ы, і, и.
Тәуелсіз ел тірегі – білімді ұрпақ.
5-сұрақ:
Дауыссыз дыбыстар деген не? Түрлерін ата.
Жұмбақ.
Оңға оқысаң да - бір халық,

3. Солға оқысаң да – бір халық.
Бір буыным – құс,
Бір буыным – түс, Осы жұмбақтың жауабын тауып, дауыссыз дыбыстарының
астын сыз.
Жауап:
Өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап шығуынан жасалатын дыбыстарды
дауыссыз дыбыстар дейміз.
Қатаң: п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, х, ц, ч.
Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ.
Үнді: р, й. у, л, м, н, ң.
Жұмбақтың жауабы: Қаз, ақ, қазақ.
6-сұрақ:
Көп нүктенің орнына тиісті дыбыстарды қойып көшір.
Б...ген...ай. К...ше. А...ы... . Ә...е. Тұр...ыс. Б...л...м.
Дыбыстар: ө, б, ш, қ, к, м, і.
Өлеңді мәнерлеп оқып шығып, дыбыс түрлерін мына кестеге толтыр.
Туған жер
Бұл жарыққа аяқ басып туған жер,
Кіндік кесіп, кірім сенде жуған жер.
Жастық – алтын, қайтып келмес күнімде,
Ойын ойнап, шыбын-шіркей қуған жер. М.Жұмабаев.
Дауысты дыбыстар Дауыссыз дыбыстар
Тілдің қатысына
қарай
Жақтың
қатысына қарай
Ерін мен езудің
қатысына қарай
жуан жіңішк
е
ашық қысаң еріндік езулік қатаң ұяң үнді
Жауап:
Бөгенбай. Көше. Ашық. Әке. Тұрмыс. Білім.
Дауысты дыбыстар Дауыссыз дыбыстар
Тілдің қатысына
қарай
Жақтың
қатысына қарай
Ерін мен езудің
қатысына қарай
жуан жіңішк
е
ашық қысаң еріндік езулік қатаң ұяң үнді

4. ұ, а, ы,
о
у, і, е, ү а, е, о ұ, ы, у,
і, ү
ұ. у, ү,
о
а, ы, і,
е
қ, с, п,
т, к, ш
б, ж, ғ,
д
л, р, н,
м, й
7-сұрақ:
Буын деген не?
Мына сөйлемдерді буынға бөліп көшіріңдер.
Абайдың жүзінде ақшыл тартқан толқын білінді. Абай соншалық рақаттанып,
сүйсініп күлді. Ол көзінен моншақ-моншақ ыстық жасын төгіп тоқтады.
Жауап:
Буын дегеніміз – сөз құрамындағы бір немесе бірнеше дыбыстардың тобынан
жасалған фонетикалық бөлшек.
А-бай-дың жү-зін-де ақ-шыл тарт-қан тол-қын бі-лін-ді. А-бай сон-ша-лық ра-
қат-тан-ып сүй-сі-ніп күл-ді. Ол кө-зі-нен мон-шақ-мон-шақ ыс-тық жа-сын
тө-гіп тоқ-та-ды.
8-сұрақ:
Буын түрлерін ата.
Мына сөйлемдерді оқып шығып, буынның түрлеріне ажыратыңдар.
Боташ үн қатпады. Жаздыгүнгі оқиға көз алдына келіп тұра қалды. Екі
қатықтың ақшасын қайтарып бермегеніне өкінді. Таңдайын қарыған сондағы
тәтті балмұздақ қазір тым ащы сезілді.
Буын түрлері
Ашық Тұйық Бітеу
Жауап:
Ашық буын. Тұйық буын. Бітеу буын.
Буын түрлері
Ашық Тұйық Бітеу
Қатпады, жаздыгүнгі,
оқиға, алдына, тұра,
қалды, екі, бермегеніне,
өкінді, сондағы, тәтті,
ащы, сезілді.
Үн, ақшасын Боташ, көз, келіп,
қатықтың, қайтарып,
таңдайын, қарыған,
балмұздақ, қазір, тым.
9-сұрақ.
Тасымал деген не?
Мына сөйлемдердегі қай сөздер тасымалданбайды: Әр оқушы жан-жақты
білім алуға міндетті. Білім алу да зор күн екенін ұмытпа.

5. Жауап:
Сөздің жолға сыймаған бір я бірнеше буынын келесі жолға бөліп жазу
тасымал деп аталады.
Әр, алу, да, зор, күн.
10-сұрақ.
Үндестік заңы деген не?
Үндестік заңының қандай түрлері бар?
Жауап:
Сөзді бастан-аяқ біркелкі әуезбен айтуды үндестік заңы деп атаймыз.
Үндестік заңының екі түрі бар: буын үндестігі, дыбыс үндестігі.
11-сұрақ:
Буын үндестігі деген не?
Мына сөздердегі буын үндестігіне бағынбай жалғанған қосымшаларды
табыңдар.
Қонақпен, діндар, өсімтал, Әуезов, сәнқой, емхана, сонымен, кіріптар,
зиянкес.
Жауап:
Дауысты дыбыс буын құрайтындықтан сөздегі, сөз бен қосымшалардағы
дауыстылардың не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып үндесуін
буын үндестігі (сингармонизм) деп атаймыз.
Басқа тілден енген сөздерде (кітап, материк), біріккен сөздер мен қос
сөздерде (баспасөз, аман-есен) араласып келеді.
Қонақпен, діндар, өсімтал, Әуезов, сәнқой, емхана, сонымен, кіріптар,
зиянкес.
12-сұрақ:
Дыбыс үндестігі деген не? Дыбыс үндестігінің неше түрі бар? Ата.
Ілгерінді ықпал мен кейінді ықпалға мысал келтіріңдер.
Жауап:
Сөз бен қосымшаның жігінде немесе сөз бен сөздің аралығында дауыссыз
дыбыстардың бірін-бірі өзіне ұқсата әсер етуі дыбыс үндестігі деп аталады.
Дыбыс үндестігі екіге бөлінеді: ілгерінді ықпал, кейінді ықпал.
Көрікбай – Көрікпай – ілгерінді ықпал.
Қара ағаш – қарағаш
13-сұрақ:
Екпін деген не? Неше түрі бар? Ата.
Мына сөйлемдегі қай дыбыстарға екпін түсіп тұр.
Үздік оқушыларға бағалы сыйлықтар беріледі.

6. Жауап:
Сөйлеп тұрғанда, бір сөз басқа сөздерге, бір буын басқа буындарға, бір
дыбыс басқа дыбыстарға қарағанда күшті, көтеріңкі айтылуын екпін дейміз.
Екпін: сөз екпіні, ой екпіні, тіркес екпіні, дыбыс екпіні болып бөлінеді.
Үздік оқушыларға бағалы сыйлықтар беріледі.
14-сұрақ:
Орфография мен орфоэпия деген не?
Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін айтылу, жазылу заңдылықтары
бойынша екі бағанға көшір.
Құндыз, бара алмады, құлын, сәрсенбі, ала қаз, Сарыөзек, тұзсыз, ақ аю,
шекара, ала кел.
Жауап:
Орфография сөздердің дұрыс жазылуы.
Орфоэпия сөздердің дұрыс айтылуы.
Жазылуы: Айтылуы:
Құндыз Құндұз
Бара алмады Баралмады
Құлын Құлұн
Сәрсенбі Сәрсембі
Ала қаз Ала ғаз
Сарыөзек Сарөзек
Тұзсыз Тұссыз
Ақ аю Ағ аю
Шекара Шегара
Ала кел Ала гел.
Бүгінгі сабақты қорыту және бекіту үшін тақтаға қарайық.
Қазақ тілі
Лексика Фонетика Грамматика
Морфология Синтаксис
Фонетика
Қазақ Тіл Буын Тасымал Үндестік заңы
әліпбиі дыбыстары

7. Орфография Орфоэпия Екпін
Үй тапсырмасы: «Туған жер – алтын бесік».
Бағалау. Сабаққа белсене қатысқан оқушыларды бағалау.