3. Ш.Сарыбаевтың зерттеуінше: Одағай
категориясына жататын сөздер адамның көңіл-күйін,
сезімін білдіру мақсатымен ғана емес, сонымен қатар
басқа біреуге бұйыру, ишара білдіру немесе малды
шақыру, айдау, қарғау мақсатында да қолданылады. Бұл
категорияның құрамы ала-құла. Мұның құрамында
адамның көңіл-күйін білдіретін Ойбай! Япырмай!
Әттең! Шіркін! сияқты сөздер және адамға бұйыру,
ишара қылу, тыйым салу мақсатымен қолданылатын
Тәйт! Тек! Жә! Сап-сап! сияқты сөздер бар.
Одағайлардың құрамында малды шақыру, айдау, қарғау
мақсатымен қолданылатын Үрит соқ! Шәуім-шәуім!
Шек-шек! Шөре-шөре! сияқты сөздерді де кездестіреміз.
Амандасу, қоштасу т.б. тұрмыс-салтымен байланысты
қолданылатын Хош! Хайыр! Рахмет!
Ассалаумағаллейкүм! сияқты азын-аулақ сөздер де осы
топқа жатады.
4. Одағай
Өз алдына ерекшеліктері
бар оқшау сөздердің бір
түрі, сөз табы.
Адам сезімінің алуан
түрлі күйін
білдіретін дыбыстар
Жұртшылыққа әбден
түсінікті болып
қалыптасқандықтан, жай
ғана дыбыстардың
қатарынан шығып, белгілі
сөзге айналған
Мағына жағынан
заттың өзі туралы да,
сыны, саны, қимылы
туралы да, қимылдың
жайы-күйі туралы да
ұғым
5. ОДАҒАЙ СӨЗДЕРДІҢ ҚҰРАМЫ
Күрделі одағайларға
бірнеше сөзден біріккен,
қайталанған, қосарланған
немесе басқа тілдерден
ауысқан сөздер енеді.
Мәссаған! Апырым-ай!
Әттеген-ай! Бәрекелді! т.б.
Негізгі одағайларға: ау, па,
ей, әй, е, уа, уау, уай, я, пай, ә,
о, оһо, ой, ие, аһа, ау, беу
дегендер жатады. Бұл
одағайлар қайталанып
қолданылмайды
Негізгі Күрделі
7. Көңіл-күй
одағайлары
Әрі жағымды, әрі жағымсыз
эмоцияны білдіретін одағайлар:
Бұл топтағы одағайлар әдетте көп
мәнді болып келеді де, олардың
мағыналары контекст ішінде не
ситуацияда анықталады: пай-пай!
одағайы қарама-қарсы екі мәнде
жұмсалады:
а) таңдану, сүйсіну,
таңырқау. Кәне, басыңа киіп
көрші. Пай-пай, қандай
жарасады, ә! (Кәлменов).
Пай-пай, шіркін, Алатау,
шандоз едің неткен сен!
(Сәрсенбаев).
ә) ренжу, наразылық
мағынасында: -Пай-пай,
аяқтарының астында
қаламыз-ау! (Әуезов).
Жағымды көңіл-
күйді білдіретін
одағайлар: Алақай!
Ура! (қуаныш,
шаттану), һа!
Паһ-паһ! (сүйсіну,
таңдану),
Бәрекелді! (сүйсіну,
қоштау), Оһо!
(таңдану), т.б.
Жағымсыз эмоцияны
білдіретін одағайлар:
Әттеген-ай! Әттең!
Қап! (өкіну), Тәйірі!
Түге! (наразылық,
кейістік), Піш!
Пішту! (жақтырмау,
менсінбеу), т.б.
8. Императивтік ишара
одағайлары
адам не хайуанатқа бағышталып
айтылатын шақыру, жекіру, тыйым
салу, бұйыру мақсатымен
қолданылатын одағай сөздер
Адамға бағышталып айтылатын
одағайлар: Бұлар адамның адресіне
бұйыру, жекіру, тыйым салу
мақсатымен қолданылатын Айда!
Тәйт! Сап-сап! Стоп! Кәне! Жә!
Тек/тәк! Әуп! Әлди-әлди! сияқты
одағайлар жатады. Жә, тоқтат,
ақсақал! Базаралыдан алмаған
өшің бар ма? (Әуезов). Тек,
тантымай сөйле! Былғама
Нұрғанымды (Әуезов).
Малға, үй хайуандарына
бағышталып айылатын одағайлар:
Бұл топқа айтақ, моһ-моһ, шөре-
шөре, сарап-сарап, көс-көс, кәуіс-
кәуіс, шәуім-шәуім, әукім-әукім,
мәлік келгір, жамандатқыр
сияқты үй хайуандарын шақыру,
айдау, қорғау, үркіту мақсатымен
қолданылатын сөздер мен одағайлы
тіркестер жатады: Баған алақанын
бір-біріне ұрып: моһ-моһ деп еді,
етекке қарай желе жөнелді
(Бөкеев).
9. Тұрмыс-салт одағайлары
Бұл топ сан жағынан шағындау болғанымен,
өмірде жиі қолданылатын одағайлар. Бұған
адамдардың амандасу, қоштасу, т.б сыйластық
белгісі ретінде қолданылатын Хош! Хайыр!
Рахмет! Ассалаумағалейкум! Құп, Ләббай,
Кеш жарық! сияқты сөздер жатады: Құп, -
деді де, қоштасып жүріп кетті агроном
(Мұстафин). Ассалаумағалейкум,- дей мен
сақалды адамға қол ұсындым (Мұқанов).
10. Қыпшақ тілді
ескерткіштердегі
одағайлар
Көңіл –күй
одағайлары
Императивтік
одағайлар
Тұрмыс –салт
одағайлары
Уай, сен иазулы
кіші!
(Ай,сен жазықты
кісі!)
Айвай, тейү қылды
іфган (ойбай деп
шашын жұлды)
Қаны ол Иусуфум
тейү қылу аһ (қане
ол Жүсібім деп аһ
ұрды)
Айтты ай
шаһыншаһ
шадыман
бол(айтты, әй
шаһыншаһ,
шадыман бол)
Айа сен кітабны
оқыған кіші (ей,
кітапты оқыған кісі)
Хош
Хайыр
Рахмет
Құп
Ләббай
кеш жарық
11. Одағай сөздердің мағыналары адамның әр түрлі сезімімен
байланысты шығатын дыбыстық ишараттарды білдіреді.
Мысалы: Мұны бастап жүрген кім екен, ә? (Ә. Әбішев);
Япырмау,жастық деген қандай қызық? (Ғ.Сланов)
дегендердердегі ә, япырмау сөздері - одағайлар.
Одағайлар - өз алдына ерекшеліктері бар сөздер:
Адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан, одағай
сөздердің көпшілігінің мағыналары да құбылмалы,
ауыспалы демек, көп мағыналы болып келеді.
Одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен
грамматикалық жағынан байланыспайды, олай болса, өзі
жарыса айтылған сөйлемнің мүшесі болмайды.
ОДАҒАЙДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
12. ОДАҒАЙЛАРДЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ:
семантикалық құбылмалығы әр түрлі.
бірқатары контексте бір-ақ мәнде қолданылса,
енді бірқатары екі-үш не одан да көп мәнде
жұмсалады.
Кейде олардың бойынан энантоисемиялық
құбылыс та (бір-біріне қарам-қарсы мағынада
жұмсалатыны да) байқалып отырады
13. БІР МАҒЫНАЛЫ ОДАҒАЙЛАР
қай ситуацияда айтылмасын, қай контекске түспесін,
қандай интонациямен айтылмасын үнемі бір-ақ мәнде
жұмсалады.
Алақай, ура сөздері тек шаттану, қуану
сезімін білдіру үшін жұмсалады
Қап! әттең! әттеген-ай! сөздері әр
уақыта өкіну мағынасында жұмсалады
14. КӨП МӘНДІ ОДАҒАЙЛАР
Бұл топқа екі-үш не одан да көп мәнде жұмсалатын сөздер жатады.
Бәлі // пәлі одағайы үш түрлі мәнде қолданылады:
• Уа, пәлі, нағыз
әнші мұнан
шықты
(Нұрпейісов)
а) Біреудің іс-әрекетіне не сөзіне риза болып,
оны қоштау, қолпаштау, көтермелеу
мақсатымен айтылады, шаттық, қуану,
таңдану мәнінде жұмсалады.
• . – Жарайды,
аңшы-ақ екенсің!
Осындай тоқ
итпен аңға шыға
ма екен?!
• - Көп тоқ емес-ті!
• - Бәлі, мынау не?
Бүйірін қарашы!
(Әуезов).
ә) Біреудің сөзін жақтырмау, наразылық
мағынасында жұмсалады.
• Бәлі-е, мынау
Әсия ма ей?!
(Хұсайынов)
б) Таңдану, таңырқау мәнінде де жұмсалады.
15. ОДАҒАЙ СӨЗДЕРДІҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
көркем шығарма тілінде (әсіресе диалогта) көп
кездеседі;
публицистикада, ғылыми стильде жазылған
шығармаларда сирек қолданылады;
кейде бір ғана дыбыстан тұрады;
дауысты дыбыстардан тек ә, а, о дыбыстары ғана
одағай мәнінде жұмсалады;
ұ, ү, у, ө, і дыбыстары одағай жасай алмайды;
ы дыбысы одағай қызметінде сирек кездеседі;
кейбір дыбыстардың созылыңқы, ерекше
нтонациямен айтылуы – сол одағайлардың
мағынасын күшейту мақсатымен жұмсалады.
16. ОДАҒАЙЛАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Одағайлардың өзіне тән жұрнақтары жоқ.
Одағайлар бірінен соң бірі дүркін-дүркін қайталанып, қосарланып
айтылғанда, сол одағайлар арқылы білдірейін деп отырған
сезімнің күштілігін не ишараның, бұйрықтың қаттылығын,
қатаңдығын білдіреді. Тек-тек-тек! Бай-бай-бай! т.б.
Одағайлардың енді бір тобы тек қана қосар тұлғасында жұмсалады
(Сап-сап, бай-бай, әлди-әлди).
Жануарларға айтылатын одағайлардың басым көпшілігі қосар
күйінде айтылады. Моһ-моһ! Кәуіс-кәуіс! Шөре-шөре! Көс-көс!
Одағайлар субстантивтенгенде ғана болмаса, жалғауды да көп
қабылдамайтын сөздер. Кейбір одағайларға –ла (-ле), -шыл (-шіл)
жұрнақтары жалғанады: ойбай-лау, айт-айттап, аһлап-үһлеп.
17. Одағайлардың қатар келіп, я
тіркесіп қолданылуын екі топқа
бөлуге болады:
Одағайлардың өзара тіркесе
қатар қолданылуы. Одағайлар
жапа-тармағай бір-бірімен
тіркесе де, қатар келе де
бермейді. Әдетте, жағымды
эмоция, көңіл-күйді білдеретін
одағайлар қатар тұрып
қолданыла алады. Алақай! Ура!
Одағайлардың етістікпен тіркесі.
Одағайлар етістікпен
тіркескенде олардың бірқатары
одағайлы тіркес құрайды да,
бірқатары тұрақты тіркес
құрайды.
18.
19. ОДАҒАЙЛАР ЕКІ ТҮРЛІ ЖАҒДАЙДА ҒАНА
СӨЙЛЕМ МҮШЕСІ БОЛА АЛАДЫ:
1) Одағайлар кейбір көмекші етістіктермен тіркесіп күрделі мүшенің
құрамына кіреді. Мұндайда көмекші етістік одағайды басқа сөздермен
грамматикалық байланысқа түсіретін дәнекерлік қызметін атқарады.
Мысалы: Әттеген-ай ! – деді ол таңдайын қағып; Моһ!Моһ» - деп кешкі
тымық даланы басына көтерді дегендердегі одағайлар де етістігінің
дәнекерленуімен, қайтті? не деді? қайтіп? не деп? деген сұрауларға жауап
беріп, сөйлемнің мүшесі бола алады.
2) Одағай сөздер түрлі қосымшалар қабылдап, сөйлемнің қалыпты мүшесі
бола алады. Мысалы: Аллаңнан ойбайым тыныш.Кешке әрі тоңып, әрі
шаршап аһлап, уһлеп отырған, кемпір өзін өлтіріп кете жаздаған кім
екенін есіне алды.Қойдың көл жағынан шәй-шәйлеп бір бала түрегелді.
20. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Мамырбекова Г.М. Қыпшақ тілді ескерткіштердегі одағайлар. –Алматы: Известия
НАН РК.Серия филологическая. 2007. № 6;
2. Сарыбаев Ш.Одағай. –Алматы.- Қазақстан мектебі.-1969 .№ 1;
3. Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. Морфология. –Алматы. 1967;
4. Қазақ грамматикасы. Алматы, 2002;
5. Оралбаева Н.О. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2007.
