3. O cabalo é un mamífero grande de corpo esbelto, ben proporcionado,
cuberto de pelo xeralmente curto, fino e brillante, de cor variable.
Pode acadar 1,80 m de altura e 1.000 kg.
Os cabalos máis grandes son os de tiro e os máis pequenos os ponis.
Os cabalos poden vivir ata 40 anos, aínda que a media de idade está nos 30.
4. Crinas: pelos longos e
duros que lle saen na
parte alta do pescozo.
PESCOZO: forte e flexible.
CABEZA:
longa e
estreita.
PATAS: longas e finas cunha
musculatura forte. Rematan nun só
dedo moi desenvolvido protexido no
extremo por unha unlla forte (casco).
Cana: parte fina da pata
que se corresponde co
metacarpo.
Rabo curto
con pelos moi
longos.
Fuciño coas as aberturas
nasais, grandes, e a boca
cos labios moi móbiles.
TRONCO: forte e musculoso, de
espiñazo recto, case horizontal
no que sobresaen, diante as
paletas e detrás, máis
lixeiramente, as ancas.
Tórax (peito) amplo.
Lombo
Orellas ovais,
pequenas,
dereitas e
móbiles.
Ollos
grandes e
situados
lateralmente.
6. Segundo a capa (cor do pelo) os cabalos reciben distintos nomes:
Negro: cando ten
negra a capa, as
crinas e o rabo.
Manchado: capa
dunha cor con
pequenas pintas de
outras.
Alazán: cor castaña
uniforme, aínda que
pode ter tonos
diferentes.
Branco: cando todo
o seu pelo é branco.
Roán: mestura de
cores branca,
castaña e negra.
Pío: con manchas
de cores
diferentes.
Baio: o alazán con
crinas, rabo, fuciño e
patas escuras..
Tordo: pelo gris
sobre fondo negro.
11. MOVEMENTOS:
Os cabalos andan apoiándose sobre
catro patas rematadas nun só dedo e
poden desprazarse moi rapidamente.
Tamén son bos saltadores.
Desprazamentos:
Ao paso, co que avanza unha
media de 7 km/h. Mantén tres
patas apoiadas no chan.
Ao trote: avanza uns 15 km/h,
levanta as patas de dúas en
dúas en diagonal.
Ao galope: pode acadar ata 60
km/h. Move as patas
alternamente e entre pasos ten
as catro patas no aire.
12. SENTIDOS:
Ten moi boa vista e un amplo campo de visión. Os ollos, situados na parte
superior do cráneo e colocados bastante laterais, danlle unha visión case
todo arredor.
O olfato está ben desenvolvido e úsano para recoñecer os alimentos e para
comunicarse cos semellantes.
13. Ten un oído moi fino. As orellas son pequenas e móbiles polo que pode
orientalas para captar mellor os sons.
A pel é moi sensible. Treme ao máis mínimo contacto.
14. COMUNICACIÓN:
O cabalo rincha. Emite un
son agudo que se escoita
bastante lonxe e pódeo
modular segundo a grao de
excitacion.
Tamén ten un amplo código
xestual no que emprega
sobre todo as orellas e a
expresión da cara.
Cando está nervoso resopla,
move o rabo, a cabeza
lateralmente e coucea o chan.
Cando bota as orellas cara atrás
amosa furia ou medo.
Cando as bota cara adiante
amosa interese polo que lle rodea
Cando bota unha cara adiante e
outra cara atrás amosa
incertidume.
15. Cando viven en grupos as mandas ou greas están formadas xeralmente por
un macho, varias femias e as crías. O liderado da grea establécese por medio
de loitas, rituais e reais, nas que non faltan as dentadas e as couces.
Cando pelexan érguense enriba das patas de atrás para ameazar e para
atacar dan couces coas patas traseiras ou morden.
Para defendérense fuxen galopando e dan couces.
Os cabalos durmen moi pouco tempo e déitanse para facelo, aínda que
poden “durmir” de pé. Os poldros pasan moito tempo deitados, aínda que
segundo van medrando déitanse menos tempo
16. Os cabalos manteñen limpa a pel
embórcandose na terra seca (“gañan a
cebada”) e espantan as moscas
golpeándoas coas patas, coa cabeza,
cos pelos do rabo e coas crinas do
pescozo.
17. ALIMENTACIÓN:
Os cabalos que viven en libertade
pastan herba dos campos e gromos de
toxos e outras plantas. Nas casas
aliméntanse con gran, palla e pensos.
Un cabalo, dependendo do seu tamaño e da
actividade que realice, pode comer cada día entre
3 e 8 quilos de gran (cebada, millo...) ou pensos,
e varios máis de herba seca e palla.
O desgaste a a posición dos dentes serve para
determinar a idade dun cabalo.
Teñen unha dentadura especialmente
adaptada para cortar a herba (incisivos
planos) e para moela (molares grandes e
planos). Os machos conservan uns
pequenos dentes cairos que non teñen as
femias.
18. REPRODUCIÓN:
Os cabalos maduran sexualmente entre o segundo e o sexto ano de vida,
segundo as razas.
As parellas xúntanse na primavera.
As égoas paren ás crías despois de 330 a 350 días de xestación, xeralmente
todas na mesma época. Case sempre teñen un só poldro e raramente dous.
19. Unha hora despois de nacer o poldro xa se pon de pé e a partir
dese instante segue á súa nai, da que mama durante 6 a 9 meses,
aínda que empeza a comer herba a partir das dúas semanas.
20. OS CABALOS E AS PERSOAS. UTILIDADE
-Montura
-Traballo: tiro para transportar mercadorías e persoas, para arrastar cargas
ou tirar dos aparellos de labranza.
-Deporte e lecer
-Carne
-As crins para facer cepillos, cordas, arcos de instrumentos musicais...
-A pel cúrtese para empregala logo na elaboración de diferentes aparellos.
21. OS NOMES
As persoas estableceron sempre unha
relación moi especial cos seus cabalos
aos que lle dan nomes propios. Ao longo
da historia e na literatura algúns chegaron
a ser moi coñecidos coma Bucéfalo de
Alexandre Magno (emperador Grego do
século IV a.C.), Babieca, o cabalo do Cid
(séculoXI), Rocinante de Don Quixote
(século XVII) ou Marengo de Napoleón
(século XIX).
Bucéfalo
Marengo
NOMES:
Para o macho: cabalo, garañón, griñón.
Para a femia: égoa, égua ou besta.
Para as crías: poldros ou poldras.
22. COIDADOS:
Os cabalos que viven en réxime de
estabulación precisan facer
exercicio e seren cepillados
regularmente para manterlles a pel
e o pelo limpos e coidarlles os
cascos.
Para evitarlles danos ou un
desgaste excesivo nos cascos
protéxenselle con ferraduras,
pezas de ferro de forma
axeitada que o ferrador axusta e
suxeita á unlla con cravos.
Esta práctica é común desde o
século XI. Anteriormente os
romanos protexían os cascos
dos cabalos cunha especie de
sandalias feitas de bimbias ou
metal que suxeitaban con tiras
de coiro.
23. Os primeiros cabalos domésticáronse hai
6.000 anos na Ucraína. Existen referencias
de cabalos domesticados en Mesopotamia e
na China de hai 5.000 anos.
O cabalo tivo un valor fundamental nas
conquistas e na colonización de novas
terras porque permitía a rapidez nos
desprazamentos e podía ser usado para o
transporte e o traballo.
24. Desde o ano 1.000 antes de Cristo, ata
mediados do século XIX (durante case 3.000
anos) o cabalo foi o medio máis usual de
viaxe e transporte.
Asociado á guerra, ao traballo ou ao
deporte, aparece amplamente representado
nas moedas, nos recipientes, nos relevos e
nos frescos dos templos e as tumbas, nos
cadros e nas esculturas.
25. A importancia do cabalo foi tan
grande que ao apareceren as
máquinas a unidade coa que se
mide a súa potencia recibiu o
nome de “cabalo de vapor”
porque se comparou o
rendemento do traballo das
máquinas co dos cabalos aos
que viñeron a substituír.
A mecanización restoulle
importancia aos cabalos que xa
só se utilizan como animais de
labor e transporte en zonas
pouco desenvolvidas ou de
difícil acceso.
Na actualidade existen no mundo
uns 75 millóns de cabalos, a
maioría usados como animais de
montura.
26. RAZAS
Coñécense ata duascentas
razas distintas de cabalos que
se diferencian no tamaño,
aspecto ou utlidade.
Hai tres tipos básicos:
-Sangue quente: cabalos áxiles,
nervosos, activos, de formas finas
(os típicos cabalos de montura e
de carreiras).
-Sangue frío: pesados, tanquilos e
de formas máis amplas; son os
cabalos de tiro.
-Medio sangue: resultado da
mestura dos dous anteriores, a
este grupo pertenecen a maioría
dos cabalos de deportes agás os
de carreiras.
27. PURO SANGUE INGLÉS
Foi criado en Inglaterra a partir de cabalos árabes. É
o cabalo máis rápido do mundo. Forte, elegante e de
patas longas. Mide entre 1,50 e 1,70 metros de
alzada. Ten a pel fina co pelo moi brillante e pode
ser de calquera cor entre o negro e o alazán.
Creese que todos os cabalos de carreiras do mundo
descenden de tres sementais árabes que foron
levados a Inglaterra a finais do século XVII.
En Galiza críanse cabalos de puro sangue en
varias localidades.
Royal Gait, cabalo puro sangue Ingles da egoada Pereira
de Chantada. Gañou a copa de ouro de Ascot, unha das
carreiras máis importantes do mundo.
28. ÁRABE
É un cabalo vivo e áxil, incansable, facilmente
recoñecible pola súa cabeza pequena de perfil
afundido. Ten arredor de 1,50 m de alzada e
xeralmente é tordo. É un dos cabalos de
montura máis apreciados.
HANNOVERIANO
Cabalo de medio sangue, grande, de
montura e tiro lixeiro. Apto para
todo tipo de deportes hípicos,
especialmente para os saltos.
29. SHIRE
Cabalo de sangue frío de orixe
inglesa. É o máis grande do mundo.
Pode superar 1,80 de alzada e pesar 1
tonelada. O máis característico son as
súas patas con pelos longos.
ANDALUZ, CARTUXO ou ESPAÑOL
Criado desde o século XV no Sur de
España polos monxes cartuxos.
Posiblemente sexa o que deu orixe á
maioría das razas de cabalos
americanos. Na actualidade está
distribuído por toda España. É un
cabalo de boa estampa, moi apreciado
como animal de montura e exibición.
30. PONIS
Cabalos que teñen menos de 1,47
metros de alzada e unha estructura
característica (corpo amplo e
compacto, moi fortes en relación
coa súa altura, crinas moi longas,
moita resistencia e capacidade
para soportar condicións difíciles).
PONI DE SHETLAND
Pode ter ata 1 metro de alzada. É un
animal sobrio e resistente. Usouse
para arrastar as carretas dentro das
minas de carbón en Inglaterra.
FALABELLA
De orixe arxentina. A pesar de ser
o cabalo máis pequeno do mundo
non se considera un poni porque
a súa estrutura e as súas
características son as dos
cabalos. Orixinouse a partir de
cruces de ponis con cabalos de
puro sangue. Mide entre 38 e 78
cm de alto e pesa entre 18 e 36
kg.
31. CABALO DE PRZEWALSKI (Equus ferus przewalskii)
É unha subespecie de cabalo silvestre. Case desapareceu a mediados do
século XX e conseguise recuperar un pouco o seu número grazas á
proteción. Vive no Parque Nacional Hustai (Mongolia). Ten o morro convexo,
de pelo curto e forte. De tamaño medio, pode acadar os 350 kg.
32. MUSTANG
Son cabalos cimarróns que se asilvestraron en norteamérica a partir de
cabalos domésticos libres. Son descendentes dos cabalos españois.
Son fortes, resistentes e rápidos. Na actualidade están protexidos.
33. O cabalo en Galiza
As testemuñas máis antigas da presenza do cabalo en Galiza
atópanse nos petróglifos da Idade do Bronce. Crese que foi traído
polos pobos celtas nos séculos VII e VI a.C.
Co paso do tempo fóronse producindo mestizaxes e introducindo
novas razas adaptadas a distintas funcións (carne, traballo agrícola,
transporte...), pero unha parte permaneceu en estado de libertade
nos nosos montes ata actualidade.
Petróglifos en
Campo Lameiro
En 2.001 establecéronse
os caracteres e creouse
o libro xenealóxico da
raza galega.
Tamén se crían cabalos
de puro sangue en
varias localidades.
34. En xeral os cabalos galegos son de tipo primitivo; cabeza grande,
alzada curta e ventre amplo. Son sobrios e resistentes, póden ser
domados como animais de montura ou traballo, pero a maioría
úsanse para producir carne que se vende para o exterior.
35. Cabalo galego
Ten entre 120 e 140 cm de alzada, perfil recto ou subcóncavo, e a
capa negra ou castaña cos extremos escuros e as crinas e rabo
negros, con cerdas longas e abundantes. Ten orellas pequenas e
pelo abundante, ás veces con barbela e mostachos. As patas son
curtas, finas e fortes. O casco é escuro, pequeno e duro.
36. Garrano, besta do monte ou cabalo do monte
Chamado tamén poni celta ou poni atlántico (Equus ferus atlanticus), un
animal moi antigo. Nos montes galegos, en especial na Groba, o centro e
norte de Galiza, consérvanse poboacións de cabalos salvaxes ou
semisalvaxes, posiblemente unha das poucas que existen no mundo.
Teñen unhas características que os diferencian dos cabalos domésticos
pola súa adaptación á vida no monte en condicións duras: escasa alzada,
corpo relativamente longo, extremidades fortes, cascos moi duros, orellas
pequenas e fortes mostachos para protexerse dos toxos entre os que
viven e dos que se alimentan. Teñen unha gran capacidade reprodutiva.
37. A marca é un sinal que se grava cun ferro
quente na pel do cabalo para recoñecelo
logo. Cada criador ten a súa marca diferente
das demáis. Nalgúns lugares, ademaís, ou en
vez da marca ao lume, faiselle un ou varios
cortes nas orellas.
O marcado de cabalos faise desde hai máis
de 2.000 anos.
En Galiza celébranse moitas festas nas que o cabalo é o
protagonista onde as carreiras e outras exibicións
forman parte do programa; e outras nas que intervén
como elemento destacado.
38. En Galiza, onde os cabalos se crían en libertade, existe unha tradición
convertida nalgúns lugares en festa: A RAPA DAS BESTAS.
Nunha época determinada do ano, normalmente no verán, despois de que as
égoas pariran, xúntanse nun recinto pechado (curro) os animais para
recortarlles as crinas, marcar os novos e apartar algúns exemplares que se
venden, se son novos para criar como animais de traballo ou para carne, e
se son vellos só para carne.
40. O BURRO (Equus assinus)
É un animal que aínda vive silvestre en África
oriental. Foi domesticado no leste de África hai
uns 6.000 anos .
A talla varía entre os 80 cm e 1,60 m. Pode
acadar os 450 kg de peso.
Segundo as razas tamén varía o longo do pelo e
a cor que pode ser desde gris crara a negra,
pero sempre case branca arredor dos ollos e o
fuciño.
As femias maduran sexualmente aos 2 anos e
os machos aos 2 anos e medio. A preñez dura
de 370 a 380 días. Teñen unha sola cría. Medran
ata os catro anos e poden vivir 25.
É un animal sobrio e resistente,
Utilízase como animal de carga e de traballo.
Da pel dos burros facíase o máis fino e suave
pergamino (material sobre o que se escribía
antes de que se coñecese o papel).
41. Burro fariñeiro galego
É un animal pequeno, un metro de media na cruz e de ata 200 kg.
Ten a cabeza grande coas orellas longas. As patas son delgadas, con cascos
pequenos, e o rabo longo e cun mechón na punta.
O pelo no corpo é curto e suave, de cor torda (escura, case negra), co fuciño e
o ventre brancos.
42. Os MULOS, tamén chamados machos, son o resultado do cruce entre un burro e unha égoa.
Son animais sólidos e resistentes. Teñen un aspecto intermedio entre os dous animais, o tamaño e
a forza dos cabalos e a sobriedade e a resistencia dos burros. Utilízanse para a carga en terreos
escarpados e soportan ben o clima riguroso e as dificultades do terreo accidentado.
Os mulos son estériles e non poden ter descendencia.
Desde que deixaron de ter importancia como animais de traballo o seu número descendeu
moitísimo. Hoxe son raros.
43. Os CENTAUROS, de orixe grega, eran seres
co torso de home e corpo de cabalo. Eran
case todos seres maléficos e brutais.
Os CABALOS MARIÑOS, coa
parte dianteira de cabalo e a
parte traseira de peixe,
arrastaban o carro de Neptuno,
deus do mar.
O CABALO NA MITOLOXÍA
PEGASO, cabalo alado da
mitoloxía grega que naceu
do sangue da Medusa e
estaba ao servicio de Zeus.
44. LENDA DO MONTE SEIXO
A Besta Branca é un unicornio que vive no
Monte do Seixo (Cerdedo). Guía aos cabalos
polos pasadizos dos castros para ir beber ás
pozas do río (Pozo Sangoento). Co toque do
seu corno máxico purifica as augas.
O UNICORNIO, animal con
corpo de cabalo cun corno na
fronte. Creíase que era
orixinario da India.
Monte Seixo
45. TRADICIÓN ORAL
REFRÁNS:
-Sinal é de boa besta a boa pata e a boa orella.
-Por un cravo pérdese unha besta.
-O ollo do amo engorda ao cabalo.
-Ao home e ao cabalo non hai que apuralo.
-Cabalo alazán non o teñas contigo en San Xoán.
-Besta mular, ou comer ou andar.
-Besta que xeme á carga non teme.
-O que ten besta e vai a pé, máis besta el é.
-Besta parada non fai xornada.
-Sete pitas e un galo comen a renta dun cabalo.
-Líbrate de traseira de mula e de dianteira de burra.
-Nin “arre” que fuxa nin “xo” que se deite.
Fonte das Platerías
(Santiago de Compostela)
46. DITOS:
-Hai moitas burras do mesmo pelo.
-Morto o burro cebada ao rabo.
-O burro ao sol fai sombra.
-Carne de burro non é transparente.
-Ao pé do banco férrase a besta.
-Ao cabalo regalado non se lle mira o dente
-Patadas de burro non chegan ao ceo.
CRENZAS:
-Cando se deita o cabalo é que vai facer vento.
-As ferraduras traen boa sorte. Para que fagan
efecto cólganse coa abertura cara arriba para
que a sorte non escape.
47. OS ALBARDEIROS
Manufacturan o coiro, a tea de saco, o ferro e a madeira, para
fabricaren albardas, selas, estribos, alforxas e todo tipo de
aditamentos para as cabalerías.
48. OS FERRADORES
Son ferreiros especializados. As ferraduras encárganllas aos
ferreiros ou mércanas, aínda alguns fannas eles mesmos. Empregan
unha pequena zafra ou bigornia e unha ferramenta sinxela para
ferrar as cabalerías e poñer canelos ao vacún.
APARELLOS DOS
FERRADORES
DEBUXO DE
XAQUÍN
LOURENZO:
1-puxavante
2-cravo
3-martelo
4-derrematador
5-escofina
6-tanaza do casco
5-tanaza dos cravos
8-bigornia
9-coitela
10-ferradura
11-canelo para as
Vitrina no Museo do pobo Galego vacas e bois
49. Antigo
carro tirado
por un
cabalo
As rastras ou corzas eran
aparellos de arrastre de estrutura
variable tirados por animais.
Debuxo de Xaquín Lourenzo.
