Συνοπτική περιγραφή των συνθηκών ζωής της βυζαντινής γυναίκας. Η κοινωνική και επαγγελματική θέση του γυναικείου φύλου κατά τους πρώτους αιώνες της χριστιανικής επικράτησης.

1. 19/3/2018
Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ
ΓΥΝΑΙΚΑΣ
ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Εργασία Ιστορίας Β’ τετραμήνου
Δάφνη Κοντέλα
Β’1

2. 1
Στη βυζαντινή κοινωνία φαίνεται από
κάποιες πηγές πως κυριαρχούσε
γενικότερα ο μισογυνισμός και η
πατριαρχία αν και αυτό έρχεται σε
αντίθεση με την εικόνα της Παναγίας.
Ωστόσο και πάλι, δεν ήταν όλες οι
γυναίκες αποδέκτες τέτοιων
αντιλήψεων. Η γυναίκα στο Βυζάντιο
διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες: αυτήν
της υπαίθρου, αυτήν της πόλης και
τέλος, αυτήν της αριστοκρατίας.
Ο προορισμός της γυναίκας στην
ύπαιθρο ήταν ο γάμος ως επί το
πλείστον. Το ζευγάρι γνωριζόταν μέσω
συνοικεσίου που γινόταν από πολύ
μικρή ηλικία και σε αυτή τη διαδικασία
οι γονείς είχαν τον πρώτο και τον
τελευταίο λόγο.

3. 2
Είναι εμφανές, λοιπόν, πως οι γυναίκες
αυτής της τάξης δεν μπορούσαν να
ελέγξουν την μοίρα τους λόγω του
γονεϊκού ελέγχου αλλά και του ελέγχου
της εκκλησίας και του κράτους (για
παράδειγμα η αγία Αθανασία της
Αιγίνης αναγκάστηκε με αυτοκρατορικό
πρόσταγμα να παντρευτεί εθνικό.)
Ωστόσο, σε κάθε κανόνα υπάρχουν
εξαιρέσεις.
n

4. 3
Η γυναίκα της βυζαντινής περιόδου
ζούσε το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής
της στο σπίτι. Οι έξοδοι, πάντα με
συνοδεία, για την εκκλησία, τα
πανηγύρια και το λουτρό, καθώς και οι
επισκέψεις σε συγγενικά πρόσωπα,
ήταν οι μόνες κοινωνικά αποδεκτές
δραστηριότητες της γυναίκας έξω από
το σπίτι.
Επίσης, δεν ήταν ευπρεπές να κάθεται
στο ίδιο τραπέζι με τους άνδρες, παρά
μόνο αν ήταν πολύ στενά συγγενικά
της πρόσωπα, όπως για παράδειγμα ο
πατέρας, ο σύζυγος και οι αδελφοί.
Συχνά έτρωγε σε χωριστή αίθουσα,
όπως σε χωριστά δωμάτια από τους
άντρες περνούσε την ημέρα της.
Από πολύ μικρή μάθαινε "τα του οίκου",
ενώ οι γραμματικές γνώσεις της
περιορίζονταν συνήθως σε γραφή και
ανάγνωση.

5. 4
Κάποιες γυναίκες, αναλογικά
ελάχιστες, αποκτούσαν και ευρύτερη
μόρφωση.
H κόρη μπορούσε να παντρευτεί από τα
12-13 χρόνια της. Για το γάμο της
φρόντιζαν οι γονείς. Συχνά μάλιστα
βοηθούσαν στην επιλογή του συζύγου
οι προξενήτρες, που είχαν ως αμοιβή
ποσοστά από την προίκα. Η θέση της
συζύγου ήταν άσχημη. Οι χριστιανικές
αρχές που καθόριζαν τις λειτουργίες
της βυζαντινής κοινωνίας εξασφάλιζαν
μία αξιοπρεπή ζωή στην παντρεμένη
γυναίκα. Ανεξάρτητα από την
κοινωνική τάξη όπου ανήκε ήταν
οικοδέσποινα και κυρά. Η απόκτηση
παιδιών την εξύψωνε.
Από τον καιρό του Ιουστινιανού και
έπειτα η γυναίκα αποκτά περισσότερα
δικαιώματα. Σε αυτό βοήθησε και η
νομοθεσία του Ιουστινιανού που τη
στήριξε και της έδωσε αρκετά
δικαιώματα.

6. 5
Τα κορίτσια δεν πήγαιναν σχολείο.
Μάθαιναν λίγα γράμματα από τη
μητέρα τους και βοηθούσαν στις
δουλειές του σπιτιού.
d

7. 6
Γυναικεία επαγγέλματα
Στον επαγγελματικό τομέα ο ρόλος της
γυναίκας ήταν μικρός. Οι γυναίκες των
φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων
δούλευαν στα χωράφια και στα
εργαστήρια της οικογένειάς τους. Λίγες
γυναίκες, μορφωμένες, ήταν ιατροί που
θεράπευαν το γυναικείο πληθυσμό.
Άλλες, οι λεγόμενες κοινές, ζούσαν στα
μιμαρεία* και στα καπηλειά.
Η γυναίκα δεν είχε δικαίωμα σε
δημόσια αξιώματα, ωστόσο
ασχολούνταν με άλλου είδους
επαγγέλματα. Κυρίως εργάζονταν οι
φτωχότερες και οι κατώτερης τάξης
γυναίκες, για να επιβιώσουν και η πιο
συχνή ενασχόλησή τους ήταν η πώληση
προϊόντων.

8. 7
Ασχολούνταν επίσης με το εμπόριο και
την υφαντουργία και πολλές από αυτές
διεύθυναν γυναικεία λουτρά ή
καπηλεία.
Ακόμη ήταν κι αυτές που
καταπιάνονταν με το χορό και την
ηθοποιία.
*Μιμαρεία
λαϊκά θέατρα όπου εμφανίζονταν
ακροβάτες και θαυματοποιοί ή
παρουσιάζονταν αυτοσχέδιες, συνήθως
προκλητικές, σατιρικές παραστάσεις-
διασκέδαζαν τα βράδια τους άντρες της
λαϊκής τάξης. Δεν ήταν βέβαια
ευπρεπές να συχνάζει κανείς σε τέτοια
μέρη. Οι μοναχοί καθαιρούνταν και
όσες γυναίκες δούλευαν εκεί
θεωρούνταν κοινές.

9. 8
Παρά την ευρύτατα διαδεδομένη
αντίληψη ότι το Βυζάντιο είναι ένας
κόσμος που τον χαρακτηρίζει
αυστηρότητα, θρησκευτικότητα και
επιπλήξεις, θα ήταν πιο κοντά στην
αλήθεια να φανταστούμε τον κάτοικο
του Βυζαντίου περισσότερο κοσμικό από
ότι υποψιαζόμαστε και καθόλου
πληκτικό.
m

10. 9
Διαζύγιο
Η γυναίκα ήταν δυνατό να ζητήσει τη
λύση του γάμου σε περίπτωση ακραίας
συμπεριφοράς του συζύγου της. λόγους,
λόγω μοιχεία ή κολάσιμων πράξεων
του συζύγου.
Αν όμως ο άνδρας είχε σχέσεις με
γυναίκα άγαμη, διαζευγμένη ή χήρα,
αυτό θεωρούταν πορνεία κι όχι μοιχεία,
επομένως η γυναίκα δεν μπορούσε να
ζητήσει διαζύγιο. Ο Ιουστινιανός με τη
νομοθεσία του, κάτω από την πίεση της
εκκλησίας, απαγόρευσε τη συναινετική
λύση του γάμου, με εξαίρεση λόγω
επιλογής του μοναχικού βίου.

11. 10
Χήρα
Οι χήρες ήταν κατηγορία σεβαστή από
την κοινωνία, αν τηρούσαν τους
κανόνες ηθικής. Μπορούσαν να
ξαναπαντρευτούν ωστόσο θα δέχονταν
την επικριτική αντιμετώπιση της
κοινωνίας. Συνήθως αποτελούσαν
υποδείγματα σεμνότητας και δέχονταν
την προστασία και τη μέριμνα του
κράτους.

12. 11
Προίκα
Σκοπός της προίκας ήταν η συντήρηση
των παιδιών ιδιαίτερα στην περίπτωση
θανάτου του άνδρα. Όταν πέθαινε η
γυναίκα, η προίκα ανήκε στα παιδιά
της. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο σύζυγος,
αν και διαχειριζόταν την προίκα, δεν
μπορούσε εύκολα να την
απαλλοτριώσει.

13. 12
Η γυναίκα μάλιστα μπορούσε να
προσφύγει σε δικαστήριο, αν έκρινε ότι
ο άντρας της δεν διαχειριζόταν σωστά
την προίκα της. Αν πάλι χήρευε η
σύζυγος, τότε γινόταν αυτή
διαχειριστής της περιουσίας του
μακαρίτη και προστάτης των παιδιών.
Με άλλα λόγια αναγνωριζόταν ως
αρχηγός της οικογενείας, φτάνει να μην
ξαναπαντρευόταν.
Μοιχεία
Η μοιχαλίδα γυναίκα μπορούσε να
φονευθεί από το σύζυγό της. Αργότερα
επί Λέοντος Σοφού η ποινή αυτή
μετριάσθηκε σε αποκοπή της ρινός και
διαπόμπευση. Εννοείται ότι η ποινή που
ίσχυε για τις γυναίκες μοιχαλίδες δεν
εφαρμοζόταν στους άνδρες μοιχούς.
c

14. 13
Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος (ο οποίος
βλέπει ότι η μοιχευόμενη γυναίκα
τιμωρείται, ενώ ο μοιχός θεωρείται
ανεύθυνος) φωνάζει: "ου δέχομαι
ταύτην την νομοθεσίαν, ουκ επαινώ την
συνήθειαν". Υπόψη ότι ο άντρας
θεωρείται μοιχός μόνο όταν έχει σχέση
με παντρεμένη γυναίκα και μάλιστα
μοιχός όχι έναντι της γυναικός του,
αλλά μόνο έναντι του συζύγου της
άλλης γυναίκας.
x
Συμπεριφορά
Η γυναίκα, ανεξάρτητα από κοινωνική
τάξη έπρεπε να μάθει να ακούει, να
πειθαρχεί και να σωπαίνει. Η γυναικεία
φλυαρία επικρίνεται , πόσο μάλλον
όταν γίνεται μέσα στην εκκλησία.

15. 14
Oι γυναίκες δεν πρέπει να γελάνε
μπροστά σε άντρες, να μην κοιτάζουν
τους άντρες στα μάτια, να μην
χασκογελούν πίσω από τα πατζούρια
τους με τους περαστικούς, να μην
μιλούν άσχημα, να αποφεύγουν τα
συχνά λουτρά να κυκλοφορούν με
σκεπασμένο το κεφάλι. Δεν ήταν λίγες
οι περιπτώσεις γυναικών που
αγνοούσαν τα παραπάνω κάνοντας τη
δική τους μικρή επανάσταση και
σκανδάλιζαν τους πάντες
εισπράττοντας μειωτικούς
χαρακτηρισμούς όπως για παράδειγμα
"η ασκέπαστος" και η "αναμαλλαρέα"
αν κυκλοφορούσαν χωρίς να φοράνε
μαντήλι στο κεφάλι.

16. 15

17. 16
Ενδυμασία
Οι γυναίκες φοράνε χιτώνες. αλλά
πάντα μακριούς, με επίσης μακριά,
φαρδιά μανίκια που καλύπτουν τελείως
τα χέρια, μια και την εποχή εκείνη η
γυναίκα έπρεπε να κρύβει το σώμα της,
αλλιώς θα τη θεωρούσαν ανήθικη.
Πάνω από τον χιτώνα φοράνε άλλα
πρόσθετα κομμάτια ύφασμα που είτε
πέφτουν ελεύθερα επάνω τους, όπως
είναι ο μανδύας που στηρίζεται στους
ώμους και στερεώνεται μπροστά με μια
καρφίτσα (πόρπη), είτε είναι σαν μακρύ
γιλέκο, είτε σαν παλτό. Οι γυναίκες
ρίχνουν επάνω τους εσάρπες και
μακριές μαντήλες που πάντα
καλύπτουν και το κεφάλι τους. Πολύ
λίγες γυναικείες μορφές είναι είναι με
γυμνό κεφάλι («ασκεπείς») και λυτά
μαλλιά, όπως είναι η Μαρία η
Μαγδαληνή.

18. 17

19. 18
Γυναίκες που ξεχώρισαν στο
Βυζάντιο
Πέρα από αυτές τις γυναίκες υπήρξαν
κι αυτές που το όνομα τους σημάδεψε
την ιστορία του Βυζαντίου. Η Αγία
Ελένη είχε είδη αποδείξει πως μια
γυναίκα από καπηλειό μπορεί να
επηρεάσει τη θρησκευτική πορεία ενός
κόσμου.
Η περίφημη Θεοδώρα
απέδειξε πως μια γυναίκα
από πορνείο, μπορεί να
γίνει πρωτεργάτρια του
«χρυσού αιώνα» μιας
αυτοκρατορίας.
Παρόλη τη μειονεκτική θέση της και τις
προσταγές του κατεστημένου, η
Βυζαντινή γυναίκα κατάφερε να δώσει
το δικό της άρωμα, άλλοτε εύκολα
άλλοτε δύσκολα, σε μια
αυτοκρατορία ανδρών.

20. 19
Άλλες σημαντικές γυναίκες:
 Αντωνία
 Ειρήνη η Αθηναία
 Κασσιανή
 Ζωή Καρβουνόψινα
 Θεοφανώ
 Άννα Κομνηνή
Αντωνία
Η Αντωνία η οποία συνόδευε τον
σύζυγο της στις εκστρατείες σκότωσε
πολλούς Γερμανούς με τον καταπέλτη
της, στις δύο πολιορκίες της Ρώμης.
Ειρήνη η Αθηναία
Παντρεύτηκε τον Λέοντα τον τέταρτο.
Στο Βυζάντιο είχαν επί χρόνια
επικρατήσει οι εικονοκλάστες. Η Ειρήνη
αποφάσισε να ανατρέψει την
κατάσταση, έπεισε τον άνδρα της
Λέοντα να επαναφέρει τις εικόνες.

21. 20
Κασσιανή
ίδρυσε μονή στην Κωνσταντινούπολη. Η
Κασσιανή συνέθεσε είκοσι εννέα
Χριστιανικούς ύμνους, καθώς και
αρκετά ποιητικά έργα. Την Κασσιανή
θαύμαζε ο Βυζαντινός φιλόσοφος
Θεόδωρος Στουδίτης.
Ζωή Καρβουνόψινα
Η Ζώη έγινε επίτροπος του γιού τους
του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου
από το 906 έως το 912 μΧ και νίκησε
τους Άραβες στην Αρμενία.
Θεοφανώ
Ήταν σύζυγος του άξιου
αυτοκράτορα του Ρωμανού ΙΙ,
γιού του Κωνσταντίνου
Πορφυρογέννητου. Μέσω
εκείνης, ο στρατιωτικός
Νικηφόρος Φωκάς πήρε με το ζόρι την
εξουσία γεγονός που φανερώνει τον
δυναμικό χαρακτήρα της.

22. 21
Άννα Κομνηνή
Κόρη του ισχυρού
αυτοκράτορα
Αλέξιου Κομνηνού,
ήταν πολύ
μορφωμένη γυναίκα.
Έγραψε μία πλούσια
βιογραφία του
πατέρα της, την
‘Αλεξιάδα’ και
θεωρείται ισάξια του
Θουκυδίδη, του
Πολύβιου και του
Ξενοφώντα. Η Άννα Κομνηνή ήταν
ξακουστή επίσης για την σεμνότητά
της.
o

23. 22
ZΚοσμήματα v
Η μεγάλη αγάπη των Βυζαντινών για
περιποιημένη εμφάνιση φαίνεται από
τα κοσμήματά τους. Τα έφτιαχναν από
πολύτιμα υλικά, όπως ασήμι και χρυσό,
διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους
και μαργαριτάρια. Χρησιμοποιούσαν
όμως και φτηνότερα υλικά, όπως
σίδηρο, χαλκό, γυαλί.
Στο Βυζάντιο υπήρχαν σχεδόν όλα τα
είδη κοσμημάτων που γνωρίζουμε
σήμερα: σκουλαρίκια (ενώτια),
αλυσίδες, περιδέραια, βραχιόλια
(ψέλλια), περικάρπια, πόρπες κ.ά.
Υπήρχαν κοσμήματα για τον αγκώνα,
τα λεγόμενα αγκωνοβράχιλα ή
αγκωνάρια, ή για τα πόδια, οι
λεγόμενες περισκελίδες ή ποδόψελλα.

24. 23
b
Από τα πιο αγαπημένα είδη
κοσμημάτων ήταν χωρίς αμφιβολία τα
δαχτυλίδια που φοριούνταν από άνδρες
και γυναίκες. Τα δακτυλίδια έφεραν
συνήθως διακόσμηση ανάλογα με τη
χρήση τους, όπως για παράδειγμα οι
γαμήλιες βέρες, ενώ συχνά
διακοσμούνταν με πολύτιμους λίθους ή
γυαλί. Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις
δαχτυλιδιών με κάποιο μοναδικό
έμβλημα που τα χρησιμοποιούσαν για
να σφραγίσουν με αυτό έγγραφα,
κατοχυρώνοντας έτσι το γνήσιο της
υπογραφής τους.

25. 24
f
h

26. 25

27. 26

28. 27

29. 28
Φωτογραφικό υλικό

30. 29

31. 30

32. 31

33. 32