Виктор Хюго Шоовдор хүмүүс

1. 1
Â.Ãþãî
ØÎÎÂÄÎРկ̯¯Ñ
ÎÐØÈË
Ôðàíöûí àëäàðò õ¿¿, äýëõèéí ñîíãîäîã çîõèîë÷ Âèêòîð Ãþãî õîðèí òàâàí ìÿíãàí
ôðàíêààð òîëãîéãîî ¿íýë¿¿ëæ õîíãîð õàéðò Ôðàíö íóòãààñàà õàðãèñóóäàä õàâ÷èãäàí
õººã人ä õàðü õîëûí õ¿íèé îðîíä õîðãîäîæ ÿâàõäàà ãó÷èí æèëèéí òóðø îþóíäàà
áîëîâñðóóëñàí óðàí ÷àäâàðëàã “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ” ãýäýã àëäàðò ðîìàíûõàà àíõíû
õýñãèéã 1862 îíä Áðþññåëü, Ïàðèñ õîòóóäàä íýã çýðýã õýâë¿¿ëæýý. Òýð äîðõèíîî
Àíãëè Àìåðèê, Ãåðìàí, Èòàëè, Îðîñ îðíóóäàä îð÷óóëàãäàí ãàð÷ îëîí ò¿ìíèé
ñîíèðõëûã èõ òàòæýý.
¯ðãýëæëýë¿¿ä íü óäñàí ÷ ¿ã¿é õýâëýãäñýí àæ.
Ýíý ðîìàí Âèêòîð Ãþãîãèéí óðàí á¿òýýëèéí õî¸ð äàõü ¿åä õàìðàãäàíà.
1848 îíû õóâüñãàë, ò¿¿íèé äàðàà Ëóé Áîíàïàðòààñ õóâüñãàëûí ýñðýã ¿éëäñýí
ýðãýëò Âèêòîð Ãþãîãèéí óðàí á¿òýýëä øèíý ¿å íýýëýý. Çîõèîë÷ Ôðàíöûí óëñ òºðèéí
¿éë àìüäðàëä óëàì èäýâõòýé îðîëöîõûí õàìò ÿíå á¿ðèéí îíû äàðëàãäñàí àðä
ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä öóöàëòã¿é îðîëöîõ áîëæ ººðèéí çîõèîëóóäàä
òýäíèé õ¿ñýë ýðìýëçëèéã õàðóóëæ ýõëýâ.
ßðóó íàéðàã, ¿ðãýëæèëñýí ¿ãèéí áà íèéãìèéí çîõèîë÷ Âèêòîð Ãþãî àðä÷èëñàí
¿çýëòýé, äýëõèéí óòãà çîõèîëûí òýðã¿¿íèé ç¿òãýëòýí áîëëîî. Ãþãî õºðºíãºòºí
íèéãìèéí äóíä ãàñëàí çîâæ áàéãàà ãàíö íýã õ¿íèé àìüäðàëûã õàðóóëæ áàéñàí áîë
1848 îíû õóâüñãàëûí äàðàà àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí íèéòëýã ÷àíàðûã õàðóóëàõ
áîëëîî. Æèøýý íü õºðºíãºò íèéãìèéí äîòðîîñ äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèé àìüäðàë
“Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ” ãýäýã ð®ìàíä ãàðäàã Æàí Âàëüæàí, Ôàíòèíü, Êîçåòò, Ãàâðîø
íàðûí áàéäàëòàé ÿã àäèë þìàà. ßäóó÷óóä, áàÿ÷óóë õî¸ðûí õîîðîíäîî äàíäàà ãàðäàã
áîäèò ¿íýí òýìö«èéã “Èíýýìòãèé õ¿í” ãýäýã ðîìàíäàà õóðöààð òîäîðõîéëæýý.
Ãþãî àðä îëíû àìüäðàëûã öààøèä ã¿íçãèé õàðóóëàõûí òóëä áîäèò áàéäëûã
ò³ñãàñàí ãó÷ äº÷ººä îíû øèëäýã çîõèîë÷äûí òóðøëàãûã ãàðàìãàé ñóäàëæýý.
Íýãä¿ãýýð èíòåðíàöèîíàë áàéãóóëàãäàæ ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä àæèë÷èí
àíãè èäýâõòýé îðîëöîæ èðýõýä Âèêòîð Ãþãî øàëãàðñàí õóâüñãàë÷ íàðûí òýìöëèéã
çîõèîëäîî õàðóóëàõààð øèéäæýý.
Ãýñýí ÷ Âèêòîð Ãþãî òýìöëèéã æèíõýíý õóâüñãàë÷ çîõèîë÷ øèãýýð õàðóóëæ
÷äàõã¿é òººðºëäñºí óäààòàé.
Âèêòîð Ãþãî 1848-1851 îí õ¿ðòýë ôðàíöûí ¿íäýñíèé õóðëûí äåïóòàò áàéõ
¿åäýý õºðºíãºòíèé òºðèéí õóóðàì÷ õîðò áîäëîãî ôðàíöûí àðä ò¿ìíèéã õýðõýí
ìýõëýí òººðºãä¿¿ëæ áàéãààã áèåýð ¿çæýý. “Á¿òýýñýí àæèëã¿é, øèéäâýðëýñýí ç¿éë ÷
¿ã¿é” õºðºíãºòíèé õóóëü òîãòîîõ õóðëûã Âèêòîð Ãþãî áóðóóøààæ 1849 îíû 6 äóãààð
ñàðä õýëñýí ¿ãýíäýý: “Àðä ò¿ìíèé àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ… õî¸ðäóãààð ñàðûí
õóâüñãàë øèéäâýðëýýã¿é àðä ò¿ìíèé çîâëîíãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ öàã áîëñíûã
õºðºíãºòºí íàð àíõààðàõã¿é õîîñîí ºíãºð¿¿ëæ áàéíà” ãýæýý.
Ãþãî äåïóòàò áàéõäàà Ôðàíöûí ò¿ðýìãèé ãàäààä áîäëîãûã ø¿¿ìæèëæ ãýãýýðëèéí á¿õ
ñàëàà ìº÷ðèéã ãàðòàà àâàõûã îðîëäñîí øàøíû ýñðýã áîëîâñðîë ãýãýýðëèéã ÷ºëººòýé
áîëãîõûí òºëºº, õóâüñãàëò õýâëýëèéã õýâýýð áàéëãàõ, øîðîíä õîðèãäîãñäûí ýñðýã
õàíäñàí õýâëýëèéã óñòãàõûí òºëºº òýìöýõèéã óðèàë±àí ¿ã õýëýâ. Ãóðâàí ñàÿ õ¿íèéã

2. 2
ýðõ ÷ºëººã¿é áîëãîõîîð áýëòãýñýí õàðãèñ õóóëèéí òºëºâëºãººã Âèêòîð Ãþãî øóóä
ýñýðã¿¿öýí:
“Õàðãèñ òà íàð ñîíãîã÷äûí íýðñèéã äóðààðàà õàñàöãààæ, ìàíàé èðãýäèéí
íýðñèéã ñàÿ ñàÿàð íü æàãñààëòààñ àðèëãàæ, ôðàíö÷óóäûã óëñ òºðèéí òýãø ýðõã¿é
áîëãîõ ýðõýý ýäýëñýí ÷ ìàíàé àðä ò¿ìíèé ñýòãýëä òºð¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öëèéã ÿàñàí ÷
àðèëãàæ ÷àäàõã¿é! Òàíàé òºðèéí ¿é ò¿ìýí áîõèð, àëäààã îëíû ñàíààíààñ òà íàð õýçýý
÷ ñàëãàæ ÷àäàõã¿é! Ò¿¿õèéí õºãæëèéã òà íàð çîãñîîäîã þì áèø. Ç¿é ¸ñîîðîî èðæ
áàéãàà öàãèéã òà íà𠺺ð÷ëºõ õ¿÷èí àëãà! Ãàçàð äýëõèéí õºãæëèéã çîãñîîæ,
àðä÷èëñàí ¿çëèéí ºñºëòèéã õîðèãëîõ ñà÷èé òà íàðò áàéõã¿é!” ãýæýý.
Öóñàà óðñãàæ îëñîí ôðàíöûí àðä ò¿ìíèé îëîëòûã õàðãèñóóä áóçðààð ñîðæ áàéãààã
òýâ÷èæ øóóä ÷àäààã¿é ÿâñàí Ãþãî àðä÷èëñàí ¿çýë, ÿëàõ èðýýä¿éí ñàéõàí öàã èðíý
ãýäýãò á¿ðýí òºãñ èòãýæ áàéëàà: 1849 îíû 8 äóãààð ñàðä Ãþãîãèéí ñàíàà÷ëàãààð ýíõ
òàéâíû òàëûíõíû îëîí óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë Ïàðèñò õóðàëäëàà. Ãþãî ýíý èõ
õóðëûã íýýæ “Äóíäàò çóóíû ¿åèéí ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí çýâñãèéã ºíººäºð ¿çâýðèéí ãàçàð
ñîíèðõóóëàõààð òàâèàä áàéãààãèéí àäèëààð èõ áóó, áºìáºãèéã ¿çâýðèéí ãàçàð
øèëæ¿¿ëýõ ºäºð èðíý… Äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâàí òîãòîîæ áîëîõîîð áàðàõã¿é ýíõ
òàéâàí çàéëøã¿é ÿëíà” ãýæ èðýýä¿éã çºãíºí õýëæýý.
Ãþãî 1828 îíû õóâüñãàëûí îëîëòûã õàìãààëàõûí òºëºº òýìöñýíýýðýý óðàí
á¿òýýë ãàðãàõàä ÷óõàë àëõàì õèéëýý.
Ãþãî õàðãèñóóäàä õàâ÷èãäàí õººãäºæ Áðþññåëü îðîîä òýíäýýñýý íîðìàíäûí
Äæåðñåé, Ãåðíñåé àðëóóä äýýð î÷èæ àìüäàð÷ áàéõäàà õî¸ðäóãààð õààíò çàñãèéã
öºõðºëã¿é ø¿¿ìæëýí õýðýãæ¿¿ëýâ. Ãþãî ýíý ¿åýð Áðþññåëüä 1852 îíû 8 äóãààð ñàðä
“ª÷¿¿õýí Íàïîëåîí” ãýäýã óëñ òºðèéí øîã çîõèîë õýâë¿¿ëýýä ôðàíö ðóó íóóöààð
äýëãýð¿¿ëñýí áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð “Ãýìò õýðãèéí ò¿¿õ” ãýäýã çîõèîëîî áè÷èæ
ýõëýýä “ßëàëò” ãýäýã ÿðóó íàéðàã ýõëýí õýâë¿¿ëýâ. “ßëàëò” ãýäýã íàéðàãëàë
áè÷ñýíýýðýý Ãþãî ¿õýøã¿é ìºí àðäûí ÿðóó íàéðàã÷ áîëîí àëäàðøèæ ÷àäëàà.
Äåïóòàò áàéõäàà õàðãèñ õ¿÷íèé ýñðýã, Ëóé Áîíàïàðòûí òºðèéí ýðãýëòèéí
ººäººñ ÿâóóëæ áàéñàí òýìöë¿¿ä “ª÷¿¿õýí Íàïàëåîí”, “Ãýìò õýðãèéí ò¿¿õ”-ä òîâîéí
ãàðäàã. Ýíý õî¸ð çîõèîë Ãþãîãèéí ãàë õóðö øîã çîõèîëûí äýýæ ìºí. Çîõèîë÷ àðâàí
õî¸ðäóãààð ñàðûí õî¸ðîíä áîëñîí õýðãèéí õàðãèñ ãýìò ÷àíàðûã óóäëàí ¿ç¿¿ëæ îëîí
ò¿ìíèéã òýìöýëä áîñãîõîîð äýýðõ õî¸ð çîõèîëîî áè÷æýý. “Ãýìò õýðãèéí ò¿¿õýä” Ãþãî
àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí òºðèéí õàðãèñ ýðãýëò, ò¿¿íèé ýñðýã ãàðñàí òýìöëèéã ºäºð
äàðààëàí óðàí øîãîîð ñýòãýë õºäºëãºì õóðöààð áè÷ñýí þì.
Øèíæëýõ óõààíû ñîöèàëèçìûí ¿íäýñ òàâüñàí ñóóò õ¿í, Ê.Ìàðê Ãþãîãèéí
“ª÷¿¿õýí Íàïîëåîí” ãýäýã çîõèîëûã Áîíàïàðòûí òºðèéí ýðãýëòèéí òóõàéáè÷ñýí
çîõèîëóóäûí äîòðîîñ îëíû àíõààðàëä òàòàõóéö á¿òýýë ìºí ãýæ òýìäýãëýýä òýð
íîìûí ãîë äóòàãäëûã çààõäàà:
Âèêòîð Ãþãî òºðèéí ýðãýëò ¿éëäñýí ãýìò ýòãýýäèéã óðàí øîãîîð ýñýðã¿¿öñýí
òºäèé㺺ð õÿçãààðëàãäàæ áàéíà. Óã ¿éë ÿâäë»ã ãýãýýí ºäºð ãýíýò öàõèëãààí öàõèñàí
ìýòýýð ä¿ðñëýýä çºâõºí ãàíö õ¿íèé õàðãèñëàëûã òîâîéëãîæ áàéíà. Ò¿¿íèé ¿éë
àæèëëàãààã áàãàñãàõûí îðîíä äàÿí äýëõèéí ò¿¿õýíä ãàðààã¿é õ¿íèé õóâèéí
ñàíàà÷ëàãûí ÷àäëûã ºíäºðò äýâø¿¿ëñíýý Ãþãî ìýäýõã¿é áàéíà” ãýæýý.
Ìàðêñûí ýíý òîäîðõîéëîëò çºõºí äóðäñàí çîõèîëûí ñàéí ìóó õî¸ð òàëûã
èëýðõèéëñíýýð çîãñîõã¿é ò¿¿õèéã ¿çñýí çîõèîë÷èéí ¿çýë ñàíààã èë÷èëæ áàéíà. Ãþãî
õýäèéãýýð õàðãèñëàëûã óðàí øîãîîð ýñýðã¿¿öñýí áîëîâ÷ òóõàéí ¿åèéí àíãèóäûí
òýìöëèéí ÷àíàðûã îéëãîñîíã¿é òººðºëäæýý.

3. 3
Ãþãî 1852-1853 îíóóäàä ººðèéí á¿òýýëèéí òýðã¿¿íä îðäîã “ßëàëò”
íàéðàãëàëàà áè÷ëýý. Ãþãîãèéí ÿðóó íàéðàãëàëä õóâüñãàëûí ¿íýð øèíãýñýí ó÷ðààñ
Âëàäèìð Èëüè÷ Ëåíèí ñîíèðõîí óíøäàã áàéëàà ãýæ Êðóïñêàÿ áè÷ñýí áàéäàã.
Ãþãîãèéí “ßëàò” íàéðàãëàë óòãààðàà îð÷èí ¿åèéí õºðºíãºòãíèé ÿðóó íàéðãèéí
ýñðýã ¿íäñýýðýý ÷èãëýñýí ó÷èð õàðãèñóóäûí äóíä òýâ÷èøã¿é æèãøëèéã òºð¿¿ëñºí
áàéíà.
1848 îíû õóâüñãàë ÿëàãäñàíû äàðàà ôðàíöûí õºðºíãºòíèé ÿðóó íàéðàãò àðä
ò¿ìíèé ¿çýë ñàíààã ãàðãàõààñ çàéëñõèéæ íèéãýìä àøèãòàé óðëàãààñ äóðã¿éöýõ óðñãàë
ãàð÷, ïàðíàññûí á¿ëãèéí ÿðóó íàéðàã÷èä àìüäðàëûã ÷óõàë÷ëàí õàðóóëàõûí îðîíä
öýâýð õýëáýð õººöºëäºõ àðãà ðóó øèëæñýí áàéíà.
Ôðàíöûí óòãà çîõèîëä ñî¸ëûí áóóðàëò ãàð÷ áàéñàí ýíý ¿åä Ãþãî îð÷íûõîî
àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõûã óðèàëñàí öîã áàäðàíãóé ýðñ áààòàð çîðèëãîä ÷èãëýñýí
“ßëàëòàà” õýâë¿¿ëæ õàðàíõóé øºíèéí íàì ã¿ìèéã áóñíèóëæ õàìàã îëíûã íîéðîîñ
ñýðýýí õàðãèñ äàéñíûã ÿëëàí öýýðë¿¿ëýõèéã ýðìýëçýâ. Õàðãèñóóäàä ÿëàãäñàí,
õººãäºæ õàðü ãàçàð îäñîí áîëîâ÷ õàòàí çîðèã íü øàíòðààã¿é ÿðóó íàéðàã÷ Ãþãî
øóíàõàé äàéñíûã ¿çýí ÿäàæ ºøºº õîðñëîî àâàõûã çîðèã òºãºëäºð óðè ëàí äóóäñàí íü
òýð ¿åäýý ¿çýãäýýã¿é ãàéõàìøèã áàéëàà.
Àðèóí ñàíààíûõàà äýýæ áîëñîí ýõ îðíîî
Àëñ çàìûíõàà ÷èã áîëãîñîí ýðõ ÷ºëººãºº
Õ¿íèé ãàçàð õººãäºæ ÿâàà õ¿¿ ÷èíü
Õ¿ñýë ìºðººäëèéíõºº ÷èìýã áîëãîæ ÿâíà.
Ãýæ àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí òºðèéí ýðãýëòèéí íýã æèëèéí îéä çîðèóëñàí øëýãòýý
äóðäñàí áàéäàã.
Áîíàïàðòûí çàñãèéí ãàçàð ÿë õýëýëöýõã¿é áîëãîñîí øèéäâýð ãàðãàæ ÿðóó íàéðàã÷èéã
òºðñºí íóòàãòàà èðýõèéã íýã áóñ óäàà ìýäýãäñýí áîëîâ÷ Ãþãî:
Ýõ îðîíäîî ýðõ ÷ºëºº òîãòîîã¿é öàãò ýðãýæ î÷èõ ýðìýëçýë àëãà ãýäãýý ýðñ
øóëóóí, íóóëã¿é õýëæ áàéíà ãýæ õàðèóëñàí áèëýý.
Ýõ îðîíä íü òîãòñîí õàðãèñ äýãëýìèéí ýñðýã õ¿íèé ãàçàð òîëãîé õîðãîäîæ
ÿâñàí ø¿ëýã÷ àðâàí åñºí æèë çîðèãòîé òýìöñýí ÿâäàë ôðàíöûí äàâøèëò ñî¸ëä ¿çýë
ñàíààíû ¿íýëøã¿é èõ äýìæëýã áîëñîí áàéíà.
“ßëàëò” íàéðàãëàëä õî¸ðäóãààð õààíò òºðèéí öóñò õàðãèñ, õóäàë õóóðìàã
÷àíàðûã ø¿¿ìæëýí õàðóóëæýý.
Ãþãîãèéí óëñ òºðèéí áîäèò òóðøëàãà ò¿¿íèé óðàí ø¿ëãèéí á¿òýýëèéã áàÿæóóëæ
øîã õóðö øèíæòýé áîëãîæýý. Íèëýýä îëîí ø¿ëýãò öóñ õàðãèñëàõûí ìºí ÷àíàðûã
ãàðãàñàí áàéíà.
Æèøýý íü “Àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí äºðºâíèé øºíèéí òóõàé” ø¿ëýãò
Áîíàïàðòûí áóäëèó ñîãòóó öýðýã, áóëáàðàé æààë õ¿¿õäèéã áóëøëàí àëñíûã
õàðóóëäàã. ¯õñýí æèæèã õ¿¿õýä, ãîçîéæ áàéãàà ãàð, àíãàéñàí àì, ¿æèðñýí áèåý ãàëä
ýýæ ñóóãàà ýìãýí çýðãèéã ø¿ëýãòýý ¿ç¿¿ëñýí ÿâäàë çîõèîã÷èéí ñàíààã òîä áîëãîñîí
áàéíà.
ßëàëòûí äîòîð ýõ îðíû òóõàé ñýäýâ ãîë ñóóðü ýçýëäýã. Õàòóó õàðãèñ äýãëýìä
äàðàãäñàí ýõ îðíîî ãàøóóäëûí õóâöàñ íºìºðñºí ýìýãòýéãýýð ä¿ðñýëñýí áàéäàã. “Ýõ
îð®í” ãýäýã ø¿ëýãò ãàðäàã ãàøóóäëûí õóâöàñ ºìññºí ýìýãòýé:
“Áîñîöãîî èðãýäýý! Ѓàéëäàõ öýðãýý òàòàí äàé÷èëöãàà!” ãýæ óðèàëäàã áàéíà. Ýõ
îðíîî ÷ºëººëºõ çýâñýãò òýìöýëä øóóä äóóäñàí “Óíòàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò” ãýäýã
ãàéõàìøèãò ø¿ëýã áèé. Òýð ø¿ëýã ôðàíöûí àðä ò¿ìíýýñ ôàøèçìûí ýñðýã òýìöýõýä
ºðãºí äýëãýð÷ îëîí ò¿ìíèéã çîðèãæóóëæ áàéëàà.
“Óíòàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò” ãýäýã ø¿ëýã:

4. 4
Óíòàæ áàéãàà íîéðîîñ ñýð!
Óëèãò äàéñíûã äàðàí ñºíººæ
Óäàìò íýðýý ñýðãýýí áîñãî!
Àéìøèãò á¿ã÷èì íîéðîîñ ñýðæ
Àòààò äàéñíû äàâóó õ¿÷èéã
Àðëûí çîðèãîîð ñºíººí óñòãàÿ!
Åðýí ãóðàâäóãààð îíû òóÿàã
Åðòºíö äàÿàð ò¿ãýýí ìàíäóóëæ
Èë¿¿ õ¿÷èò äàéñíûã äàðñàí
ªâãºä äýýäñèéí ñóðãààëûã áàðèìòëàí
Àòààò äàéñíàà àðèëãàí ñºíººå
Àëäñàí ýðõýý áàéëäàí îëú¸! Ãýæææ.
Õ¿íä õàðãèñëàëä áàéñàí ôðàíöûí àðä ò¿ìíèéã Ãþãî èíãýæ áààòàðëàã òýìöýëä
óðèàëñàí áàéíà.
Àðä ò¿ìíèéã ìºëæèã÷ äàéñíûã ¿çýí ÿäñàí Ãþãîãèéí òýìöýë ãàíõàí “ßëàëòààð”
çîãññîíã¿é ò¿¿íèé áóñàä çîõèîëóóäàä èëýðëýý îëñîí áàéíà.
III Íàïîëåîí 1855 îíä Ëîíäîíä î÷ñîíû äàðàà Àíãëèéí çàñàã çàõèðãàà ãàäàäàä çóãòàí
ÿâàà ôðàíöóóäààñ Äæåðñåé àðàëä ãàðãàæ áàéñàí “Õ¿í” ãýäýã ñýòã¿¿ëèéã öààçëàí
õîðèãëîñîí áàéíà. Ãþãî àíãëèéí ýíý õàðãèñ àðãà õýìæýýã ýñýðã¿¿öýõýä ò¿¿íä äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõèéí îðîíä Äæåðñåé àðëààñ õººæýý. ¯¿íèé óëìààñ Ãþãî Ãðåíñåé àðàëä
øèëæèí ñóóãààä ÿðóó íàéðãèéí îëîí õýëáýðèéí çîõèîëûã ìàø øóðãóó áè÷èõ àæèëä
îðëîî. Õîðèí òàâàí æèëèéí ò³ðø áîäîæ áîëîâñðóóëñàí “Àæèãëàëò” ãýäýã àðâàí ìÿíãà
ãàðóé ø¿ëãýýñ á¿ðäñýí ÿðóó íàéðãèéí õî¸ð áîòü çîõèîëîî 1856 îíä áè÷èæ ãàðãà¦ýý.
Àðâàí ìÿíãà ãàðóé ø¿ëãýýñ á¿ðñýí ýíý çîõèîë áîë Ãþãîãèéí óòãà óÿíãûí ø¿ëãèéí
àëäàðò çîõèîëóóäûí íýã ìºí. Àìüäðàëûí îëîí òàëûã õàðóóëñàí ýíý çîõèîë Ãþãîãèéí
íàìòàðòàé íÿãò õîëáîîòîé.
Ãþãî ýíý çîõèîëîî ñýòãýë ñàíààíû òîëü ãýæ íýðëýæýý. Ýíý çîõèîëä áàãà íàñíû
àìüäðàë ¿ç¿¿ëñýí ø¿ëã¿¿ä, ÿíàã àìðàãèéí óÿíãàò ø¿ëã¿¿ä, áàéãàëèéí ñ¿ðò ¿çýñãýëýí
áà ø¿ëýã÷èéí ãàíöààðäìàë àìüäðàëûí áîäëûã èë÷èëñýí ø¿ëã¿¿ä îëîí áèé.
“ßëàëòûã” òºðèéí õàðãèñ ýðãýëò ãàðñíû äàðààõàí ýçýðõýã äýãëýì á¿ðýí
áýõæèëýý îëîîã¿é áàéõàä áè÷ñýí áîë “Àæèãëàëòûã” ò¿ðýìãèé çàñàã áàãà çýðýã
ñóóðøëàà îëñîí õîéíî çîõèîñîí áàéíà. Äàëàéí ýðýã õàâöàë, ýð÷èò èõ äîëãèîí äóíä,
òºðñºí íóòãààñ àëñ áàéñàí Âèêòîð Ãþãî áàéãàëü åðòºíö õ¿íèé çîë çàÿàíû òóõàé ã¿í
èõ áîäîëä îðñîí áàéíà. Ø¿ëýã÷èéí ¿çýë õóðö ã¿í áîëæ, õ¿íãýíýí øóóãèñàí õºõ áóóðàë
äàëàéí öîõèëîî õàðàõàä çàðèì ¿åä ãóíèãòàé áîëäîã àæ. Ø¿ëýã÷èéí áîäîõîä:
Õàòàí ãàíäñàí õîîñîí ãàçàð äýýð
Õàðö ÿäóó÷óóä æàðãàë ¿çýëã¿é
Õàìàã õ¿÷ýý øàâõàí õºäºëìºðëºæ áàéõàä
Õàðèí òýäíèé äóíäààñ òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ
Õîðñîë çàíàëä àâòàãäàí õîîñîí òàð÷èëíà.
…Óëàëçàõ ãàëûí óòàà, óðñàõ öóñ
Óóäàì äýëõèéã á¿ðõýí, çîâëîí ò¿ãæ
¯õëèéí äàéí àðààòàí ìýò àñàí ä¿¿ëýí
Óóë õàä, ºðãºí òàë, ºòãºí îéä
Óíòàõ íîéðã¿é çàí÷èëäàõ øèã…
ñàíàãääàã áàéëàà.
Íèéãìèéí äîòîðõè ýðõ òýãø áóñ, ºëñãºëºí ÿäóó áàéäàë ÿðóó íàéðàã÷èéí ñýòãýëèéã
óëàì òàð÷ëààõ áîëëîî. “Õàâðûí íýã ºäºð õàðàãäñàí íýãýí ç¿éë” ãýäýã ø¿ëýãò àæèë÷

5. 5
õºäºëìºð÷èí ãàíö áèå ýõíýð àìðàã äºðâºí ¿ðýý òýæýýæ ÷àäàëã¿é õàðàíãàäàí ¿õýæ
áàéãààã õàðóóëñàí áàéäàã.
Ãàñëàíò íèéãìèéí áàéãàëü åðòºíö ÷ õ¿ðòýë á¿ã÷èì õàðàíõóé áîëñíîîð ¿ç¿¿ëäýã.
Ýðãýý öîõèæ äý½ø õàðâààä ýðãýëäýí áóöàëæ ýâõðýí õººñºðäºã äàëàéí õàòóó
äàâàëãààí, ¿ëýýõ ñàëõèò é øèâíýëäýí áàéãàà óéòãàðò õàðàíõóé øºíº, îä ìè·èä
ãÿëáàí õàðâàñàí îãòîðãóéí õÿçãààðã¿é ìàíäàë, äàëàéí äàëáàà øîãîãã¿é õºâñºí îíãîö
åðòºíöèéí óóäàìä òýí¿¿÷ëýí íèñýã÷ ãàçðûí õàð áºìáºðöºã ãàé çîâëîí àëäàà
ýíä¿¿ðëèéã òóóëñààð ãýðýëò èðýýä¿éã çºãíºí ÿâàà íü Ãþãîãèéí ÿðóó íàéðàãò áàñ
ãàðäàã.
Ãàçðûí áºìáºðöºã îð÷ëîíãèéí õÿçãààðã¿éä
Ãàñëàíò áèäíèé ¿¿ð ÷èðñýýð
Î÷èõ ÷èãã¿é òýí¿¿÷ëýí òîéðîõîä
ªíöºã áóëàíäàà ãýðýëòýé òýíãýð
ªíººõ áºìáºðöãèéã õ¿ðýýëýí ãýðýëò¿¿ëýýä
Àëòàí íàðíû òóÿà òóññàí
Àëñûí ýðýã ãýðýëòýí ñ¿¿ìýãíýí…
Áàéõ øèã ø¿ëýã÷èéí ñàíààíä áîäîãñäîí áàéæ.
Ãþãî õ¿íèé çîë æàðãàëûí àñóóäàëä çîðèóëñàí “Õóâüñãàë” ãýäýã íàéðàãëàëàà
1857 îíä õýâë¿¿ëæýý. ªíãºðñºí ¿åèéí ôðàíöûí âàíãóóäûí ¿éëäñýí ãýìò áóçàð
õýðãèéã “Õóâüñãàë” íàéðàãëàëä øèð¿¿í ø¿¿ìæèëæýý. Õóâüñãàë õ¿í òºðºëõòºíã
äàâøèëòàä õ¿ðãýíý ãýäýã ä¿ãíýëòèéã ø¿ëýã÷ àíõ óäàà õèéñýí áàéíà. Õóâüñãàë áîë õ¿í
òºðºëõòºíã ºíäºð óóëûã á¿ðõýí ºíãºò öàãààí öàñ øèã ãýðýëò èðýýä¿éä õ¿ðãýæ ÷àäíà
ãýæýý.
Ãþãî Ãðåíñåé àðàë äýýð áàéõäàà õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õò çîðèóëñàí ìàø òîì
òóóëüñ áè÷èõýýð øèéäýýä íàñ ýöýñëýòëýý ¿ðãýëæëýí çîõèîæ “¯åèéí ¿åèé äîìîã” ãýæ
íýðëýæýý. “¯åèéí ¿åèéí äîìãèéí” ýõíèé õýñãèéã 1859 îíä, õî¸ðäóãààð õýñãèéã 1877
îíä, ãóðàâäóãààðûã 1883 îíä õýâë¿¿ëæýý.
Õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õ, ¿ëãýð, ã¿í óõà í, øèíæëýõ óõàà−û îëîí ñàëáàðûã
¿ç¿¿ëýõèéã ýðõýìëýñýí ýíý çîõèîëç øàøèí áà ýðòíèé ¿ëãýð äîìîã, ò¿¿õèéí ¿íýí
áîäèò ¿éë ÿâäàë, òóóëüñûí àÿëãóó, ã¿í ã¿íçãèé õ¿ñýë ìºðººäºë ýðòíèé ¿åýñ ýõëýýä
îäîî ¿å õ¿ðòýë ãàðäàã. Ãþãî õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õèéã ººðèéí ìýðãýí îþóíààð ø¿¿ðýí
òóíãààæ ò¿¿õèéí òóðøèä àðä ò¿ìíèéã ìºëæèæ áàéñà− õàðãèñóóäûã áóðóóøààí
ø¿¿ìæèëæýý. Àðä ò¿ìíèéã äàðëàã÷äûí õàðãèñëàëûã ò¿¿õèéí äàãóó õàðóóëñàíä “¯åèéí
¿åèéí äîìãèéí” ãîë àãóóëãà îðøèíî.
Õàðãèñ õààä íî¸ä, æàíæèíãóóäûã ìàãòàí ñàéøààñàí ò¿¿õ÷äèéã èäýâõòýé ýñýðã¿¿öñýí
áàéíà. Êàòîëèê øàøèí ìºíõèéí áààòàð ýð áîëãîí äýâø¿¿ëñýí Ñêàíäèíàâûí âàíã
Ãþãî ýñýðã¿¿öýæ õóó÷èí âàíãàà àëàõà àæëààð “áààòàðëàã àëõàì” õèéñýí ãýìò õýðýãòýí
ãýæ ø¿¿ìæèëæýý. XIY Ë¿é âàíã õºðºíãºòíèé ò¿¿õ÷äýýñ íàð øèã à÷èò âàí ãýæ
ºðãºìæèëñíèéã Ãþãî ôðàíöûí àðä ò¿ìíèéã áîîë÷îí òàð÷ëààæ áàéñàí àëàí
õÿäàã÷äûí íýã ìºíººð “¯åèéí ¿åèéí äîìîãò” Øèíý ¿åä õ¿í àðäûí ýðòíèé áà äóíäàò
çóóíû ¿åýñ èë¿¿ îëíîîð àëàí õÿäàæ õàòóó õàðãèñëàë çîõèîæ áàéíà ãýæ “Äàéíû
äàðàà”, “Ýéëàó áóëø” ãýõ ìýòèéí ø¿ëýãò ø¿¿ìæèëñýí áàéäàã. Âàí, õààäûã àëàí
õÿäàã÷ íàð áîëãîí èë÷ëýõèéí õàìò õ¿í òºðºëõòíèé õºãæèë äýâøèëòýä çàìààð ÿâæ
áàéíà ãýæ Ãþãî ¿çæýý. Ãýõäýý Ãþãî àíãèéí òýìöëèéí ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ
òàëàà𠓪÷¿¿õýí Íàïîëåîí”-ä ãàðãàñàí àëäààãàà äàâòñàíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Ãþãî ãàäààäàä áàéõäàà æèæèã õýëáýðèéí æ¿æãèéí çîõèîë îëíûã áè÷æýý.
Òýäãýýðèéã çîõèîã÷ íàñ ¡àðñíû äàðàà “×ºëººò òåàòð” ãýäýã íýðòýéãýýð ýìõòãýí
õýâëýâ.

6. 6
̺í ýíý ¿åä Ãþãî Ïàðèñûí áàéäëûã õàðóóëñàí “1000 ôðàíê” ãýäýã äðàì áè÷ñýí
áàéíà. Òýð äðàìûã ôðàíöûí Ïàðèñûí òåàòðóóäûí íýã çàõèðàë òåàòðò ãàðãàõààð
øèéäýæ Ãþãîãîîñ ñàíàë àñóóõàä õàðèóä íü:
“Ìèíèé çîõèîëûã òåàòðò òàâèõûí ºìíº íàä ìýòèéí á¿õ õ¿ì¿¿ñò ýðõ ÷ºëºº õýðýãòýé.
Ôðàíöàä áèäíèé òýð ýðõ ÷ºëººã õàññàí… Ôðàíöàä ýðõ ÷ºëºº äýëãýðýõ öàãò ìèíèé
çîõèîë ãàðàõàà ë ãàðíà. Òýð ºäðèéã áè õ¿ëýýå” ãýæ òàâèõûã ýñýðã¿¿öñýí áàéíà.
Ôðàíöûí ýçýí õààíû ýñðýã ýâëýðøã¿é òýìöñýí Ãþãîãèéí “ßëàëò”, “¯åèéí ¿åèéí
äîìîã” äýëõèé äàõèíä, òàðæ áºìáºðöãèéí ºíöºã áóëàí á¿õíýýñ ø¿ëýã÷èéí á¿òýýëèéã
àæèí õ¿ëýýõ áîëëîî: Ãþãî “àðä ò¿ìíèé àëäàð íýð áîëñîí õ¿í” ãýæ ¿çýõ áîëñîí áàéíà.
Ãþãî õººãäºí ÿâàõäàà óðàí çîõèîë áè÷èõýýð õÿçãààðëàãäñàíã¿é íèéãìèéí ç¿òãýëòíèé
õóâüä èõ àæèë çîõèîæýý.
1861 îíä ôðàíö, àíãëèéí çàñãèéí ãàçðóóä Õÿòàä ðóó öýðãèéí äýýðìèéí
ýêñïåäèö ÿâóóëñàíä Ãþãî ýêñïåäèö çîõèîí áàéãóóëàã÷äûí íýãýíä ÿâóóëñàí
çàõèäàëäàà Äîðíî äàõèíû ñî¸ëûí èõ îðîí ðóó õî¸ð äýýðýì÷èí ø¿ëñ ñàâèðóóëàí
äîâòëîâ ãýæ äóðäààä: “ßëàã÷ õî¸ð ýòãýýäèéí íýã ºâ𺺠俿ðòýë ìºí㺠äýýðýìäýõèéã
íºãºº íü õàðààä óëàíãàñàí ºðñºëäºí àâäðàà ä¿¿ðòýë àëò ìºí㺠õóëãàéëààä ãàð
ãàðààñàà áàðèëöàí åâðîï ðóó áàÿñàí áóöàæ èðëýý. ªºðñäèé㺺 áîëîâñîí ãýæ
ãàéõóóëäàã åâðîïûíõîí èéì áóçàð äýýðýì ¿éëäñýí ò¿¿õòýé” ãýæ çîõèîë÷ æèãøèí
áóðóóøààæýý.
Äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã èäýâõòýé
äýìæèã÷ Ãþãî Èñïàíèéí àëäàðò õóâüñãàë÷ Ãàðèáàëüäèéí òýìöëèéã öóöàëòã¿é
ºðãºìæèëæ, Êðèòèéí ýõ îðîí÷ íàðààñ òóðêèéí äàðë ëûí ýñðýã ÿâóóëñàí òýìöëèéã
äýìæèí “óäàõã¿é õóâüñãë ãýäýã íýðòý© àÿíãà” íèðãýõ ãýæ áàéíà ãýæýý. Ãþãî èñïàíä
ãàðñàí õóâüñãàëûã 1868 îíä õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàÿð õ¿ðãýõèéí õàìò Êóáûí ýõ
îðîí÷äûã õàìãààëàí: “ßìàð íýã ¿íäýñòýí ººð ¿íäýñòýíã äàðëàõ ýðõ áàéõã¿é. Õ¿í
õ¿íèéãýý äàðàíãóéëàõ ýðõã¿éòýé àäèë íýã àðä ò¿ìýí íºãººãºº ìºëæèõ ýðõ áàéõã¿é”
ãýæýý.
Ãþãî 1869 îíä Ëîçàíä áîëñîí îëîí óëñûí ýíõ òàéâíû íºõäèéí õî¸ðäóãààð èõ
õóðëûã äàðãàëæ áàéõäàà:
“Áèäýíä ÿìàð ýíõ òàéâàí õýðýãòýé âý? Áèä ÿìàð ÷ øàëòãààíã¿é ýíõ òàéâàí
á¿õíèéã õ¿ñäýã ¿¿? ¯ã¿é! Òèéì áèø! Áèä ýíõ òàéâàí áîëãîíû ºìíº ºâäºã ñºãäºæ
íóðóóãàà áºõèéëãºõã¿é. Áàíç øààõàéòàé ýíõ òàéâíûã áèä õ¿ñýýã¿é… Ýðõ ÷ºëºº îëãîõ
ýíõ òàéâàí áèäýíä õýðýãòýé! Ýðõ ÷ºëººò áîëîõûí òóëä ýöñèéí øèéäâýðò öîõèëò ºãºõ
õóâüñãàë õýðýãòýé. Ýðõ ÷ºëººòýé ýíõ òàéâàí òîãòîîõûí òºëºº ýöñèéí äàéí õýðýãòýé ÷
áàéæ ìàãàäã¿é þì” ãýæýý.
Äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº òóñãààð òîãòíîëûí òºëººíèé òýìöëèéã
ýöýëòã¿é äýìæèí ç¿òãýæ ÿâàõäàà Ãþãî “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ”, “Äàëàé÷èä”, “Èíýýìòãèé
õ¿í” ãýõ ìýòèéí àëäàðò ñàéõàí ðîìàíóóä áè÷æýý.
Àìüäðàëûã ã¿í ã¿íçãèé õàðóóëæ, íèéãìèéí ýðõ òýãø áóñ áàéäëûã ø¿¿ìæèëñýí
“Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ” ãýäýã ðîìàíä àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûã ìàø ºðãºí, ò¿¿õèéí õºãæëèéí
äàãóó ¿ç¿¿ëæýý.
Äàðàà äàðààãààð ñîëèãäîæ áàéñàí àëü ÷ õàðãèñ çàñãèéí ¿åä ÿäóó÷óóäûí
àìüäðàë ñàéæèðñàíã¿é.
ªëñºæ òóéëäààä ºâ÷èíä áàðèãäñàí ºí÷èí ä¿¿ íàðàà òýæýýæ, àðãàà áàðàãäààä
àëãûí ÷èíýýí õàòñàí òàëõ õóëãàéëààä àìü íàñíûõàà òóðø òàð÷ëàõ áîëñîí Æàí
Âàëüæàí, õàéðò íÿëõ îõèíîî òýæýýõ ìºí㺠îëæ ÷àäàõàà áàéãààä õàð ¿ñ, öàãààí ø¿äýý
õóäàëäàæ ýñ áîëîõîîð ýâèè áèåý ÿíõàí áîëãîí õóâèðãàäàã Ôàíòèíü, õîíãîð ýõýýñýý
õàãàöàæ õîâäîã øóíàõàé Òåíàðäüåãèéíä çàðöëàãäàí ¿¿ðèéí á¿ðýíõèéãýýð óðò áàãñãàð

7. 7
ø¿¿ð áàðèàä ø¿ä õàâøèí ÷è÷èð÷ áàéãàà Êîçåòò, õîã øîðîîíä äàðàãäñàí ãóäàìæààð
òýí¿¿÷ëýí õîîëíû øàâõðóóãààð õîäîîäîî òýæýýæ ÿäàí ÿâäàã áîëîâ÷ õóâüñãàëò
òýìöýëä º÷¿¿õýí íàñàà çîðèóëäàã ãàëòàé öîãòîé Ãàâðîø õ¿¿ ýä á¿õíèéã ýçýðõýã
õºðºíãºòíèé çàñàãò íèéãýì ýëýãëýí øîîâäîðëîæ ýðãýæ áóöàøã¿é õàòóó ãàñëàíä
îðóóëñíûã “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ”-ò ø¿¿ìæëýí õàðóóëæýý.
Æàí Âàëüæàíûã ìºðäºæ õàâ÷èæ, Ôàíòèíèéã ¿õýëä õ¿ðãýñýí õºðºíãºòíèé ¸ñ
ñóðòàõóóí, ºì÷ õºðºíãºíèé ìàíàà÷ Æàâåðààð õàðãèñ íèéãìèéí õàòóó ñîõîð õóóëü
öààçûã õàðóóëæýý. Õºðºíãºò åðòºíöèéí øóíõàé õîâäîã õàðãèñ øóíàëòûã äýýðýì÷èí
Òåíàðäüåãýýð òºëººë¿¿ëýí ¿ç¿¿ëæýý.
Õàðãèñ íèéãýì áà øîîâäîðëîãäñîí ÿäóó õîîñîí àðä ò¿ìýí õî¸ðûí òýìöëèéã
¿íýí áàéäëààð íü “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ” ðîìàíä ãàðãàæýý. Ãþãî ñîíãîæ àâñàí ãîë ñýäâýý
óíøèã÷ íàðûí ºìíº òîä òîâîéëãîæ ¿ç¿¿ëýõýýð ¿éë àìüäðàë, ºìññºí õóâöàñ, ¿çýë
ñàíààãààð ýðñ òºãñ õ¿ì¿¿ñèéã øèëæ îëäîã. Æèøýý íü: Æàâåð öàãäàà õºðºíãºòíèé ýðõ
àøãèéí òºëºº àìü íàñàà õàéðëàõã¿é òýìöýæ, íîîãäñîí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí òóëä
ÿìàð ÷ ãýìò õýðãýýñ áóöäàãã¿é áàéõàä àðâàí åñºí æèë õàðàíõóé ãÿíäàíä òàìëóóëñàí
Æàí Âàëüæèí ººðºº ºëñºæ äààð÷ áàéñàí ÷ îëñíîî îëîíòîé õóâààæ èäýõ, ýöñèéíõýý
ãàíö çîîñûã ãóéëãà÷èí õ¿íä ºã÷ òóñ õ¿ðãýõ àðèóí öàãààí ñýòãýëòýé.
Ãþãî íèéãìèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, øóäðàãà áóñ ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ººð÷ëºí
áàéãóóëàõ õýðýãòýéã çîõèîëûíõîî ýõíýýñ àâààä ýöýñ õ¿ðòýë íîìíîæýý. Õàðãèñ
øóäàðãà áóñ íèéãìèéã õýðõýí ÿàæ ººð÷ëºõ âý? ãýäýã à±óóëòàä Ãþãî õî¸ð ÿíçûí
õàðèóëò ºãñºí áàéíà. Íýãä çýâñýã áàðüæ õóâüñãàë ãàðãàõ õýðýãòýé, õî¸ðò õ¿íèé îþóí
áèëãèéã ñàéí õºãæ¿¿ëýõèéã óðèàëæýý. Õ¿íèé óõààí ìýäðýë, áèëýã îþóíûã òóéëä íü
ãàðòàë õºãæ¿¿ëáýë åðòºíöèéã ººð÷èëæ áîëíî ãýæ ¿çýâ.
Ãþãî èíãýæ íýã òàëààð çºâ ä¿ãíýëò õèéñýí áîëîâ÷ íºãºº òàëààð òýð ¿åè©íõýý
îð÷íû íºõöºëä àâòàãäàí òººðºëäñººð áàéíà.
Çîõèîã÷ ººðèéí ¿çýë ñàíààã ãóéâàëòã¿é áîëãîõîîð Ìèðèýëèéã 1793 îíû öàéí
äåïóòàò õóâüñãàë÷òàé ýçã¿é õýýð ãàçàð óóëçààä ëàìûã õóâüñãàë÷èéí ºìíº ñºãòãºí
ºðøººë ãóéëãàæ, íàñ áàðæ áàéãàà õóâüñãàë÷èéí ¿çýë ÿëæ áàéãààãààð áè÷ñýí áàéäàã.
Õðèñòîñûí øàøíû ëàì Ìèðèýëü õóâüñãàë÷èéã áóðóóòãàí çýìëýõýýð î÷îîä ÿðèõûíõàà
äóíäóóð ºðøººë ãóéäàã íü Ãþãîãîîñ õóâüñãàëûã ç¿é ¸ñíû õýðýã áîëãîí çºâòãºõ ãýñýí
îðîëäëîãî ìºí.
1832 îíû çóðãàäóãààð ñàðûí áîñëîãûí ¿åýð áýõëýëò äýýð óóëçñàí Àíæîëðàñ,
Æàí Âàëüæàí õî¸ðûí ¿éë àæèë õàðèëöàí àäèëã¿é Àíæîëðàñ õóâüñãàëûí òºëºº óëààí
öóñàà óðñãàí òýìöñýýð ¿õýõýä Æàí Âàëüæàí çºâõºí áîñîã÷äûã õàìãààëàõ òºäèé㺺ð
çýâñýãò áîñëîãîä îðîëöîëã¿é, ººðèé íü ºäºð øºíºã¿é ìºðäºæ ÿâñàí Æàâåðûã ñóëëàí
òàâüäàã. Ýíý íü õ¿íèé ýíýðýíã¿é öàãààí ñýòãýë ýçýðõýã õàðãèñëàëûã ÷ õ¿ðòýë ººð
áîëãîíî ãýñýí Ãþãîãèéí ñàíààíû èëðýë.
Õóâüñãàë÷ íàðûí ãàðààð öààçëàãäààã¿é ãàð÷, Æàí Âàëüæàíààð àìèà àâðóóëñàí
õàðãèñ öàãäàà Æàâåð àìèà õîðëîæ ¿õäýã ÿâäàë õºðºíãºòºí íàðûã õýðýã, ò¿¿íèé òºëºº
ç¿òãýã÷èä ñàÿíûã ¿çýõ çîëã¿é, ìºõºæ ñºíºõèéí òýìäýã.
Õóâüñãàë ýðõ ÷ºëººòýé æàðãàëò àìüäðàëä õ¿ðãýíý ãýäãèéã “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñò”
¿ç¿¿ëýýä, èðýýä¿éã ìºðººäñºí ìºðººä뺺 õóâüñãàë÷ Àíæîëðàñ ¡ýõëýëò äýýðýýñ
õýëñýí ¿ãýýð äàìæóóëàí èë÷èëñýí áàéíà. Áîñëîãûí óäèðäàã÷ Àíæîëðàñ àðä îëíû
¿íýí÷ òºëººëºã÷ºº äàéíû áóóíû ãàëûí äóíäóóð áýõëýëò äýýð ãàðñàí Àíæîëðàñ:
“Àðäóóäàà! Áèä ºíººäºð ÿëàãäñàí ÷, ÿëñàí ÷ ÿëãààã¿é õóâüñãàë á¿òýýæ áàéãàà ³ëñóóä.
Ò¿éìðèéí ãàë á¿õ õîòûã ãýðýëò¿¿ëýõ àäèë õóâüñãàëûí òóÿà á¿õ õ¿í òºðºëõòºíã
ãèéã¿¿ëæ áîëíî. Àãóó ò¿¿õò àðâàí åñä¿ãýýð çóóíûã áîäâþë õîðüäóãààð çóóí õîòîë
îëíîîð æàðãàõ ¿å áîëëîî… Ãà÷èãäàë, àæèëã¿éäëèéí óðøãààð ¿¿ñäýã ºëñãºëºí

8. 8
äàðëàë, ÿíõàí çàâõàéðàë ÿðèëöàæ áàéãàà öàã õàðàíõóé ãàñëàíãààð ä¿¿ðýí áàéíà.
Ýíý õ¿íä áýðõèéã òóóëæ áèä èðýýä¿éí ñóóðü òàâüæ áàéíà. Èðýýä¿éí ñýðýëò
àìüäðàëûã õóâüñãàë áèäýíä îëãîíî!” ãýæ çàðëàäàã.
Ôðàíö ¿íäýñíèé õºíãºí ãàâøãàé áàÿñãàëàíò ñýðãýëýí ÷íàðûã ººðòºº øèíãýýñýí
òýíýìýë õ¿¿ Ãàâðîø çýâñýã, íýãòýé íºõ人 ÿìàãò äýìæèæ, õàðãèñ õºðºíãºòí¿¿äèéã
º÷¿¿õýí ñýòãýëèéíõýý óãààñ ¿çýí ÿääàã.
Ãàâðîø áîñëîãîä îðîëöîæ ÿâàõäàà æàðãàëûí äýýäèéã ýäýëæ áàéíà ãýæ áîääîã
áàéëàà. Ãàâðîøèéí õºãæèëò ÿðóó äóó, õýâë¿¿í ¿ã íü áîñîã÷äûã çîðèãæóóëæ èòãýëèéã
íü ñýðãýýäýã. ×àäëûíõàà õèðýýð ÷óëóó ìîä 纺æ áýõëýëò õàëõàâ÷ áîñãîëöîí, áóó
çýâñýã àëü ãýæ øààðäàæ ÿâñàí Ãàâðîø ñóì áàðàãäàæ õ¿íä áàéäàëòàé áîëîõîä ñóìàí
ìºíäðèéã ñºðºí ã¿éæ, õºøãºí óòààíû äîîãóóð ñ¿¿äýãíýí ¿ñýð÷ äàéñíû ¿õñýí
öýðã¿¿äïèéí äàéçòàé ñóì õîîñîëæ ÿâòëàà àðààòíû ñóìàíä äàéðàãäàí àìèà àëääàã.
¯õýõ ñýõýõýý ¿çýëöýæ áàéãàà øèð¿¿í òóëàëäàà−û ¿åýð çýâñýã íýãòýé íºõäºäºº òóñ
õ¿ðãýõèéí òºëºº àìèà õàéðëàõûã ìýäýõã¿é òýìöñýýð ÿâæ ¿õäýã Ãàâðîø áîë õàðãèñ
äàðëàëò åðòºíöèéí ýñðýã èðýýä¿éí çàëóó ¿å çýâñýã áàðèí áîñîæ ýðõ ÷ºëºº, çîë
æàðãàëàà áàéëäàí àâàõ öàã îéðòñîíû èëðýë ìºí.
Àìüñãàà õóðààõ õ¿ðòëýý áàÿñãàëàíò äóó àÿëñààð, áóóäàëöàæ áàéãàà íºõäºäºº
çîðèóëñàí áàðüñàí ñàâààðàà ä¿¿ðýí ñóì öóãëóóëààä áààòàðëàãàð íàñ áàðäàã Ãàâðîø
øèã áààòàð á¿õ äýëõèéí óòãà çîõèîëä òºäèé ë îëí ãàðäàãã¿é.
Ãþãîãèéí “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ” ðîìàí, ò¿¿íèé äîòðîîñ ÿëàíãóÿà áÿöõàí áààòàð
Ãàâðîøèéã ôðàíöûí àðä ò¿ìýí îíö õ¿íäýòãýäýã. Ýíý çîõèîë ôðàíöûí
õºäºëìºð÷äèéí óäèðäàã÷ Ìîðèñ Òîðåçûí õ¿ì¿¿æèëä èõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.
“Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ” ôðàíöûí àðä ò¿ìíèéã õóâüñãàëò òýìöýë á¿õýíä çîðèãæóóëæ
áàéëàà.
Ãþãîãèéí “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ” ðîìàíûã ººðèéí õýëýíä äýëõèéí èõýíõ óëñ îðíóóäûí
õýâëýæ óíøèã÷ îëíû ñýòãýëèéã áàÿñãàñààð áàéíà. Ò¿¿íèé äîòîð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
áàñ èõ àíõààðàë òàâüæ ñîíèðõîí óíøñààð. Ýíý ðîìàíû äîòðîîñ õýñýãëýí àâ÷
“Ãàâðîø”, “Êîçåòò îõèí” ãýäýã íýðèéí äîð ìàíàé óëñûí õýâëýë õî¸ð óäàà óíøèã÷äûí
ñîíèðõîëä òîëèóóëñàí.
Ãýñýí ÷ “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñèéã” á¿ðýí á¿òíýýð õýâëýñýí óäààã¿é.
ªäðººñ ºäºðò ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà óíøèã÷äûí ñîíèðõîëä º÷¿¿õýí ÷ ãýñýí òóñ
áîëîõûí òóë Âèêòîð Ãþãîãèéí “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ” ðîìàíûã 1951 îíä Ïàðèñûí
Ãàëëèìàðûí íîìûí õóäàëäààíààñ õýâëýñýí ôðàíö ýõýýñ íü ãîë ñàíààã á¿ðýí áàãòààí
òîâ÷èëñîí îð÷óóëãà õèéæ äýâø¿¿ëýâ.
Õýðýâ óíøèã÷ îëîí “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñèéã” á¿ðýí á¿òíýýð íü ìîíãîë ìîíãîë õýë ä½ýðýý
îð÷óóëæ óíøèõ õ¿ñëýý óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð òàâèâàë öºìèéã îð÷óóëàõ çîðèã
òºãºëäºð áàéãààãàà îð÷óóëàã÷ èëýðõèéëæ áàéíà.
Äàðààõ æèë¿¿äýä Ãþãî îëîí ñàéõàí çîõèîëóóä áè÷ëýý. Õàòóó øèð¿¿í áéàãàëèéí äóíä
àìüäðàëûí òºëºº òýìöýæ áàéãàà õºäºëìºð÷èí îëíû àìüäðàë õàðóóëñàí “Äàëàé÷èä”
ãýäýã ðîìàíàà “Ýðõ ÷ºëººíä äóðòàé, ýíýðýíã¿é 纺ëºí ýðýã õàäòàé, ýðòíèé íîðìàíä
íóòãèéí ºíöºãò” ºðãºìæëºí äýâø¿¿ëæ 1866 îíä áè÷èâ. 1869 îíä, àíãëèéí ýðõ
áàðèã÷äûí àìüäðàë, ÿäóó õîîñîí àðäóóäûí áàéäëûã ¿ç¿¿ëñýí “Èíýýìòãèé õ¿í” ãýäýã
ðîìàí, ôðàíêîïðóññèéí äàéí Ïàðèññûí Êîììóíû ¿åèéí ÿâäëûã õàðóóëñàí “Øèð¿¿í
òýìöëèéí æèë” ãýäýã ò¿¿âýð çîõèîëîî 1872 îíä, àðâàí íàéìäóãààð çóóíû ôðàíöûí
õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûã ìàãòàí äóóëñàí “93 äóãààð îí” ãýäýã ðîìàíàà
1874 îíä, øàøíû ñ¿ìèéí õóäàë õóóðàì÷ õîðò àæèëëàãàà, õºðºíãºòíèé õóóëèéí
ýçýðõýã ÷àíàð çýðãèéã ø¿ìæèëñýí “Óðëàã” (1877), “Øàøèí” (1880), “Ïàò ëàì” (1878),
“Èëæèã” (1880) ãýõ çýðýã ÿðóó í àéðãóóä áè÷èæ, àðä÷èëñàí øèíý ¿çëèéã çîãñîëòã¿é

9. 9
äýìæñýýð, àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí ýâ íàéðàìäàë, ýíõ òàéâíû òºëºº òýìöýí, ýçýðõýã
õºðºíãºòíèé ò¿ðýìãèé áîäëîãûã ¿çýí ÿäàæ ýñýðã¿¿öñýýð ÿâæ 1855 îíä Ãþãî íàñ
áàðñàí áèëýý.
Âèêòîð Ãþãî 1877 îíä Ëèîíû àæèë÷äàä õàíäàæ õýëñýí ¿ãýíäýý õàðãèñ çàñàã, àðä
ò¿ìýí õî¸ðûí ýñðýã òýñðýã ÿëãààã òîäîðõîéëæ:
“Âàíãóóä ÿìàð áîäîëòîé âý? Äàéí õèéõ áîäîëòîé. Àðä ò¿ìýí ÿìàð áîäîëòîé âý? Ýíõ
òàéâíààð àìüä°àõ õ¿ñýëòýé… Âàíãóóä çýñâýãëýæ áàéõàä àðä ò¿ìýí õºäºëìºðëºæ
áàéíà. Àðä ò¿ìíèé àãóó èõ òàéâàí õºäºëìºð àþóëò õýðãèéã áîëîâñðóóëàí áýëòãýæ
áàéãàà âàíãóóäûí ýñðýã õàíäàæ áàéíà” ãýæ õýëñýí áèëýý.
ßìàð íýã àðä ò¿ìýí íºãººãºº äàðëàí ìºëæèæ íî¸ðõîõ ¸ñã¿é ãýæ ¿çýýä àðä ò¿ìíèé
òýãø ýðõèéí òºëºº òýìöýæ ºíãºðñºí Ãþãîãèéí òýìöëèéã ôðàíöûí õàðãèñ õ¿÷èí îäîî ÷
ãýñýí ýñýðã¿¿öýí áàëëààä îëîí æèëèéí òóðø Àëæèðûí àðä ò¿ìíèéã õóó÷èí ¸ñîîð
êîëîí÷èëîí ìºëæèæ áàéõûí òóëä öóñ óðñãàñàí áóçàð äàéí ÿâóóëñààð àìæèëò îëîõã¿é
íóðæ áàéíà.
Àðä ò¿ìíèéã õóâüñãàëò òýìöýëä óðèàëñàí Ãþãîãèéí á¿òýýëèéí àëü ¿íýò õýñãèéã 1950
îíä “Ëÿðóññèéí” õýâëýëýýñ õóðààíãóéëàí ãàðãàñàí “Øîîâäîð õ¿ì¿¿ñ”-ò îðóóëààã¿é
õàññàíûã çîõèñã¿é ãýæ ¿çýýä æèíõýíý á¿òýí ýõýýñ íü òîâ÷ëîí îð÷óóëààä íèéòèéí
ñîíèðõîëä òîëèóóëàâ. Óíøèã÷èä ñàíàëàà èð¿¿ëíý áàéõ ãýæ óðüä÷èëàí òàëàðõëàà
äýâø¿¿ëýã÷
Æ.Íàìñðàé

10. 10
ÒÝÐï¯Í ÕÝÑÝÃ
Ôàíòèíü
Íýãä¿ãýýð äýâòýð
ÝÍÝÐÝÍÃ¯É ÑÝÒÃÝËÒ ÍÎ¨Í ÌÈÐÈÝËÜ
I
Íî¸í Øàðëü-Ôðàíñóà-Áüåíâåíþ Ìèðèýëü 1815 îä Äèíü õîòûí çàõèðàã÷ ëàì
áàéâ. Äàëàí òàâ îð÷èì íàñòàé ºâãºí Ìèðèýëü 1806 îíîîñ ýõëýí Äèíü õîòûí çàõèðàã÷
ëàì áîëæýý.
¯íýí õóäàë íü ¿ë ìýäýãäýõ äàì ÿðèàíààñ ¿çýõýä, íî¸í Ìèðèýëü Ýêñ íóòãèéí
çàñàã çàõèðãààíû ãàçðûí ò¿¿õèéí çºâëºõ ÿâñàí õ¿íèé õ¿¿ Ìèðèýëèéí ýöýã òºðñºí
õ¿¿äýý ºì÷ õºðºíãº, àëáàí òóøààëàà ºâ çàìëãàìæëóóëàõûí òóëä ýðõ òóøààëòíû ãýð
á¿ëèéí äóíä èõýä äýëãýðñýí çàíøëààð õ¿¿ãýý àðâàí íàéì áóþó õîðèí íàñòàéä íü
ãýðë¿¿ëñýí þì ãýëöýíý. Øàðëü Ìèðèýëü ãýðëýñíèé äàðàà îëíû äîòîð õîâ æèâ ÿðèà
õîíîã, ºäðººð ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ. Ãÿëàëçñàí öýâýð öàðàéòàé, îâ çàëü èõòýé, îþóí
óõààí ñýðãýëýí, ïàãäãàð íóðóóòàé Ìèðèýëü ººðèéí àìüäðàëûí ºñºõ ¿åèéã çóãàà
öýíãýë, ÿíàã àìðàãò çîðèóëæýý. Õóâüñãàë ÿëàõàä íèéãýìëýãèéí ¿éë àìüäðàë
õóðàìõàí çóóð õóðäàí ººð÷ëºãäºæ, õóó÷èí òºðèéí ýðõ ÿìáàòíû ãýð á¿ë õàâ÷èãäàí
õººãäºæ õàðñàí ç¿ãòýý ñàðíèí áóòàð÷ çàìõðàâ. Íî¸í Øàðëü Ìèðèýëü õóâüñãàëûí
àíõíû ºäðººñ ýõëýí Èòàëè îðîí ðóó îðãîí çóãòàâ. Àéë ãýð áîëñîîð ¿ð õ¿¿õýä
òºð¿¿ëýýã¿é áàéñàí ýõíýð íü Èòàëèä î÷îîä îí æèëèéí óäààíä òàð÷èëñàí àðõàã
ºâ÷íººñ áîëæ íàñ áàðæýý. Ãàíö áèå ¿ëäñýí íî¸í Ìèðèýëèéí àìüäðàë öààøäà ÿìàð
ººð÷ëºëò ãàðñíûã õýí ÷ ìýäñýí¿é à. Õàðèí Èàëèä îî÷îä ñàõèë õ¿ðòýí ëàì áîëîîä
ýðãýæ èðñíèéã õ¿í á¿õýí ÿðèëöäàã áàéæ.
1804 îíä íî¸í Ìèðèýëü Áðèüíüîëü õîòûí çàõèðàã÷ ëàì áîë ºíäºð íàñòàé, òàéâàí
ãàíöààðäìàë àìüäðàëä îðñîí áàéâ.
Ìèðèýëü ÿìàð íýã õýðãèéí ó÷èð Ïàðèñ õîò îðæ àæèë õýðãýý á¿òýýæ ÿâàõ çóóðàà
êàòîëèê øàøíû äýýä òóøààëòàí Ôåøèéíä î÷èõîä ýçýí õààíòàé òóëãàðàí ó÷èð÷ýý.
Ìèðèýëü ýçýí õààíûã èõýä ñîíèðõîí õàðæ áàéõûã àæñàí Íàïîëåîí:
-Òà íàìàéã þóíä èíãýæ õàðàà âý? ãýæ àñóóõàä íî¸í Ìèðèýëü,
-Õ¿íäýò õààí ìèíü, òà íàìàéã ¿çýæ õ¿í ãýæ ¿çýæ áàéõàä áè òàíûã àãóó èõ õ¿í ãýæ ñàéí
¿çýæ áàéíà. Èéìýýñ òà áèä õî¸ð õàðèëöàí íýã íýãèéãýý àøèãëàæ áîëîõ þìàà ãýæ
õàðèóëæýý.
Ìºí ºäðèéí îðîé ýçýí õààí Íàïîëåîí ò¿¿íèé íýð àëäðûã Ôåøààñ àñóóñàí àæ. Õýä
õîíîãèéí äàðàà íî¸í Ìèðèýëü Äèíü õîòûí çàõèðàã÷ ëàìààð òîìèëîãäñîí ãàéõàëò
ìýäýý ñîíñîãäîâ.
Ìèðèýëèéí çàëóó íàñíû òóõàé äýýð äóðäñàí ÿðèà áàéñàí áîëîâ÷ ÷óõàì ¿í½í õóäëû
íü õýí ÷ ìýääýãã¿é áàéæ. Õóâüñãàëààñ ºì−º Ìèðèýëèéí ãýð á¿ëèéí òóõéà óëñóóä òóí
áàãà ìýääýã áàéëàà.
Õîâ æèâ ÿðèõ õóøóó óðòäàí îëîíòîé, àõèöòàé þì áîääîã óõààíòíààð õîâîðõîí æèæèã
õîòîä îðñîí õ¿í áîëãîíû õóâü çàÿàã íî¸í Ìèðèýëü òóðøèí ¿çäýã áàéâ.
Ìèðèýëü Äèíüä èðýýä åñºí æèë ºíãºðºõºä òýíäõèéí õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõîë áóóð÷ èë¿¿
äóòóó ¿ã ÿðèõàà áîëüæýý. Íî¸í Ìèðèýëü ººðººñºº àðàâ ä¿¿ íî¸õîí Áàòèñòèíòàé õàìò
Äèíüä õ¿ðýëöýí èðæýý. Áàòèñòèí áîë Ìèðèýëèéí òºðñºí ãàíö îõèí ä¿¿ íü áºë㺺…

11. 11
Ìèðýëü Áàòèñòèíààñ ãàäíà àæèë ºâ÷èí õî¸ðò äàðàãäàí çàõèëæ áà÷èìäàæ ÿâäàã çàðö
ýìãýí Ìàãëóàðàà ìºí àâ÷ èðæýý…
Çàõèðàã÷ ëàì àëáàí òóøààëäàà îðìîãö Äèíü õîòûíõîí àæèëäàà àëü õèð õ¿í áîëîõûã
àæèí õ¿ëýýõ áîëëîî.
II
ÍÎ¨Í ÌÈÐÈÝËÜ ÕÀËÀÌÆÈÒ Õ¯Í ÁÎËÎÂ
Äèíü õîòûí çàõèðàã÷ ëàìûí îðäîí áîëüíèöûí áàðèëãàòàé çýðãýëäýý áàéäàã áàéæ.
ªíãºðñºí çóóíû ¿åä Ïàðèñûí èõ ñóðãóóëèéí äîêòîð Àíè Ïþæåãèéí áàðüñàí ýíý îðäîí
ºðãºí äýëãýð ºí㺠ñàðóóëõàí…
Ãýòýë áîëüíèöûí áàðèëãà õî¸ðõîí äàâõàð õ¿éòýí õàâ÷ãàð.
Ìèðèýëü èðýýä ãóðàâ õîíîñíû äàðàà áîëüíèöîîð ÿâæ ¿çýýä áîëüíèöûí çàõèðëûã
äóóäàí àâàà÷ààä:
-Íî¸í çàõèðëàà! Îäîî òàíàé áîëüíèöîä õýäýí ºâ÷òºí õýâòýæ áàéíà âý? ãýõýä
-Õîðèí çóðãààí õ¿í õýâòýæ áàéíà ãýæ õàðèóëíà. Çàõèðàã÷ ëàì:
-Òîîëîõîä õîðèí çóðãàà áàéñàí þì ãýñýí çàõèðàë:
-Çàé áàãà ó÷ðààñ îðíóóä ìàø ÷èãæ¿¿ òàâèãäñàí þì ãýâ.
-Áè ò¿¿íèé ÷èíü áàñ õàðààä ìýäñýí ø¿¿.
-ªðººí¿¿ä ºâ÷òºíä òîõèðîìæã¿é, àãààð ñàëõè îëèãòîé îðäîãã¿é þì.
-Òèéì ÷ áàéõ ãýæ áè áîäñîîí.
-Íàðòàé ºäºð ºâ÷òºí¿¿ä ãàðààä ñóóõàä öýöýðëýãèéí òàëáàé õ¿ðýëöäýãã¿é.
-Òèéì ÷ áîëîâ óó? ãýæ áîäñîí.
-•¿íä áàéäëûã òýâ÷èõýýñ ººð àðãà áàéäàãã¿é þì äàà íî¸íòîí ìèíü ãýæ çàõèðàë
õýëýõýä ò¿ð çóóð äóã¿é áàéñàí ëàì áîëüíèöûí çàõèðëààñ ãýíýò:
-Îðäíû íýãä¿ãýýð äàâõðûí òàñàëãààíä õýäýí îð áàãòàíà ãýæ òà áîäîæ áàéíà ãýæ
àñóóõàä çàõèðàë ãàéõàø òàñàð÷
-Òíàû çîîãíû ºðººíä ¿¿? Ãýâ.
Ìèðèýëü òîîöîî õèéæ, õýìæýý àâ÷ áàéãàà ìýò ìàÿãòàéãààð ºðººã àæèí õàðæ áàéñíàà:
-Ýíä ÷èíü õîðèîñ äîîøã¿é îð áàãòìààð þì. Ýíý áàéäàë òîõèðîõã¿é. Òà íàð õîðèí
çóðãààí õ¿í òàâ çóðãààí æèæèã òàñàëãààíä áàãòààæ áàéõàä áèä ãóðàâõàí õ¿í æàðààä
õ¿íä áàãòàõ çàéòàé áàéð ýçýìøèí ñóóãàà ÿâäàë áóðóó áàéíà. Òà íàð ìèíèé áàéðàíä
îðîîä, áè òà íàðûí áàéðûã ýçýë÷ýýä áàéãàà þì áàéíà ø¿¿ äýý. Òà íàð íàäàä áàéðàà
ºã. Ýíäõèéí ýçýí íü òà íàð þì ø¿¿ ãýæýý.
Ìàðãààø ºäºð íü õîðèí çóðãààí ºâ÷òºí¿¿ä çàõèðàã÷ ëàìûí ºðººíä í¿¿æ, ëàì
áîëüíèöûí áàéøèíä îðæ áàéðàà ñîëèëöîâ.
III
Ìèðèýëü, äýýä äàâõàðòàà ãóðâàí ºðººòýé, äîîä äàâõàðòàà ìºí ãóðâàí ºðººòýé
áàéøèíä îðæýý. Ìèðèýëü ººðºº äîîä äàâõàðò, õî¸ð ýìýãòýé äýýä äàâõðûí ºðººíä
ñóóäàã áàéâ. Ãóäàìæ ðóó õàðñàí õààëãàòàé íýãä¿ãýýð òàñàëãààíä õîîëîî èäýæ,
õî¸ðäóãààð ºðººí人 óíòàæ, ãóðàâäàõèäàà óíøèëãàà óíøäàã áèëýý. Óíøëàãûí
ºðººíººñ ãàíöõàí óíòëàãûí ºðººã äàìæèí äàðàãø ãàð÷ áîëîõ, óíòëàãûí ºðººíººñ
çààâàë õîîëíû ºðººãººð äàìæèí ãàð÷ áîëîõ àæ.

12. 12
Óíòëàãûí ãàçàðò òóñãàé õºøãèéí öààíà çî÷äîä çîðèóëàí îð çàññàí áéàäàã áàéëàà.
պ人 íóòãààñ ñ¿ì õ¨éäèéí àæèë õýðãýýð èðäýã ëàì íàðûã ýíä çî÷ëîí õîíóóëäàã
áàéæýý.
Õóó÷èí áîëüíèöûí ýì îëãîäîã ãàçðûí æèæèã áàðèëãûí ãàë òîãîî áà §îîðü áîëãîí
õóâèðãàæýý.
Íýã õî¸ðäóãààð äàâõðûí á¿õ ºðººí¿¿äèéã íèéòèéí áàéð, ýìíýëãèéí ãàçàðòàé àäèëààð
öàéëãàí áóäæýý.
Íî¸õîí Áàòèñòèíû òàñàëãààíû õàíàíû áóäàã äîð óðàí çóðàã áàéãààã çàðö ýìýãòýé
Ìàãëóàð îí æèë ºíãºðñºí õîéíî îëæ õàðñàí àæ. Ìàãàäàëáàë ýíý áàéøèí ýìíýëãèéí
ãàçàð áîëîõîîñ ºìíº äýýð ¿åä Äèíü íóòãèéí àðäóóäûí õóðëàà õèéäýã ãàçàð áàéñàí íü
èëýð÷ýý.
Ìèðèýëèéí õî¸ð äàâõàð áàéøèíã Áàòèñòèí, Ìàãëóàð õî¸ð ýìýãòýé ãàéõàëòàé
íÿìáàéãààð öýâýðëýäýã áàéæ. Àðèóí öýâýð áàéäàë Ìèðèýëèéí öîð ãàíö ãýðèéí ÷èìýã
ìºí áàéæ “Àðèóí öýâýð áàéõ íü ÿäóó÷óóäàä ñààä áîëäîãã¿é þì” ãýæ Ìèðèýëü õýëäýã
áàéëàà.
Ìèðèýëèéí óðüäíû õºðºí㺺ñ õîîë öàéíû çóðãààí ìºíãºí õýðýãëýë ¿ëäñýí áàéâ.
Ýäãýýðèéí öýâýð ãÿëàëçñàí ºí㺠çàðö ýìýãòýé Ìàãëóàðûí ñýòãýëèéã ºäºð áîëãîí
áàÿñãàíà “Ìºíãºí õàëáàãà, ñýðýýãýýð õîîë èääýãýý áè òèéì ÷ àìàðõàí çîãñîîæ
÷àäàõã¿é” ãýæ Ìèðèýëü áàñ õýëäýã áàéæýý.
Ìèðèýëüä õîîë öàéíû ìºíãºí õýðýãñëýýñ ãàäíà ºâ çàëãàìæëàí àâñàí ëààíû õî¸ð òîì
ìºíãºí òàâèóð áàéæýý. Ëààíû ýíý õî¸ð òàâèóð çàõèðàã÷ ëàìûí óíòäàã ºðººíä
ãÿëòãàíàí ãÿëáàæ áàéëàà. Ìèðèýëèéíä ãàäíûí çî÷èí èðýõýä çàðö Ìàãëóàð ìºíãºí
òàâèóðòàé õî¸ð ëààãàà àñààæ øèðýýí äýýð òàâüäàã áàéëàà.
Ìèðèýëèéí óíòäàã ºðººíéè îðíû òîëãîé äýýð õàíàíä çîîñîí æèæèã øóðãóóëãà áàéäàã
áàéëàà. Çàðö ýìýãòýé Ìàãëóàð îðîé áîëãîí çóðãààí ìºíãºí õýðýãëýë áà óòãàäàã
õàëáàãàà òýð øóðãóóëãà ðóó õèéãýýä ò¿ëõ¿¿ðýý öîîæíîîñ íü ñàëãàæ àâàëã¿é ¿ëäýýäýã
çàíøèëòàé áàéæýý.
Ìèðèýëèéí áàé¸èíä öîîæòîé õààëãà íýã ÷ áàéñàíã¿é. Äýýð ¿åä áºõ öîîæòîé áàéñàí
õîîëíû ºðººíèé öîîæ ò¿ãæýýã Ìèðèýëü äºíãºæ èðñýí ºä𺺠àâàõóóëæ õàÿæýý.
Èéìýýñ ãàäíûí õýí áîëîâ÷ ýíý áàéøèíä äóðòàé ñààäã¿é îðæ ãàðàõ áîëîëöòîîòîé
áàéâ.
Ìèðèýëèéí ä¿¿ ýìýãòýé Áàòèñòèí, çàðö àâãàé Ìàãëóàð õî¸ð ¿¿ä õààëãà íü öîîæã¿é
áîëîõîîð ¿íõýëöãýý õàãàðòëàà àéæ øºíº ºíãºð¿¿ëäýã áàéõàä Ìèðèýëü îãò àæèãã¿é
îíãîðõîé õààëãàòàé óíòäàã áàéæ.
IY
į¯ ÍÜ ÀÕÛÍÕÀÀ ÒÓÕÀÉ ÁÈ×ÑÝÍ ÍÜ
Ìèðèýëèéí ãýðèéí äîòîðõè àìüäðàë áàéäàë, õàìò ñóóäàã õî¸ð ýìýãòýé
ººðñäèéíõºº á¿õ ñàíàà áîäîë ñýòãýë ç¿ðõýý Ìèðèýëüä õýðõýí çàõèðóóëæ áàéñíûã
õàðóóëàõûí òóëä Áàòèñòèíààñ ººðèéí áàãà íàñíû òàíèë ýì ýãòýé íî¸õîí äî
Áóîøåâðîíä áè÷ñýí çàõèäëûã ýíä ñèéð¿¿ëýí áè÷üå.
“18… îíû 12 äóãààð ñàðûí 16
Õàéðò õîíãîð ÷àìàéãàà áèä ºäºð áîëãîí äóðñàí ñóóäàã. ×àìàéãàà áèä ¿ðãýëæ
äóðñäàã çàíøèëòàé. ªäºð øºíº ºíãºðºõ òóñàì óëàì ÷ èõ äóðñàõ þìàà. Ìàíü Ìàãëóàð
ãóàé áàéøèíãèéíõàà õàíà äýýâðèéã öýâýðëýæ ÿâààä õýä õýäýí øèíý íýýëò õèéñýí

13. 13
ó÷èð ìàíàéõ òàíàéõààñ ãî¸ ãàíãàíû õóâüä º÷¿¿õýí ÷ äîðäîõã¿é áîëñîí ø¿¿. Ìàãëóàð
ãóàé á¿õ õóó÷èí áóäàã öààñûã õîâõîëæ öýâýðëýñýíä äîðîîñ íü ñîíèí õà÷èí þì èõ
ãàðëàà. Ìèíèé ñóóäàã áàéðí àëòààð çóðñàí õóó÷èí óðàí çóðãààð ä¿¿ðýí… Ìàãëóàð
ãóàé ¿ëäñýí õîã øîðîîã àð÷èí öýâýðëýæ äóóñãààä çóíäàà òîñîí áóäãààð áóäàõ áîëíî.
Òýõýä ìèíèé óíòëàãàíû ºðºº ¸ñòîé íýã ìóçåé áîëæ õóâèðàõ íýý. ¯¿íýýñ ãàäíà ìàíü
Ìàãëóàð äýýâýð äîîîñ ýðòíèé õèéöýòý© õî¸ð æèæèã ìîäîí ñàíäàë îëñîîí. Ò¿¿íèéã
àëòààð áóäóóëàõàä çóðãàà äîëîîí ôðàíê çàðöóóëàãäàõ òºëºâòýé. Ñàíäàë áóäóóëàõ
ìºí㺺 ÿäóó÷óóäàä ºãñºí äýýð ãýæ øèéäëýý. Óãèéí ¿çýìæ ìóóòàé þìûã áóäóóëààä ÷
þó áàçààõ âý äýý…
Áè õóó÷èíòàéãàà àäèëààð áóÿíàà ýäýëñýýð æàðãàæ áàéíà. Ìèíèé àõ òóí çàí
ñàéòàé õ¿í þìàà. Þó áàéãààãàà á¿ãäèéã ÿäóó, ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñò õàéðëàõã¿é ºãñººð
áàûéíà. Áèä ìºí㺺ð èõ äóòìàã áàéíà. Ýíä ºâºë íü ñ¿ðõèé õ¿éòðýõ þì. ßäóó
ãà÷èãäàëòàé õ¿ì¿¿ñò ÿìàð íýã ç¿éë òóñëàõ õýðýãòýé áîëîõ þìàà. Ìàíàéõ äóëààõàí,
ãýãýý ãýðëýýð ç¿ãýýð…
Àõ ìààíü õà÷èí çàíòàé õ¿í þìàà. Ëàì áîëãîí òèéì áàéõ ¸ñòîé ãýæ ººðºº ÷ õýëýõ þì.
Ìàíàé áàéøèíãèéí õààëãóóä ¿ðãýëæ îíãîðõîé öîîæã¿é áàéäàã. Äóðòàé õ¿í á¿ð àõûí
ºðººíä îðîõ áîëîìæòîé áàéíà. Ìèíèé àõ øºíº ÷ ãýñýí îãò àéõã¿é çîðèãòîé õ¿í þìàà.
Ìàãëóàð áèä õî¸ð àéæ ñàíàà çîâîõîä ìàíàé àõ èõ äóðã¿é. Àõ ìààíü äàíäàà
ººðèé㺺 õ¿íä àþóëòàé áàéäàëä îðóóëäàã. Ò¿¿íèé íü áèä ìýäñýí ÷ ìýäýýã¿é þì øèã
áàéâàë ñàíààíä íü òîõèðäîã. Çàíãèé íü ñàéí ìýäýýä ñàíààíä íü òîõèðóóëæ ÿâáàë
÷óõàë þìàà.
Äýýðýì÷äèéí ýðõøýýëä îðñîí ãàçðààð ºíãºðñºí æèë ãàíöààðàà äàæã¿é ÿâààä
èðñýí. Áèä õàìò ÿâúÿà ãýõýä àâààã¿é þì. Áèä ÿâæ àðâàí òàâàí õîíîã àëãà áàéãààä
ÿìàð ÷ îñî àþóëòàé ó÷ðàëã¿é ýð¿¿ë ýíõ áóöàæ èðñýí. ßâààä ñóðàãã¿é áîëîõîîð
óëñóóä ò¿¿íèéã ëàâ ¿õñýí áàéõ ãýëöýæ áàéñàí ÷èíü õàðèí ç¿â ç¿ãýýð ãýðòýý áóöàæ
èðýýä “òîíóóëñàí õ¿í èéì áàéäàã þì óó?” ãýýä àâäðàà îíãîéëãîõîä äýýðýì÷äýýñ
áýëýãëýñýí ¿íýò ýäëýëýýð ä¿¿ðñýí áàéëàà…
Ìèíèé áèå ç¿ãýýð ñàéí áîëîâ÷ áè ºäðººñ ºäºðò ýöýæ òóðààä áàéõ áîëëîî. Çà
áàÿðòàé öààø íü áè÷üå ÷ ãýñýí öààñ ìèí¼ äóóñëàà. ¯¿ðäèéí æàðãàëûã åðººæ ¸ñëîã÷
Áàòèñòèí”.
V
¯ÇÝÃÄÝÝÃ¯É ÃÝÐÝËÒÝÉ Ó×ÈÐÑÀÍ ÍÜ
Äýýð äóðüäñàí çàõèäàë áè÷ñýíèé äàðààõàí çàõèðàã÷ ëàì Ìèðèýëü
äýýðýì÷äýýð ä¿¿ðýí ãàçðààð ÿâñíààñàà óëàì èë¿¿ áýðõ õýðýã íýãèéã ¿éëäýâ ãýæ
õîòûí á¿õ õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî ÿðèëöàõ áîëîâ.
Äèíü õîòûí îð÷èìä ãàâ ãàíöààðàà àìüäðàí ñóóäàã íýã õ¿í áàéæ. Ýíý õ¿í, äýýð
¿åä àðäûí èõ õóðëûí ãèø¿¿í áàéñàí àæ. Ò¿¿íèé íýð Æ ãýäýã áàéæ.
Æ Äèíü õîòûíõíû äóíä íýð àëäàðã¿é áàéæ “Èõ õóðëûí ãèø¿¿í áàéñàí õ¿í ãýâ
¿¿! Ϻõ! Òèéìýðõ¿¿ õ¿ì¿¿ñ ÷èíü “íºõºð! ×è!” ãýæ íýã íýãèéãýý äóóääàã áàéõ ¿åèéí þì
ãýíýëýý!” ãýëöäýã áàéæ. Õàìãèéí çýðëýã øàõóó áîëñîí òýð õ¿í õààíûã óñòãàõûí òºëºº
ñàíàëàà ºãººã¿é áîëîâ÷ òèéì ñàíàëòàé óëñóóäûã äýìæäýã áàéñàí àæýý…
ßâààä õ¿ðýõ çàìã¿é, ÿðüæ õººððºõ õ¿íã¿é òîëãîäûí äóíä òàã ãàíöààðàà ñóóäàã
Æ-ãèéíä õîòîîñ ãàðñàí õ¿í äº÷èí òàâ îð÷èì ìèíóò àëõààä õ¿ðýõ áàéëàà.

14. 14
Æ òýíäýý º÷¿¿õýí ãàçàð ýçýìøèæ ãàçðûí àíãàëàãò ãàíöààðàà ñóóäàã ó÷èð õàâü
îéðä íü àéë àìüòàí íóòàãëàõ íü áèòãèé õýë àÿí æèíãèéí õ¿í ÷ õàâèëäóó ºíãºðäºãã¿é
þì. Æ òýíä î÷èæ íóòàãëàñíààñ õîéø ºòãºí ºâñ óðãàæ î÷èõ çàìûã á¿ðõñýí þì ãýëöýíý.
Æ-ãèéí áàéäàã ãàçðûã, äýýðýì÷äèéí áàéðëàñàí ãàçàðòàé, óëñóóä àäèëòãàõ áîëæýý.
Ìèðèýëü Æ-ã äóðñàí ñàíààä èõ õóðëûí àõìàä ãèø¿¿íèé áàéãàà ãàçàð ëóó áàéí
áàéí øèðòýõäýý: “Òýíä ãîí áèå ãîçîí òîëãîé íýã áèø” ãýæ áîääîã áàéñàí àæ.
“Òýð õ¿íòýé ÷è î÷èæ óóëç” ãýæ ñýòãýë ç¿ðõ íü õýëýí öîõèëäîã áàéëàà.
Çàí ñà©ò çàõèðàã÷ ëàì Æ-ãèéí ç¿ã õýäýí óäàà ç¿ãëýñýí àâ÷ äàíäàà çàìààñ à
áóöäàæ áàéñàí àæ.
Ãýòýë íýã º¤ºð èõ õóðëûí õóó÷èí àõìàä ãèø¿¿−èé ¿å ìº÷ íü òàòààä ¿õýõ øàõàæ,
õàìò áàéëöñàí ìàë÷èí ãàíö õ¿¿ãýý ýì÷èéí õîéíîîñ èð¿¿ëñýí ãýíý ãýäýã ÿðèà õîòûí
äîòóóð öóóðèàòæýý. Çàðèì íýã íü “Òýãæ àìüäàð±íààñ ò¿ðãýí ¿õñýí íü äýýðýý” ãýëöæýý.
Ìèðèýëü äýýë õóâöñàà ºìñººä òýð ç¿ã ÿâæýý.
Íàð àëñûí ã¿âýýíèé öààãóóð îðîõ ãýæ áàéõàä Ìèðèýëü îëíû õàðààë èäñýí òýð
ãàçàðò õ¿ðýâ…
Õààëãàíû äýðãýä äóãóéòàé 纺ëºí ñàíäàë äýýð ñóóñàí áóóðàë ¿ñòýé õ¿í æàðãàõ
íàðûã øèðòýí èíýýæ áàéâ.
Áóóðàë ºâãºíèé õàæóóä áÿöõàí õ¿¿ çîãñîæ àÿãòàé ñ¿¿ãýý ºâãºíèé ç¿ã
ñàðâàéíà…
Ìèðèýëü óëàì äºõºæ î÷èõîä õºëèéí ÷èìýý ñîíññîí ºâãºí ýðãýæ õàðààä ¿íýí
ñýòãýëýýñ ãàéõíà.
-Íàìàéã ýíä èðñýí öàãààñ õîéø àíõ óäàà ãàäíûí õ¿í èðëýý. Òàíû àëäàð õýí
ãýäýã âý? ãýæ ºâãºí àñóóõàä ëàì:
-Ìèíèé àëäàð Ìèðèýëü ãýäýã ãýäýõ
-Ìèðèýëü ãóàé þó. Áè òàíû íýðèéã ñîíññîí. Òàíûã àðäóóä ñàéõàí ñýòãýëò
Ìèðèýëü ãýäýã ¿¿?
-Òèéìýý.
ªâãºí èíýýìñýãëýæ:
-Ìîðèëæ õàéðëà ãýýä ëàìòàé çîëãîõ ãýñýíä ëàì çîëãîëã¿é:
-Áè õóóðòñàíäàà áàÿðòàé áàéíà. Òà ÷ Ýâ ýð¿¿ë õ¿í øèã áàéíà ø¿¿ äýý ãýõýä
ºâãºí õàðèóä íü:
-Íî¸íòîí ìèíü, áè óäàõã¿é ýäãýðíý ãýýä ò¿ð çóóð äóóã¿é áàéñíàà:
-Áè ãóðâàí öàãèéí äàðàà ¿õíý. Áè ýìíýëãèéã áàãà çýðýã ãàäàðëàäàã áîëîõîîð
¿õýë èðæ áàéãààã àíääàãã¿é þì. ª÷èãäºð ìèíèé õºëèéí òàâàã õºð÷ ýõýëñýí þì,
ºíººäºð ºâäºã õºðººä îäîî á¿ñýëäýã õ¿ðòýë õºðººä áàéãààã áè ìýäýæ áàéíà, ç¿ðõýíä
õ¿ðìýãö ç¿éë äóóñàõ íü òýðýý. Íàð õè÷íýýí ñàéõàí þì áý? Áè ñ¿¿ë÷èéí óäàà
åðòºíöèéã õàðàõûí òóëä ãàäàà ãàðñàí þìàà. Òà íàäòàé ÿðüæ õººðâºë õººð. Áè
ÿäðàõã¿é. ¯õýæ áàéãàà õ¿íèéã õàðàõààð èðäýã ÷èíü òóí ñàéí õýðãýý. Èéì ¿åä ãýð÷òýé
áàéõ õýðýãòýé þìàà. Þì áîëãîíä ó÷èð øàëòãààí áàéäàã. Áè ºã뺺 ¿¿ð öàéòàë àìüä
áàéõ þì ñàí. Áè ãóðâàí öàãààñ èë¿¿ àìüä áàéæ ÷äàõã¿é .Óäàõã¿é õàðàíõóé áîëíî. Çà
òýð ÷ õàìààã¿é õýðýã! ¯õýõýä çîâîõ þó áàéõ âý! ¯õýõýä ºã뺺 õýðýãã¿é. Çà òèéì ÷ áàã.
Áè îäíû ãýðýëä ¿õíýý ãýýä ºâãºí áÿöõàí õ¿¿ãèéí ç¿ã ýðãýæ:
-Õàðüæ óíò. ªíãºðñºí øºíº òóðø ÷è ìèíèé äýðãýä ñàõèæ õîíîñîí. ßäàðñàí
áàéëã¿é, ÿâæ óíò ãýñýíä áÿöõàí õ¿¿ îâîîõîé ðóó îðîâ.
Õîéíîîñ íü õàðæ áàéñàí ºâãºí:
-Õ¿¿ã óíòàæ áàéõ ¿åýð áè ¿õíý. ¯õýë íîéð õî¸ð àéë çýðãýëäýý þì øèâ äýý ãýæ
øèâíýâ…

15. 15
Áºõ ñóóæ öàíãèíàñàí õîîëîéãîîð ÿðüæ áàéñàí Æ íàÿ õ¿ðñýí áîëîâ÷ õºíãºí
øàëìàã õýâýýðýý áàéäàã ºâºã÷¿¿äòýé àäèëõàí áàéâ. Õóâüñãàëûí áààòàðëàã òýìöëèéí
äóíä õàòóóæèí òºðäºã çîðèãòîé õ¿ì¿¿ñ îëîí áàéäàã. Ýíý ºâãºí áîë á¿õ õàòóó áýðõèéã
äàâñàí øèíæòýé. Ýíý ºâãºí ¿õýõýä òóí îéðòñîí àâ÷ ýð¿¿ë ÷èéðýã õ¿íòýé àäèëõàí
õºíãºí õºäºë㺺íòýé, õóðö öýöýí õàðààòàé, ÷èã øóëóóí õîîëîéòîé, õàíàãàð òýí¿¿í
öýýæòýé, ¿õëèéã ÷ ñààòóóëæ ÷àäìààð áàéëàà… Æ ãàíöõàí õ¿ññýíýýðýý ¿õýõ ãýæ
áàéãàà ìýò ñàíàãäàíà. ¯õýâ÷ õ¿íèé ãàðò îðîîã¿é ÷ºëººòýé õýâýýðýý áàéíà. Õºë íü
õºäëºõºº áîëüæ, ¿õýë òýíäýýñ ýõýëæ, õºð÷ ìýäýý òàñàð÷ áàéõàä òîëãîé íü ýð¿¿ë
ñàðóóë íàð øèã òîäõîí òóíãàëàã àæèëëàãààòàé õýâýýðýý, äîðíî ç¿ãèéí ¿ëãýð äîìîãò
ãàðäàã öýýæèí áèå íü àìüä àæèëëàãààòàé, áºãñºí áèå íü ãàíòèã áîëñîí õààí ýçíèé
õà÷èí ä¿ðòýé àäèë õàðàãäàíà.
ªâãºíèé ñàíäëûí õàæóóä áàéãàà ÷óëóóí äýýð Ìèðèý«ü ñóóìàãöàà:
-Òà ýçýí âàíûã óñòãàõûí òºëºº ñàíàëàà ºãººã¿é ÿâäàëä áè áàÿðòàé áàéíà ãýõýä
Æ õàðèóä íü:
-Òà ìèíèé òºëºº èõ á¿¿ áàÿðëà, áè õýìæýýã¿é áýðõ õàòóó õàðãèñëàëûã
óñòãàõààð ñàíàëàà ºãñºí þì ãýâ.
-Þó ãýíý? Ãýæ ëàì àñóóâ.
-Õ¿íä íýã ë õàòóó õàðãèñëàë áàéäàã. Ò¿¿íèéã õàðàíõóé á¿ä¿¿ëýã ¸ñ ãýäýã. Ýíý
õàòóó õàðàíõóé õàðãèñëàëûã óñòãàõûí òºëºº áè ñàíàëàà ºãñºí. Ýíý õàðàíõóé
õàðãèñëàë âàíãèéí çàñãèéã ¿¿ñãýñýí, ººðººð õýëáýë ýíý çàñãèéí ¿íäýñ íü õóäàë
õóóðìàã ¸ñ áàéäàã. Áîëîâñðîëûí ýõ ¿íäýñ íü áîäèò ¿íýí ìºí. Õ¿íèéã ãàíöõàí ìýäëýã
áîëîâñðîë æîëîîäîæ ÷àäíà...
Áè õàðàíõóé õàðãèñëàëûã óñòãàõûí òºëºº, ººðººð õýëáýë ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿíõàí
áîëãîí ìºëæäºã äàðëàëûã óñòãàõ, ýðýãòýé÷¿¿äèéã áîîë÷èëäãèéí ýñðýã, õ¿¿õäèéã
õàðàíõóé á¿ä¿¿ëýã áàéëãàäèéí ýñðýã, ýä á¿ãäèéã óñòãàõûí òºëºº ñàíàëàà ºãñºí. Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Óëñûí òºëºº ñàíàëàà ºãñºí. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí òºëºº ñàíàëàà ºõ人
ýä á¿õíèé òºëºº ñàíàëàà áàñ ºãñºí þì. Áè àõ ä¿¿ãèéí íºõºðëºë, ýíõ òàéâíû òºëºº,
¿¿ðèéí ãýãýýí òóÿàíû òºëºº ñàíàëàà ºãñºí õ¿í… Ãàñëàí çîâëîíãèéí ¿¿ð áîëñîí
õóó÷èí åðòºíöèéã áèä óñòãàñàí þì. Ãýñýí ÷ áèäíèé õýðýã á¿ðýí òºãñ ÿëààã¿é. áèä
õóó÷èí åðòºíöèéã ºíãºöõºí óñòãààä ò¿¿íèéã ¿çýë ñàíààíààñ ñàëãàæ òàÿãäàæ ÷àäààã¿é
þì. Õàðãèñëàëûã óñòãààä ñàíàà àìðàõ áèø õàðèí ò¿¿íèé ¿ëäýãäëèéã ñàíàà áîäëîîñ
àðèëãàõ õýðýãòýé þì. Òýýðýì íü ýâäýðñýí áîëîâ÷ ñàëõè íü ñàëõèëñàí õýâýýðýý áàéíà
ø¿¿ äýý.
Òà íàðò óñòãàñàí óñòãàëò àøèãòàé áàéæ áîëîõ þì, ñºíººëòèéí äàðàà óóð õèëýí
ãàðäãààñ áè àéæ áàéíà.
¯íýí øóäðàãà ¸±îíä áàñ óóð õèëýí ãýæ áàéäàã þì ø¿¿ äýý íî¸íòîí ëàì ãóàé
ìèíü. Øóäðàãà ¸ñíû ýíý óóð õèëýí áîë äýâøèëòèèí íý£ õýñýã ìºí þì… Ôðàíöûí
õóâüñãàë íü Õðèñòèéã áóé áîëãîñíîîñ õîéø ãàðñàí õ¿í òºðº«õòíèé õàìãèéí ñ¿ðò
õºäºë㺺í ìºí. Ýíý íü á¿ðýí òºãñ ÿëààã¿é ÷ ãýñýí õàìãèéí à÷òàé õýðýã áîëæ
ºíãºðñºí. Ýíý õóâüñãàë íèéãýìëýãèéí äîëòîðõè àëü ìóóã èëð¿¿ëýí, àìüäðàí, îëíû
äîòðûã îíãîéëãîæ õºãæëèéã òàðüñàí, ñàéí ñàéõíûã ñýðãýýñýí þì…
Ìèðèýëü òýñýæ ÷àäñàíã¿é,
-Þó Åðýí ãóðàâäóãààð îí ÿìàð áîëñîí áý? ãýõýä ¿õýõ ãýæ áéñàí õ¿í ºíäèé㺺ä
õàìàã õ¿÷ýý øàâõàí áàéæ,
-̺í! Ç¿éòýé! Åðýí ãóðàâäóãààð îí! Ýíý ¿ã¿¿äèéã áè õ¿ëýýæ áàéñàí þì. Ìÿíãà
òàâàí çóóí æèëèéí òóðø ¿¿ë õóðàëäàæ àðâàí òàâàí ¿åèéã ºíãºðººæ áàéæ ñàÿ íýã
àÿíãà íèðãýæ àíãàñàí ãàçðûã óíäààëñàí þì…

16. 16
Òà àðâàí äîëäóãààð Ëóé õààíû íýðèéã äóðäëàà. Õî¸óë ÿðèëöúÿ, íýã íýãýý îéëãî¸.
Äýýð äîðã¿é çîâîí òàð÷èëæ áàéãàà ãýìã¿é á¿õíèéã, õ¿¿õýä áîëãîíûã õàéðëàæ
ýíõðèéëýõ ¿¿? ÿàõ âý? Òà çºâøººðâºë áè òàòãàëçàõã¿é. Åð íü åðýí ãóðàâäóãààð îíîîñ
ýðò ýõëýí àðâàí äîëäóãààð Ëóé õààí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã õàéðëàí
õàðàìñàæ äóðñúÿ. Õààíû òºëºº õàð íóëèìñàà àñãàðóóëàõàà áîëú¸. Õýðýâ òà íàäòàé
àäèëààð àðä ò¿ìíèé õ¿¿õäèéã õàðàìñàí ýíõðèéëáýë áè ìºí òàíû àÿûã äàãàæ õààä
íî¸äûí õ¿¿õäèéã ìºí õàðàìñàí ãàøóóäàëöàõ áîëíî.
-Áè á¿ãäèéã õàðàìñàí ãàøóóäàæ áàéíà ãýæ ëàì õýëýâ.
-Á¿ãäèéã àäèëõàí ¿çýæ áàéíà óó! Ãàñëàíãèéí æèãí¿¿ð õýðýâ òýíöýõã¿é áîë
ò¿¿íèé õ¿íä òàëä àðä ò¿ìíèé ãàñëàí çîâëîí áàéõ áîëíî. Àðäò ¿ìýí õàìãààñ èë¿¿
ãàñëàí çîâæ áàéãàà þì…Íî¸íòîí ìèíü ñîíñ! Àðä ò¿ìýí àëü ýðòíýýñ çîâæ áàéíà.
Áàéãààðàé æààõàí áàéçíààðàé. Òà ÿìàð ó÷ðààñ ýíä èðæ àðâàí äîëäóãààð Ëóé õààíû
òóõàé ÿðèà ¿¿ñãýâ ýý? Áè òàíûã òàíèõã¿é. Áè ýíý ãàçàð èðæ íóòàãëà±íààñ õîéø íýã ÷
óäóó ãàäàãø ãàðààã¿é äàíäàà ãàíöààðàà çºâõºí ýíý æèæèã õ¿¿ãèéí µàìò àìüäðàí ñóóæ
áàéëàà. Ãýñýí ÷ áè òàíû òóõàé ñóðàã ÷èìýý ñîíñîõîä òà òºäèé ë èõ ìóó õ¿í áèø
áîëîëòîé äóóëäñàí. Çàëüò ýòãýýä¿¿äýä àðä ò¿ìíèéã ìºëæèí äàðëàõ îëîí ÿíçûí àðãà
áàéäàã. Áè òàíûã òàíèõã¿é. Òà ÿìàð ó÷ðààñ ýíä èðýý âý? Òàíû íýð àëäàð õýíèé õýí
ãýäýã âý?
Ìèðèýëü äîîøîî õàðæ:
-Áè ºò áàéíà ãýâ.
-Ìîðèí òýðãýíä ñóóãààä äàâõèæ ÿâäàã ãàçðûí ºò òà þó? ãýæ Æ õýëýâ.
Æ-ãèéí àìüñãàà íü äàâõöàæ áºãëºðºõ øàõñàí àâ÷ í¿äíèé íü õàðàà ñàðóóëõàí
õýâýýðýý áàéæ ººðèéíõºº áîäëûã òàéâàí ¿ãýýð òºãñãºë áîëãîñîí íü:
-ÿæèðìýãýýð áèé áîëñîí äàâøèëòûã õóâüñãàë ãýæ íýðëýäýã. Õóâüñãàë òºãñºæ
õ¿í òºðºëõòºí ñ¿ðõèé äîíñîëñíû äàðàà àëõàì óðàãøàà äàâøñàíàà ñàÿ ìýäýõ
áîëöãîîæ áàéíà.
-Çàõèðàã÷ íî¸í ëàìàà! Áè àìüä íàñàíäàà èõ þì áîäîæ, ñóäàëæ ñîíèðõîæ
ºíãºðººëºº. Ýõ îðíûõîî óðèàëãààð áè æàðàí íàñòàéäàà àíõ óëñûí õýðýãò ãàðáèå
îðîëöîæ ýõýëñýí. Áè áóðóó õàçãàé ýíäýë îñîëòîé òýìöýæ, õàðàíõóé õàòóó äàðëàëûã
óñòãàæ, ýðõ áà çàð÷ìûã òóíõàãëàæ ÿâëàà. Ìàíàé îðîí ðóó äàéñàí äîâòëîõîä áèåýðýý
õàìãààëæ ýõ îðîí ôðàíöàà àìü ãîëîîðîî õàéðëàæ õàìãààëæ èðëýý. Áè õýçýý ÷ ãýñýí
áàÿí ÿâààã¿é, îäîî õîîñîí õýâýýðýý. Áè òºðèéí óäèðäàã÷í àðûí íýãíèé òîîíä îðîí,
äàðëàãäñàí îëíûã äýìæèí ÿäàðñàí õ¿íèé ñýòãýëèéã ñýðãýýæ, õ¿í òºðºëõòíººñ ãýãýýí
ãýðýë ººä óðàãøëàõ õºäºë㺺íèéã äýìæèæ ÿâëàà. Çàðèì ¿åä òà ìýòèéí ýñðýã
äàéñàíäàà òóñ áîëæ ÷ ÿâñàí… Áè ÷àäëûíõàà õèðýýð ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ, òîõèîëäñîí
áîëîìæèò ãàçàðòàà òóñòàé þì á¿òýýæ ÿâëàà. Íàìàéã äàðàà íü ìºðäºí õàâ÷èæ,
öºëñºí þì… Îäîî áè íàÿí çóðãààí íàñòàé áè ¿õíý. Òà íàäààñ þó õ¿ñýý âý? ãýõýä
ëàì:
-ªðøººë õ¿ññýí þì ãýýä ñºãäºí ñóóæ òîëãîéãîî ºíäèéëãºòºë èõ õóðëûí ãèø¿¿í
Æ íàñ áàðæ íàì ã¿ì áîëñîí áàéæýý.
Ìèðèýëü ã¿í èõ áîäîëä äàðàãäàí ãýðòýý áóöàæ õàðèàä øºíº òóðø íîì àéëäàæ
ìºðãºë õèéæ õîíîæýý… Ýíý ¿åýñ ýõëýí Ìèðèýëü ÿäàð÷ çîâñîí àìüòäûã èõýä õ
àéðëàí ¿çýæ òóñëàõ áîëñîí àæ.
Æ-ãèéí òóõàé ÿìàð íýã º÷¿¿õýí ç¿éë ñîíñâîë Ìèðèýëü ìàø ã¿í áîäîëä îðîõ áîëæýý.
Æ Ìèðèýëüä ÷óõàë ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëñíèéã õýí ÷ ìýäñýíã¿é…

17. 17
ÕΨÄÓÃÀÀÐ ÄÝÂÒÝÐ
ÓÍÀËÒ
I
ªÄªÐÆÈÍ ßÂÑÀÍ ÍÜ
1815 îíû àðàâäóãààð ñàðûí ýõíèé íýã ºäºð íàð æàðãàõààñ öàãèéí ºìíºõºí ¿ë
òàíèõ õ¿í æèæèã Äèíü õîòîä îðæ èðæýý. Æèæèã õîòûí öººõºí àðäóóä ýíý ¿åýð çàðèì
íü ¿¿äýí äýýð çîãñîæ àëñààñ ÿâàà àÿíû òýð õ¿íèéã ãàéõàí øèðòýíý. Òýð õ¿í øèã
õîîñîí õíèéã ëîõîä áýðõòýé øèã ñàíàãäàíà. Òýð õí äóíä çýðýã íóðóóòàé, áóë÷èíò
÷èéðýã áèåòýé, èä íàñ ã¿éöñýí øèíæòýé. Õàðàõàä äº÷èí çóðãàà áóþó äº÷èí íàéì
îð÷èì íàñòàé áîëîëòîé. Íàðàíä ò¿ëýãäýí ñàëõèíä ¿ëýýãäýí áîðëîæ, õºëñºíä
õó÷èãäñàí í¿¿ðèé íü ¿ð÷ãýð ìàãíàéãèé íü øèëýí ñàðàâ÷ õàëõàëæýý. ̺÷èäõºí
òîâ÷èëñîí õèðòýé äîòóóð öàìöíû öààíààñ ¿ñòýé öýýæ ¿ë ìýäýã öóõóéíà. ¯ð÷èéñýí
îðîîëòîîð õ¿ç¿¿ãýý îðîîæ, íýã ºâäºã íü öîîðõîé íºãºº ºâäºã íü ñýìðýí öàéðñàí
öýíõýð õºõ ºìäòýé, öîîðõîé òîõîéãèé íü íîãîîí öýìáýýð íºõñºí ãàäóóð óðàíõàé áîð
öàìöòàé òýð õ¿í ä¿¿ðòýë íü þì ÷èõýæ íÿìáàéãààð òîâ÷èëñîí öîî øèíý öýðýã ¿¿ðýã
¿¿ð÷ õ¿íä òîì ìîäîí òàÿã òóëæ, òºìºð õàäààñààð õàäñàí çàíòãàð øààõàéã îðîîëòã¿é
í¿öãýí õºë人 óãëàæýý. ¯ñýý õÿðãóóëñàí áîëîâ÷ ñàõàë íü óðò óðãàñàí õàðàãäàíà.
Àëñ çàì òóóëæ íàðàíä øàðàãäàæ õºëñ íü öóâæ øîðîî òîîñîíä äàðàãäñàí òýð õ¿íèéã
õàðàõàä í¿ä õàëüòàðìààð. Àõàð øºðºâãºð ¿ñ íü ºðâèéí áîññîí íü ñàÿõàí õÿðãóóëñíû
øèíæòýé.
Ò¿¿íèéã òàíèõ õ¿í íýã ÷ áàéñàíã¿é. Áîäâîë åðäèéí íýã àÿíû õ¿í áîëîëòîé.
Õààíààñ èðñýí áý? ãýâýë ºìíº ç¿ãèéí òýíãèñèéí ýðãýýñ èðñýí áèçýý. Ó÷èð íü òýð õ¿í
äîëîîí ñàðûí ºìíº Íàïîëåîí õààí Êàíààñ Ïàðèñ îðîõäîî ÿâæ ºíãºðñºí òýð çàìààð
äèíü õîò ðóó îðæ èðæýý. Òýð õ¿í ºäºðæèí ÿâæ òóí èõ ÿäàðñàí òºëºâòýé. Äèíü õîòûí
ýðýã äýýð ¿åèé íýõñýãò ñóóäàã ýìýãòýé÷¿¿ä, òýð õ¿íèé Ãàñåíäè öýöýðëýãèéí ìîäíû
¸ðîîëä çîãñîîä îðãèëîëò áóëãààñ óñ óóæ áàéõûã õàðæýý. Õî¸ð çóóãààä àëõàì ÿâààä
çàõ çýýëèéí òàëáàéí õóäãààñ äàõèí óñ óóæ áàéõûã õ¿¿õä¿¿ä ìºí ¿çæýý. Áîäâîë òýð
õ¿í ìàø èõ öàíãàæ ÿâæýý.
Ïóàøåâåð ãóäàìæíû ºíöºãò õ¿ðýýä ç¿¿í òèéø ýðãýæ õîòûí çàõèðãààã ÷èãëýâ.
Çàõèðãàà ðóó äàëä îðæ õîðèí òàâ îð÷èì ìèíóò áîëîîä áóöàæ ãàðàõàä õààëãàíû
õàæóóãèéí ÷óëóóí ñàíäàë äýýð öàãäàà ñóóæ áàéõûã ¿çýýä ìàëãàéãàà àâ÷ ñºãäºí
ìýíäëýâ.
Öàãäàà õàðèó ìýíä õ¿ðãýëã¿é òýð õ¿íèéã äàëä îðòîë íü àíõààðàí õàðñààð
õîöðîâ.
Òýð ¿åä Äèíü õîòîä îëíû õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýñýí Æàêåí Ëàáàð ãýã÷ äàðãàòàé
“Êîëüáàñûí çàãàëìàé” “ãóðâàí Äîâýí” ãýäýã õî¸ð çî÷èä áóóäà« áàéæýý.
Àÿí÷èí òýð áóóäëûí ç¿ã ÿâæ î÷îä ãàë çóóõíû ºðººíä îðîõîä çóóõ á¿õýíä ãàë
óëàëçàí àñàæ äóëààí ñàéõàí áàéâ. Àìòòàé ñàéõàí õîîë õèéæ òîãîî áîëãîíûã äàìæèí
õàðàéæ áàéñàí àõëàõ ãàäíààñ õ¿í îðæ èðýõèéã ìýäýýä ýðãýæ õàðàëã¿é:
-Íî¸íòîíä þó õýðýãòýé âý? ãýâ.
-Õîîë èäýæ, óíòàæ õîíîîä ÿâúÿà ãýæ ãàäíààñ èðñýí õ¿í õýëýõýä òîãîî:
-̺í㺠ë áàéâàë áîëîõîî ë áîëíî ãýâ.

18. 18
ßâóóëûí õ¿í öàìöíûõàà õàëààñíààñ òîì àðüñàí ò¿ðèéâ÷ ãàðãàæ:
-Íàä ìºí㺠áàéíà ø¿¿ ãýâ.
-̺íãòýé õ¿íä áè òóñàëúÿ ãýæ òîãîî÷ õàðèóëàâ.
ßâóóëûí õ¿í ò¿ðèéâ÷ýý áóöààæ õèéãýýä, ¿¿ðãýý àâ÷ õààëãàíû äýðãýä òàâèàä òàÿãàà
áàðüñàí õýâýýðýý çóóõíû ¸ðîîëä î÷èæ ñóóâ. Äèíü õîò óóëûí äóíä áàéäàã áîëîõîîð
àðàâäóãààð ñàðä õ¿éòýí ñàëõè ñàëõèëäàã þì.
-Õîîëòîé ò¿ðãýí çîëãîæ áîëîõ óó? ãýõýä
-Îäîîõîí, õîîë ºãíº ãýæ òîãîî÷ õýëýâ.
ßâóóëûí õí öààøàà õàðæ çóóõàíä äóëààöàæ áàéõ çóóð áóóäëûí ýçýí Æàêåí Ëàáàð
ºâðººñºº õàðàíäàà ãàðãàí öîíõîí äýýð õýâòñýí õóó÷èí ñîíèíû çàõààñ óðæ àâààä íýã
õî¸ð ìºð þì áè÷ýýä íààëã¿éãýýð ýâõýæ çàðö æààë õ¿¿ä ºãººä ÷èõýíä íü õýäýí ¿ã
øèâíýñýíä õ¿¿ õîòûí çàõèðãààíû ç¿ã ã¿éæ àëãà áîëîâ.
ßâóóë õ¿í ýä á¿õíèéã îãò õàðñàíã¿é ñóóæ áàéñíàà,
-Ò¿ðãýí õîîë èäýõ àðãà áàéíà óó? ãýñýíä òîãîî÷:
-Îäîîõîí ºãíº ãýâ.
Õ¿¿õýä ãàðòàà áè÷èã áàðüñààð áóöàæ èðýýä ýçýíä ºõºä ò¿ðãýí çàäàëæ ¿çýýä
àíõààðàëòàé ìàÿãòàéãààð óíøèæ áîäîëä îðîâ. Òýãýýä ÿâóóë õ¿íä îéðòîí î÷îîä:
-Áè òàíûã ýíäýý õîíóóëæ ÷àäàõã¿é íü ýý ãýõýä ÿâóóë õí áîñîí õàðàéæ:
-Þó! ̺í㺠òºëºõã¿é áàéõ ãýæ òà àéãàà þó? Íàä ìºí㺠áàéíà. Óðüä÷èëí òºëñºí
÷ áîëíî ø¿¿ ãýõýä ýç½í:
-Òàíä ìºí㺠áàéñàí ÷ íàä áàéð ºðºº àëãà ãýâ.
-Òýãâýë íàìàéã àãòíû áàéðàíä õîíóóëàà÷ äýý ãýæ ãóéõàä ýçýí:
-Àãòíû áàéðàíä çàé áàñ áàéõã¿é ãýâ.
Áàéøèíãèéí äýýâýð äîð îðîîä àòãà ñ¿ðýë äýýð õîíîñîí ÷ áîëíî ø¿¿. Îäîî þóíû
ò¿ð¿¿íä õîîëîî èäüå.
-Áè òàíä õîîë ºõã¿é.
-Áè ºëñºæ ¿õýõ øàõàæ áàéíà. Áè ºã뺺íèé íàðòàé óðàëäàæ ãàðààä äº÷èí
íàéìàí êèëîìåòèéí õîë çàì òóóëëàà. Áè ìºíãºòýé. Ãîìäîîõã¿é ¿íý òºëíº. Áè þì
èäüå.
-ßàõ ÷ àðãà àëãàà.
ßâóóë õ¿ ãàë çóóõíû ç¿ã ýðãýí õàðààä èíýýä àëäàí
-Àðãà àëãàà! Ýíý èõ õîîëûã ÿàõ þì áý? ãýâ.
-Óëñóóä çàõèàëààä àâñàí þì.
-Õýí?
-ªðòºº÷í¿¿ä.
-Õè÷íýýí õ¿í áàéãàà þì áý?
-Àðâàí õî¸ð
-Õîðèîä õ¿íä õ¿ðýõ õîîë áàéíà ø¿¿ äýý.
-Á¿ãäèéã çàõèàëæ àâààä ¿íèã óðüä÷èëàí òºëñºí þìàà.
-Áè áóóäëûí ãàçàð èðñýí õîéíî õîîë èäýæ õîíîîä ÿâúÿà.
-Òà ýíäýýñ òîíèë! Ãýæ ýçýí õýëýâ.
ßâóóë õ¿í òàÿãèéíõàà òºìºð óãëóóðãàò ¿ç¿¿ðýýð ãàë ðóó öóöàë ò¿ëõýæ îðóóëààä ãýíýò
ýðãýí õàðæ ó÷ðàà òîî÷èõîîð àìàà àíãàéòàë ýçýí øèðòýí õàðæ àÿàðõàí äóóãààð:
-Òà îëîí þì á¿¿ ÿðü1 Áè òàíû íýðèéã õýëæ ºãºõ ¿¿? Òà ÷èíü Æàí Âàëüæàí
ãýäýã íýðòýé õ¿í ø¿¿. Òà ÿìàð àæèë àìüäðàëòàé õ¿í áîëîõûã áàñ õýëæ ºãºõ ¿¿? Òàíûã
îðæ èðýõèéã õàðààä áè ìóó ñàíààëæ õîòûí çàõèðãàà ðóó õ¿¿õýä ã¿éëãýñýíä èéì õàðèó
èð¿¿ëñýí áàéíà. Òà óíøèæ ÷àääàã óó? ãýñíýý õîòûí çàõèðãààíààñ èðñýí áè÷ãýý
çàäàëæ õàðóóëààä, æààõàí äóóã¿é áàéñíàà:

19. 19
-Áè ÷ õ¿í áîëãîíä ñàéõàí çàí ãàðãàäàã çàíøèëòàé. Òà ýíäýýñ àðèë ãýâ.
Èðñýí õ¿í óðóó öàðàéëæ ¿¿ðãýý ¿¿ðýýä ãàð÷ îäîâ. Óéòãàðò áîäîëä îðñîí òýð
õ¿í ºìíºõ çàìàà àæèæ õàðàëã¿é àëõëàí ÿâñààð áàéãààä ÿäàðñàí, ºëññºíºº äàõèí
ìýäýýä óíòàæ õîíîõ ãàçàð õàéâ÷ çî÷èä áóóäëóóä öºì õààëòòàé. ßäóó îâîîõîé, òàâòàé
òîõèðîõ ãàçàð õàðæ ÿâòàë Øàôôî ãóäàìæíû ºíöºãò íýã æèæèã ãóàíçíû ãàçàð
õàðàãäàâ. Îéðòîí î÷èæ öîíõîîð õàðâàë çóóõàíäàà ãàë ºðäºæ, æèæèã äýí àñààí
øèðýýí äýýð òàâèàä õýä õýäýí õ¿í òîéðîí ñóóæ þì óóæ áàéñàí áà äýãýýíýýñ
ä¿¿æèëñ½í òºìºð òîãîîíä õîîë áóöàëæ áàéæýý. Àÿí÷èí òýð ãóàíçíû õààëãà îíãîéëãîæ
îðòîë, ãóàíçíû ýçýí:
-Õýí áý? ãýñýíä
-Õîîë èäýæ õîíîîä ÿâàõ õ¿ñýëòýé õ¿í áàéíà ãýâ.
-Õîîë èäýæ óíòàæ õîíîîä ÿâæ áîëíî îî.
Ãàäíààñ õ¿í îðîõîä äîòîð áàéñàí õ¿ì¿¿ñ öºì ýðãýæ õàðöãààâ. Ãóàíçíû ýçýí:
-Òà ãàëä îéð ñóóãààä äóëààöàæ áàé. Õîîë òîãîîí äýýð áóöàëæ áàéíà. Óäàõã¿é
áîëíî ãýâ.
Ãóàíçàíä ñóóæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí íýã íü çàãàñ÷èí áàéæ. Çàãàñ÷èí ãóàíçàíä
èðýõýýñ ºìíº ëàáàðûí õàøààíä ìîðèî òàâèõààð î÷æýý. Òýõýä òýíäõèéí õ¿ì¿¿ñ
Ẻãíºð÷ ÿðèà õººð áîëæ áàéõûã àæààä çàãàñ÷èí ìºí ºäðèéí ºã뺺 åð áóñûí àÿã¿é
íýã õ¿íòýé çàìä òîõèîëäîõîä òýð õ¿í íü àâààä ÿâàõûã ãóéñàíä çàãàñ÷èí õóðäëàí
äàâõèæ çóãòñàíàà öóãëàðñàí óëñàä õýëæýý. Òýð çàãàñ÷èí òîãîî÷èéã äîõèîãîîð äóóäàí
èð¿¿ëæ õýäýí ¿ã øèâíýí õýëýâ.
ßâóóë õ¿í áîäîë áîäîí ãàëûí ºìíº ñóóñààð áàéæ.
Òîãîî÷ ò¿¿í äýýð î÷îîä ìºðíººñ íü ÷àíãààæ:
-Îäîîõîí çàéë ãýâ.
ßâóóëûí õ¿í ýðãýí õàðààä:
-Þó? Òà áàñ ìýäýý þó?
-Òèéìýý ìýäñýí,
-Íàìàéã ººð áóóäëààñ íààø íü èð¿¿ëñýí þì.
-Òàíûã ýíäýýñ áàñ õººæ áàéíà.
-Òà íàìàéã õààøàà ÿâ ãý âý?
-Õàðñàí ç¿ãòýý ÿâ.
Èðñýí õ¿í ¿¿ðãýý ¿¿ð÷ òàÿãàà òóëààä òýíäýýñ ãàð÷ îäîâ.
Àíõíû áóóäëààñ àâàõóóëààä àæèí äàãàæ ÿâñàí õ¿¿õä¿¿ä ò¿¿íèéã ÷óëóóãààð
øèäýõýä óóð íü õ¿ð÷ òàÿãààð çàíãàõàä òýä øóâóó øèã á¿ðòýãíýí àëãà áîëæýý.
Øîðîíãèéí õààëãàíû ºìí¿ð ºíãºðºõ ¿åäýý õîíõû íü öîõèñîíä º÷¿¿õýí öîíõ
îíãîéæýý.
-Õàðã ëçàã÷ íî¸í ìèíü ýý! Òà õààëàãà îíãîéëãîæ íàìàéã ýíäýý îðóóëæ
õîíóóëàõã¿é þó ãýæ ãóéõàä íýã õ¿í:
-Øîðîí ãýäýã ÷èíü çî÷èä áóóäàë áèø áàéäàã þì. Ýíä õîíîõûã õ¿ñýýä áàéâàë
òà áàðèãäàæ õîðèãäîë áîëîîä èðýý ãýæýý.
Îëîí öýöýðëýãò æèæèã ãóäìààð àëõàæ ÿâòàë öîíõ íü ãýðýëòýé æèæèã áàéøèí
õàðàãäàâ. Îéðòîîä öîíõîîð íü øàãàéõàä, õýäýí ìîäîí ñàíäàëòàé, øèðýý òàñàëãààí
äóíä çàñààòàé, õàæóóãèé íü õàíàíä áóó ºë㺺ñòýé áàéæýý. Çàí ñàéòàé, 纺ëºí
ñýòãýëòýé, äº÷ ãàðóé íàñòàéýðýãòýé õ¿í øèðýýíèé õàæóóä ñóóãààä ºâºð äýýðýý æèæèã
õ¿¿ã ýðõë¿¿ëýí öîâõ÷óóëæ áàéõ áà çýðýãöýí ñóóñàí çàëóó ýõíýð ºëãèéòýé õ¿¿ã õºõ¿¿ëæ
ñóóâ. Ýöýã, ýõ, õ¿¿õýä áàãà÷óóä öºì èíýýä àëäàí áàéõûã ¿çýýä ëàâ çàí ñàéòàé àéë
áàéíà. Óíòààä ÿâúÿà ãýõýä ¿ã¿é ãýõã¿é áàéõ ãýæ áîäîî õààëãû íü ãóðàâ äàõèí àÿàðõàí
òîíøñîíä ãýðèéí ýçýí ýðýãòýé äýíãýý áàðèàä õààëãàà îíãîéëãîñîíä

20. 20
-ªðøººãººðýé íî¸íòîí ìèíü. ̺í㺺ð àÿãà õîîë ºãººä íàìàéã ýíý øºíº ãàäàà
áàéãàà ñàðàëæ äîòðîî õºëñººð õîíóóëàõã¿é þó? Òýãæ ¿çýý÷ äýý? ãýõýä ãýðèéí ýçýí:
-Òàí õýí áý? ãýâ.
-Áè Ïþè-Ìóàñîíîîñ ãàðààä á¿òýí ºäºð äº÷èí íàéìàí êèëîìåòð õîë ÿâààä
ÿäàð÷ áàéíà. Òà íàìàéã õºëñººð íýã õîíóóë à÷ äýý.
-̺í㺠òºëººä õîíîõ ñàéí õíèéã óíòóóëààä ÿâóóëàõààñ áè òàòãàëçàõã¿é. Òà
ÿàãààä ºðòºº áóóäàëä î÷ñîíã¿é âý?
-Òýíä áàéð àë£à.
-Õààíààñ áàéõã¿é áàéõ âý! Îä®î ÿàðìàã, õóäàëäàà àðèëæààíû öàã áèø ø¿¿
äýý. Ëàáàðûí áóóäàëä î÷èâ óó?
-Î÷ñîí
-Þó ãýæ áàéíà âý?
-Íàìàéã õîíóóëàõã¿é ãýñýí þì.
-Øàôôî ãóäàìæíû áóóäàëä î÷èâ óó?
-Íàìàéã ìºí àäèëõàí õººñºí. Ãýðèéí ýçýí òàðèà÷èí èòãýëã¿é áàéäàëòàé áîëæ
èðñýí õ¿íèéã òîëãîéíîîñ íü õºë õ¿ðòýë íü øèðòýýä ãýíýò ìóóõàéãààð:
-ͺ㺺 ÿðèëöäàã õ¿í ¿¿? Ãýæ õàøãèðààä ãýäðýãýý ãóðàâ àëõàì óõàð÷ äýíãýý
øèðýýí äýýð òàâèàä õàíàíààñ ºë㺺òýé áóóãàà ø¿¿ðýí àâ÷ áóöàæ èðýýä:
-Çàéë ýíäýýñ! Ãýõýä èðñýí õ¿í:
-Àÿãà óñ ÷ ãýñýí ºãºº÷ äýý ãýõýä ýçýí:
-Áóóäëàà ø¿¿! ãýýä õààëãàà õààæ äîòðîîñ íü ò¿ãæèâ.
Íàð æàðãàæ õàðàíõóé áîëîõîä Àëüïûí õ¿éòýí ñàëõè ñýíãýíýí ¿ëýýíý…
Öààø ÿâæ ãàçàð îâîîõîé îëîîä õààëãààð íü ìºëõºí îðæ ñ¿ðýë äýýð òýðèéí õýâòýæ
ÿäàðñàíäàà îãò õºäºëæ ÿäàí áàéòëàà íóðóóíäàà ¿¿ðñýí ¿¿ðãýý àâ÷ äýð õèéõýýð
øèéäýí îîñðû íü òàéëàõ ãýòýë ÷èõ ä¿æðýì õóöàõ ÷èìýý ãàð÷ õàðàíõóé äóíäààñ
àðçàéñàí ø¿äòýé íîõîéí çàíòãàð òîëãîé öóõóéâ.
ßâóóëûí õ¿í íîõîéí ¿¿ðýíä îðñíîî ìýäýæ ¿¿ðãýýðýý áàìáàé õèéæ òàÿãààðàà
íîõîéã àéëãàí áºãñººðºº óõàðñààð ãàäàãø ãàð÷ õîòûí ãàäàà õºäºº òàëûí äóíä
ãóíèõðàí ÿâàõäàà: “Íîõé ÷ ãýñýí íàäààñ äýýð àìüäðàëòàé áàéíà” ãýæ õàøãèðàâ.
Õàðàíõóé øºíº õºäºº òàëààð óéòãàðëàí òýíýæ ÿâñàí õ¿í ãýíýò õîò ðóó áóöàõààð
øèéäæýý.
Õîòîä èðýõýä õýðìèéí õàëãà õààëòòàé áàéõààð õýìõýðõèé õàíàíû öîîðõîéãîîð
øóðãàí îîîä… Õýâëýëèéí ãàçðûí õààëãàíûä ýðãýäýõ ÷óëóóí ñàíäàë äýýð íàéäâàðàà
àëäàí õýâòýæ áàéâ. Îéðîëöîî áàéãàà ñ¿ìýýñ íàñòàé ýìýãòýé õ¿í ãàð÷ ÿâààä õàðàíõóé
äîòîð íýã õ¿í õýâòýõèéã àæèæ:
-Ќºõºð ìèíü ýíä þ¿ õèéæ õýâòýíý âý? ãýæýý.
Òýð õ¿í óóðëàæ:
-Áè óíòàõààð õýâòýæ áàéíà ãýâ.
-×óëóóí äýýð ¿¿? Ãýõýä õýâòýý õ¿í:
-Òà öýðýãò áàéñàí óó?
-Òèéìýý, öýðýãò áàéñàí.
-Òà ºðòºº áóóäàëä î÷èõã¿é ÿàãàà âý?
-Òºëºõ ìºí㺠àëãà.
-Íàä äºðºâõºí ñ¿ áàéíà. Òà ¿¿íèéã àâà. Òàíààñ áè îð íýõýõã¿é… Èíãýæ õýâòýýä
øºíº ºíãºðººæ òà ÷àäàõã¿é. Òà ºëñºæ äààðñàí áàéíà. Õîíóóëàõ 纺ëºí ñýòãýëòýé õ¿í
îëäîõã¿é áàéíà óó?
-Áè õààëãà á¿õíèéã òîíøñîí,
-Þó ãýõ þì áý?