Багшийн хөгжил сэтгүүл

1. Áàãøèéí
Õºãæèë
ÁÑØÓÑ-ûí ñàéä
¨.ÁÀÀÒÀÐÁÈËÝÃ
itpd.mn
ÌÝÐÃÝÆÈË, ÀÐÃÀ ǯÉ, ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÓËÈÐÀË ÒÓÒÌÛÍ ÑÝÒï¯Ë
ßäóóðëûã
óñòãàõ
ªëñãºëºíã
çîãñîîõ
Ýð¿¿ë ìýíäèéã
äýìæèõ
×àíàðòàé
áîëîâñðîëûã
äýìæèõ
Æåíäåðèéí ýðõ
òýãø áàéäëûã
äýìæèõ
àðèóí öýâðèéí
áàéãóóëàìæààð
õàíãàõ
Áàòàëãààò óíäíû óñ
õ¿÷èéã íýâòð¿¿ëýõ
Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì Çîõèñòîé õºäºëìºð
áà ýäèéí çàñãèéí
ºñºëòèéã äýìæèõ
Èííîâàöè áîëîí äýä
á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ
Òýãø áóñ áàéäëûã
áóóðóóëàõ
Ýýëòýé õîò, èðãýäèéí
îðîëöîîã äýìæèõ
Õàðèóöëàãàòàé
õýðýãëýýã äýìæèõ
Óóð àìüñãàëèéí
ººð÷ëºëòèéí ¿ð
íºëººã áàãàñãàõ
Äàëàé òýíãèñèéí
íººöèéã õàìãààëàõ
Õóóðàé ãàçðûí ýêî
ñèñòåìèéã
õàìãààëàõ
Ýíõ òàéâàí, øóäàðãà
¸ñûã öîãöëîîõ
Õºãæëèéí òºëººõ
ò¿íøëýëèéã
áýõæ¿¿ëýõ
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
ÑÓÄÀËÃÀÀ ØÈÍÆÈËÃÝÝ
04 STEAM ñóðãàëòûí àðãà ç¿éí òóðøèëò
Öàõèì ñóðãàëòûí áýëýí áàéäëûã
ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË ÍÈÉÒËÝË
07 ýðãýö¿¿ëýõ¿é
21 Õ¿¿õäèéí õýë ÿðèàã õºãæ¿¿ëæ áóé àâèà
çàñëûí àðãà òóðøëàãààñ
ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÒÓÐØËÀÃÀ
Äóãààð 11

2. 03 Ðåäàêöèéí çóðâàñ
ÑÓÄÀËÃÀÀ ØÈÍÆÈËÃÝÝ
04 STEAM ñóðãàëòûí àðãà ç¿éí òóðøèëò
07 Öàõèì ñóðãàëòûí áýëýí áàéäëûã
ýðãýö¿¿ëýõ¿é
10 Áîëîâñðîë ººðòýé㺺 òýíö¿¿ õ¿í
14 Ìèíèé òàíèõã¿é õ¿¿õýä áóþó ºñâºð
íàñ
18 Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí õºãæèëä
21 Õ¿¿õäèéí õýë ÿðèàã õºãæ¿¿ëæ áóé àâèà
çàñëûí àðãà òóðøëàãààñ
25 Ñóðàëöàã÷äûí ñîíèðõîëä òóëãóóðëàí
çàéíààñ á¿òýýë÷ àðãà áàðèëä ñóðãàæ áóé
29 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí
öºì àãóóëãà: Õ¿íèé ýðõ
31 Öàõèì ñóðãàëò- öàõèì áàãø
33 Àñóóäàë øèéäâýðëýõ ñóðãàëòûí àðãà
41 ÁÌÄÈ-èéí îíöëîõ àæëóóä
44 Çàéíû ñóðãàëò-íýýëòòýé áîëîìæóóä
ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÒÓÐØËÀÃÀ
46 “×àäâàðëàã áàãø” õºòºëáºð áàòëàãäëàà
ÖÀà ¯Å-¯ÉË ßÂÄÀË
ÃÀÐ×ÈÃ
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
Ìýðãýæèë, àðãà ç¿é, ìýäýýëëèéí
óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë
ÁÌÄÈ-èéí çàõèðàë Æ.Áîëîðìàà
Äèçàéíåð: Á.Ãýðýëòîãòîõ
Óëààíáààòàð õîò
2020 îí
17
07
Áàãøèéí
Õºãæèë
Ä.Íàðàíòóÿà
Æ.Øèíýáàÿð
Ö.Íàðàíòóÿà
Í.̺íõáàÿð
Ø.Ýíõ-Àìãàëàí
Á.Áàòòóëãà
×.Áîëîðòóÿà
Î.Ýíõìàà
Ö.Áàÿñãàëàí
Ï.Æàðãàëòóÿà
Ðåäàêöèéí çºâëºë
Ñýòã¿¿ëèéã ÁÌÄÈ-èéí Ñóðàëöàã÷èéí
õºãæëèéí àëáàíààñ ýðõëýí ãàðãàâ.
ÁÌÄÈ-èéí äýä çàõèðàë Ä.Ýíõ-Àìãàëàí
Ñýòã¿¿ëèéí çºâëºõ
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
2
õºðºí㺠îðóóëàõ, äýìæèõ õýðýãòýé
òóðøëàãà
ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË ÍÈÉÒËÝË
ÄÓÃÀÀÐÛÍ ÇÎ×ÈÍ
ÕÀÂÑÐÀËÒ
43
04
ÀÐÃÀ ǯÉ× ÁÈ×ÈÆ ÁÀÉÍÀ
37 Òåëå õè÷ýýë áà ñóðàëöàõóé
40 Êîíòåíò áà èíòåðàêòèâ õè÷ýýëèéã
áýëòãýõ îíöëîã, àðãà ç¿é
Áàãøèéí
Õºãæèë
ÁÑØÓÑ-ûí ñàéä
¨.ÁÀÀÒÀÐÁÈËÝÃ
itpd.mn
ÌÝÐÃÝÆÈË, ÀÐÃÀ ǯÉ, ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÓËÈÐÀË ÒÓÒÌÛÍ ÑÝÒï¯Ë
ßäóóðëûã
óñòãàõ
ªëñãºëºíã
çîãñîîõ
Ýð¿¿ë ìýíäèéã
äýìæèõ
×àíàðòàé
áîëîâñðîëûã
äýìæèõ
Æåíäåðèéí ýðõ
òýãø áàéäëûã
äýìæèõ
Áàòàëãààò óíäíû óñ
àðèóí öýâðèéí
áàéãóóëàìæààð
õàíãàõ
Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì
õ¿÷èéã íýâòð¿¿ëýõ
Çîõèñòîé õºäºëìºð
áà ýäèéí çàñãèéí
ºñºëòèéã äýìæèõ
Èííîâàöè áîëîí äýä
á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ
Òýãø áóñ áàéäëûã
áóóðóóëàõ
Ýýëòýé õîò, èðãýäèéí
îðîëöîîã äýìæèõ
Õàðèóöëàãàòàé
õýðýãëýýã äýìæèõ
Óóð àìüñãàëèéí
ººð÷ëºëòèéí ¿ð
íºëººã áàãàñãàõ
Äàëàé òýíãèñèéí
íººöèéã õàìãààëàõ
Õóóðàé ãàçðûí ýêî
ñèñòåìèéã
õàìãààëàõ
Ýíõ òàéâàí, øóäàðãà
¸ñûã öîãöëîîõ
Õºãæëèéí òºëººõ
ò¿íøëýëèéã
áýõæ¿¿ëýõ
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
ÑÓÄÀËÃÀÀ ØÈÍÆÈËÃÝÝ
04 STEAM ñóðãàëòûí àðãà ç¿éí òóðøèëò
Öàõèì ñóðãàëòûí áýëýí áàéäëûã
ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË ÍÈÉÒËÝË
07 ýðãýö¿¿ëýõ¿é
21 Õ¿¿õäèéí õýë ÿðèàã õºãæ¿¿ëæ áóé àâèà
çàñëûí àðãà òóðøëàãààñ
ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÒÓÐØËÀÃÀ
Äóãààð 11

3. itpd.mn
ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ
Òóñ èíñòèòóò íü “Áàãøèéí õºãæèë”
ñýòã¿¿ëèéã 2013 îíîîñ ýõëýí ýðõëýí ãàðãàæ,
áàãø òà á¿õíèé áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí íýãæ
õýñýã á¿ðä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òýðã¿¿í
òóðøëàãà, ìýðãýæèë íýãòí¿¿ääýý ñýäýë ñàíàà
ºãºõ áóëàíãóóäûã íèéòýëñýýð èðñýí. Ýíý
óäààãèéíäóãààðíü2020îíûîòãîíäóãààðòóë
2020 îíä òà á¿õýíòýéãýý õàìòðàí õèéñýí
àæëààñààòîâ÷äóðäàõíüç¿éòýéáîëîâóó.
Øèíý òºðëèéí êîðîíàâèðóñ äýëõèé
äàõèíàà òàðõàæ, áîëîâñðîëûí ñàëáàðò
õè÷ýýë, ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà òåëå áîëîí
öàõèì õýëáýðò øèëæèí òîìîîõîí
ñîðèëòóóäòàéòóëãàðñàíæèëáàéñàíõýäèé÷
Òàíõèìûí õè÷ýýë, ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ òåëå áîëîí öàõèì õýëáýðò øèëæ¿¿ëñýíòýé
õîëáîãäóóëàí 4485 òåëå õè÷ýýë, 104 èíòåðàêòèâ õè÷ýýë áóþó æèøèã êîíòåíòèéã áàãø íàð, áîëîâñðîëûí áîëîí áóñàä
áàéãóóëëàãóóäòàéõàìòðàíáýëòãýæ,õ¿¿õýäáàãà÷óóääààõ¿ðãýëýý.
Èðýõ 2021 îíä ìàíàé áàéãóóëëàãà öàõèì ñóðãàëòûí øèíý ïëàòôîðì, áàéãàëèéí óõààíû èæ á¿ðýí ëàáîðàòîðè
áîëîí îíëàéí çàéí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ ñòóäè àøèãëàëòàä îðóóëæ, áàãø, àæèëòíû ìýðãýæëèéí òàñðàëòã¿é
õºãæèëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íýýëòòýé, ñîíãîëòîò ñóðãàëò, ¿éë àæèëëàãààíóóäûã îëîí óëñûí æèøèãò íèéö¿¿ëýí ººðèéí
îðíûîíöëîãòòîõèðóóëàíçîõèîíáàéãóóëàõààðòºëºâëºæáàéíà.Òàíûãàðäýýðäýëãýãäýæáóéýíýóäààãèéíäóãààðáîë
“ÁÀÃØÈÉÍ ÕªÃÆÈË” ñýòã¿¿ëèéí 11 äýõ õýâëýë áºãººä “Ñóäàëãàà øèíæèëãýý”, “Ýðãýö¿¿ëýë íèéòëýë”, “Äóãààðûí
çî÷èí”,“Àðãàç¿éòóðøëàãà”,“Àðãàç¿é÷áè÷èæáàéíà”,“Öàã¿å¿éëÿâäàë”ãýñýíçóðãààíáóëàíãààñá¿ðäýæáàéãààáèëýý.
ÇÀÕÈÐÀË Æ.ÁÎËÎÐÌÀÀ
ìàíàé áàéãóóëëàãà áàãøèéí õºãæëèéã äýìæñýí ñóðãàëò, ¿éë àæèëëàãààãàà öàõèì õýëáýðò øèëæ¿¿ëýí 4787 áàãø,
àæèëòíûã ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ¿íäñýí ñóðãàëòàä, 21 àéìàã, 9 ä¿¿ðãèéí 20.000 ãàðóé áàãøèéã “Ñóðãàëòûí
õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ àðãà ç¿é” òºðºëæñºí çàéí ñóðãàëòàä, àéìàã, íèéñëýëèéí Áîëîâñðîëûí
ãàçàð, õýëòñèéí 234 ìýðãýæèëòíèéã öàõèì ñóðãàëòàä, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí äýëõèéí 9
óëñàäìîíãîëõýë,ñî¸ëîîçààæáóé45áàãøèéãöàõèìñóðãàëòàäòóñòóñõàìðóóëæ,áàãø,àæèëòíûìýðãýæëèéíõºãæèëä
íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ àæëàà òàñðàëòã¿é çîõèîí áàéãóóëëàà. ̺í 20 óäààãèéí çàõèàëãàò ñóðãàëòààð 663 áàãø, àæèëòàíä
õ¿ð÷,7óäààãèéíçºâëºíòóñëàõ¿éëàæèëëàãààãààð1698áàãø,àæèëòàíäàæëûíáàéðàíäíüçºâëºíòóñàëñàíáàéíà.
Áèä á¿õýí “Áàãøèéí õºãæèë” ñýòã¿¿ëäýý òà á¿õíèé øèíèéã ýðýëõèéëñýí, òóðøèæ ¿ð ä¿íãýý òîîöñîí, á¿òýýë÷ ñàíàë,
ñàíàà÷èëãà á¿ðèéã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëæ õàìòðàí àæèëëàõäàà õýçýýä áýëýí áàéõ áîëíî. Áîëîâñðîëûí òºëºº,
õ¿¿õä¿¿äèéí òºëºº ººðèéí ìýäëýã, ÷àäâàðàà çîðèóëàí ç¿òãýæ áóé áàãø òà á¿õíèé àìüäðàëûí òàíü àãøèí õîðîì
á¿ð ãýãýýí áàéæ, ýðäýì íîìûí öàãààí áóÿí äýëãýðýõ áîëòóãàé.
Áàãøèéí õºãæèë 3

4. ÑÓÄÀËÃÀÀ ØÈÍÆÈËÃÝÝ
STEAM ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÀÐÃÀ ǯÉÍ
ÒÓÐØÈËÒ
À.Àðèóíáîëä
ÌÓÁÈÑ-èéí ÄÓÒÑ-èéí Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí òýíõèìèéí ýðõëýã÷
Ñóðãàëòûí õºòºëáºð,
Òóðøèëòûí ýõýíä õ¿¿õä¿¿äýä ìîíãîë
ãýðèéí òóõàé îéëãîëò ºã÷, ãýðèéã õýðõýí áàðèõ
äàðààëëûã òàíèëöóóëñàí áºãººä äàðàà íü ãýðèéí
ýäàíãèóäûãSTEAMàðãûíäàãóóõèéñýí.Æèøýýíü,
õàòóó êàðòîí öààñ, ãóàøü, õàé÷, ãîðòèã, øóãàì,
õàðàíäàà àøèãëàæ, áàãààðàà çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí
àðãà÷ëàëûíäàãóóãýðèéíøàëõèéñýí.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí á¿õèé ë ò¿âøèíä
ò¿ãýýìýë õýðýãëýæ áóé ýíý òåõíîëîãèéã Ìîíãîë
óëñûí ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ñàëáàðò
íóòàãøóóëàí õýðýãëýæ, XXI çóóíä àæèëëàæ,
àìüäðàõ ÷àäâàðòàé ìîíãîë èðãýíèéã õºãæ¿¿ëæ,
òºëºâø¿¿ëýõýä ººðñäèéí õóâü íýìðèéã îðóóëàõ
çîðèëãîîð “Ìîíãîë àéë” STEAM òîãëîîìûí òºñºë
áîëîâñðóóëæ, òóðøñàí. Óã òóðøèëòàä íèéñëýëèéí
Áàãàíóóðä¿¿ðãèéíÌ.Íýðã¿éýðõëýã÷èéíóäèðäàæ
áóé 235 äóãààð öýöýðëýãèéí Ë.Ýíõ÷èìýã áàãøòàé
áýëòãýë á¿ëãèéí 28 õ¿¿õýä õàìðàãäñàí. “Ìîíãîë
àéë” òîãëîîìûí àðãà÷ëàëûí äàãóó òîãëîõ ÿâöàä
õ¿¿õä¿¿ä ìîíãîë ãýð, ò¿¿íèé òàâèëãà, ýä õýðýãëýë,
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ìàë ñ¿ðýã, ìàøèí òåõíèê,
òîíîã òºõººðºìæèéã STEAM òåõíîëîãèéí äàãóó
á¿òýýñýí.
ªíºº öàãò áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí á¿õ ò¿âøèíä
STEAM ñóðãàëòûí àðãà ç¿éã ºðãºí àøèãëàæ
áàéíà. ßàãààä ýíý àðãà ç¿é ºíººäºð èéì ýðýëò
õýðýãöýýòýé áàéíà âý?. Ó÷èð íü ñóðàëöàã÷
òîäîðõîé ñýäâèéí õ¿ðýýíä ìýäýýëýë öóãëóóëæ,
ñóäàëãàà õèéí, õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ø¿¿í òóíãààõ,
á¿òýýë÷ýýð àæèëëàõ çýðýã ͯÁ-ûí ÁÑØÓ-û
áàéãóóëëàãààñ òóíõàãëàñàí XXI çóóíû èðãýíèé
çààâàë ýçýìøèõ ÷àäâàðûã øèíæëýõ óõààí,
òåõíîëîãè, èíæåíåð÷ëýë, óðëàã, ìàòåìàòèêèéí
íýãäìýë ñóðãàëòûí òóñëàìæòàé òîäîðõîé òºñºë
õýðýãæ¿¿ëýíãýý ýçýìøäýãò îðøèíî (Izadikhah &
Alikhani, 2012) . Ýíý àðãà ç¿é øèíý çóóíû
èðãýäèéí ÷àíàðòàé àæèëëàæ àìüäðàõàä ¿ð
ºãººæòýé áàéãàà ó÷ðààñ äýëõèé íèéòèéí
áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ìàø õóðäàöòàé ò¿ãýí
òàðõàæ áàéãàà þì (Milford &Tippett, 2015).
Ø.Öýðýííàäìèä
ÌÓÁÈÑ-èéí ѪÁÑ-èéí Àðãà ç¿éí òýíõèìèéí ýðõëýã÷
НАСАНД ХҮРЭГЧИЙН ХИЙХ ҮЙЛ ХҮҮХДИЙН ХИЙХ ҮЙЛ
S
T
E
A
M
- Øàë ÿìàð ¿¿ðýãòýé òóõàé ÿðèëöàõ
- Øàë õèéõ àðãûã òàéëáàðëàõ
- Ãýðèéí øàë õýäýí õýñãýýñ á¿ðääýã òóõàé ÿðèëöàõ
- Ãýðèéí øàëûã ÿàãààä õóâààõ ¸ñòîéã òàéëáàðëàõ
- Øàëûã ÿìàð ìàòåðèàëààð õèéäýã òóõàé ÿðèëöàõ
- Øàëûã ÿìàð áóäãààð áóääàã òóõàé ÿðèëöàõ
- Ãýðèéí øàë íü òîîíîíîîñ 4 äàõèí òîì áàéäàã òóõàé ÿðèëöàõ
- Ãîðòèãîîð òîéðîã çóðæ õàðóóëàõ
- Êàðòîí öààñûã çóðààñíû äàãóó õàé÷èëàõ
àðãûã çààõ
- Ãîðòèãã¿é ¿åä òàâàã àøèãëàí òîéðîã çóðæ ¿ç¿¿ëýõ
- Äýñ äàðààëëûí äàãóó äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõýä òóñëàõ
- Òîéðãèéí õýìæýýã ãîðòèãîîð àâàõ àðãûã çààõ
- Øóãàì àøèãëàí õýìæèëò õèéõ àðãûã çààõ
- Øàëûã çºâ ýâë¿¿ëýõýä òóñëàõ
- Øàëíû ºíãèéã ñîíãîõîä òóñëàõ
- Øàëíû õýñãèéí òîîã ÿíç á¿ðèéí õýâ
ìàÿãààð áè÷èõèéã ñýäýëæ¿¿ëýõ
- Øàëíû òîéðãèéí ðàäèóñûã õýìæèõýä òóñëàõ
- Á¿õýë ç¿éëèéã õóâààæ õýñýã áîëäîãèéã òàéëáàðëàõ
- Øàëíû õýñã¿¿äèéã òîîëóóëàõ
- Ãîðòèãîîð òîéðîã çóðæ ¿çýõ
-Òàâàã àøèãëàí òîéðîã çóðàõ
- Çóðààñíû äàãóó õàé÷èëàõ
- Øàëûã ãóàøààð áóäàð
- Äýñ äàðààëëûí äàãóó äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõ
- Ãîðòèãîîð òîéðãèéí õýìæýý àâàõ
- Çààâðûí äàãóó øóãàì àøèãëàí
õýìæèëò õèéõ
- Øàëûã ýâë¿¿ëýõ
- Øàëíû ºíãèéã ñîíãîõ
- Òîîã ÿíç á¿ðèéí õýâ ìàÿãààð
áè÷èõ
- Øàëíû ðàäèóñûã øóãàìààð õýìæèõ
- Äóãóé øàëûã õýñã¿¿äýä õóâààõ
- Øàëíû õýñã¿¿äèéã íèéë¿¿ëæ á¿òýí øàë áîëãîõ
- 1-9 õ¿ðòýë òîîëîõ
ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í:
Ãýðèéí øàë õèéõ õàòóó êàðòîí öààñ, ãóàøü, õàé÷, ãîðòèã, øóãàì, õàðàíäàà
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
4

5. itpd.mn
Çóðàã. Òîãëîîìûí àðãûí õýñýã. Ìîíãîë ãýðèéí øàë õèéõ àðãà÷ëàë
Ñóðãàëòûí õºòºëáºð,
Õ ¿ ¿ õ ä ¿ ¿ ä è é ã è é í õ ¿ ¿
õîëáîãäîõ àðãà÷ëàëûí äàãóó àëèâàà
ç¿éëèéãõèéõ¿åäàæèãëàæ,óðüä÷èëàí
áîëîâñðóóëñàí ðóáðèêèéí äàãóó
¿íýëãýý ºã÷, òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð ä¿ãíýí
òóðøèëòûíºìíºáàäàðààõàðüöóóëæ,
àõèöûãíüõýìæñýí.
21
35
80
77
70
61 92
100
85 87
S T E A M
Туршилтын үед хүүхдийн хөгжилд гарсан ахиц
Туршилтын өмнө Туршилтын дараа
Çóðàã. Õ¿¿õä¿¿ä áàãààðàà ìîíãîë ãýðèéí øàë õèéæ áàéãàà íü
Áàãøèéí õºãæèë 5
Зураг . Туршилтын үеийн хүүхдийн хөгжлийн ахиц

6. ÑÓÄÀËÃÀÀ ØÈÍÆÈËÃÝÝ
T-Òàâàí íàñòàé õ¿¿õäèéí ãîðòèã
àøèãëàí ãýðèéí øàë çóðàõ ÷àäâàðûã
òóðøèëòûí ºìíº áà äàðàà ¿íýëæ ¿çñýí.
Õ¿¿õä¿¿äèéí àíõ óäàà ãîðòèãîîð çóðàõ
÷àäâàð35õóâüòàé¿íýëýãäñýíáîëòóðøèëòûí
äàðàà íèéò õ¿¿õäèéí 92 õóâü íü ãîðòèã
àøèãëàíçóðàãçóðæ÷àääàãáîëñîí.
S-Õ¿¿õä¿¿äèéããýðèéíøàëõèéæýõëýõýýñ
ºìíº ãýðèéí øàëíû òàëààð ÿìàð ìýäëýãòýé
áàéãààã òàíäàæ àñóóõàä íèéò õ¿¿õäèéí 21
õóâü íü ãýðèéí øàëòàé õîëáîîòîé 1-2
àñóóëòàäõàðèóëæáàéâ.Õàðèíãýðèéíøàëíû
òóõàé ÿðèëöëàãà õèéæ, ò¿¿íèéã àðãà÷ëàëûí
äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýñíèé äàðàà ºìíºõ
àñóóëòûã äàâòàí àñóóõàä íèéò õ¿¿õäèéí 61
õóâüíüõàðèóëòºã÷÷àääàãáîëñîí.
E- Ìîíãîë ãýðèéí øàë õèéõ äààëãàâàð
ã¿éöýòãýõ ÿâöàä 5 íàñòàé õ¿¿õýä øóãàì
àøèãëàí õýìæèëò õèéæ ÷àäàõ ýñýõèéã
òîäîðõîéëîõîä òóðøèëòûí ºìíº
õ¿¿õä¿¿äèéí 80 õóâü íü øóãàìààð õýìæèëò
õèéæ áàéñàí áîë òóðøèëòûí äàðàà á¿õ
õ¿¿õýäõýìæèëòõèéæ÷àääàãáîëñîí.
À- Ìîíãîë ãýðèéí øàë õèéõ ÿâöàä
õ¿¿õä¿¿äýä óëáàð øàð ºí㺠¿¿ñãýõ äààëãàâàð
ºãñºí. ¯éë àæèëëàãààíû ýõýíä íèéò
õ¿¿õäèéí 77 õóâü óëáàð øàð ºí㺠¿¿ñãýæ
÷àäàæ áàéñàí áîë òóðøèëòûí äàðàà ýíý
¿ç¿¿ëýëò85õóâüáîëæºññºí.
M- Ñóäàëãààíû ÿâöàä òóðøèëòûí àíãèéí
õ¿¿õä¿¿äèéí 1-9 òîîã áè÷èæ ÷àäàæ áàéãàà
ýñýõèéã òîäðóóëñàí þì. Ãàðààíû
ñóäàëãààãààð íèéò õ¿¿õäèéí 70 õóâü íü 1-9
õ¿ðòýëõ òîî áè÷èæ ÷àäàæ áàéñàí áîë ýíý
¿ç¿¿ëýëò òóðøèëòûí äàðàà 87 õóâü áîëæ
ºññºí.
STEAM òîãëîîìûí òåõíîëîãèéã òóðøèõ
õóãàöààíä õ¿¿õýä ¿ð ä¿íã óðüä÷èëàí õàðàõ,
òºñººëºõ, ýðãýö¿¿ëýõ; ó÷èð øàëòãààíûã
îëîõ, õèéõ ¿éëýý òºëºâëºõ, ººðèéí áîëîí
áóñäûí õèéæ áóé ¿éëèéã õÿíàõ, ººðèéí õýð
õýìæýýíä øèéäâýð ãàðãàõ, áóñäààñ àñóóëò
àñóóõ, àñóóëòàä õàðèóëàõ, áóñäûí ÿðèàíû
óòãûã îéëãîõ, áóñäûã ñîíñîõ, ¿çýë áîäëîî
÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, òîîëîõ, õàðüöóóëàõ,
íýìýõ, õàñàõ, õýìæèõ, ººðèéí áîëîí íàéç
íºõäèéí õèéñýí á¿òýýëýýð áàõàðõàõ, ººðèéí
¿¿ðýã õàðèóöëàãûã óõàìñàðëàõ, áèåë¿¿ëýõ,
õàìò îëíû äóíä ¿¿ðýã õ¿ëýýõ, áóñäûã
õ¿íäëýõ, áóñäàä òóñëàõ çýðýã îëîí ç¿éëèéã
ñóðñàí.Ò¿¿í÷ëýí òóðøèëòûí õóãàöààíä
õ¿¿õä¿¿ä áàãààð “Ìîíãîë àéë” á¿òýýõ ÿâöäàà
áèå áèåòýéãýý íºõºðñ㺺ð õàðèëöàí ººðèéí
ñàíàà áîäëûã áóñàäòàéãàà õóâààëöàí, áóñäûí
ñàíààáîäëûãõ¿ëýýíçºâøººðäºã,
- Áàãààð àæèëëàõ, õ¿ëýýöòýé ñîíñîõ, áèå
áèåèéíõýý ñàíàà áîäëûã ñîíñîõ, áóñäàä
òóñëàõ,ººðººáóñäààñòóñëàìæõ¿ñýõ
Òîãëîõ ¿éë àæèëëàãààã õ¿¿õä¿¿äòýé
õàìòòºëºâëºõ,õýðýãæ¿¿ëýõ
- Õ¿¿õäèéã ¿éë õèéæ áàéõàä ñóäàëæ,
àæèãëàæ,òýìäýãëýëõºòëºõ
Ñóäàëãàà òóðøèëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí
áàãøäàðààõ÷àäâàðûãýçýìøñýí.
- Ñîíèó÷, ìýäýõã¿é ç¿éëýý ìýäýæ àâàõûí
òóëäáóñäààñàñóóõ
õîîðîíäîî çºâøèëöäºã, àëèâàà ç¿éëèéã
õèéõäýý çààâàë òºëºâëºäºã, ò¿¿íèéõýý äàãóó
àæëàà ã¿éöýòãýäýã, ººðèéí õèéñýí àæëûã
¿íýëæ, ä¿ãíýõ çýðýã ÷óõàë ÷àäâàðóóäûã
ýçýìøèæ áàéãàà íü àæèãëàãäñàí.
Õ¿¿õä¿¿äèéí ýöýã ýõ÷¿¿ä STEAM òîãëîîìûí
òóðøèëòûí ÿâöàä á¿ëãèéí áàãøèéí ñàíàë
áîëãîñîí ¿éë àæèëëàãàíä èäýâõòýé
îðîëöîæ, èë¿¿ èõèéã ìýäýæ, õ¿¿õýäòýéãýý
õàìòäàà ñóðàëöàõûí çýðýãöýý, ò¿¿íèé
ñóðàëöàæ áóé ¿éëä àæèãëàëò õèéæ, ººðèéí
õ¿¿õäèéí ºâºðìºö îíöëîãèéã èë¿¿ îéëãîí
òàíüñàí. Ò¿¿í÷ëýí áàãø íàð, öýöýðëýãèéí
ýðõëýã÷, àðãà ç¿é÷, òîãîî÷, àæèëòàí àëáàí
õààã÷ äýëõèé íèéòýä õýðýãæèæ áóé àðãà
ç¿éãýýñ ñóðàëöàæ, õ¿¿õäèéã öîãö õºãæ¿¿ëýõ
áîëîìæ íºõöºëèéí òóõàé øèíý øèíý
ç¿éëèéã áèå áèåíýýñýý ñóðàëöàæ áàéñàí. Óã
àðãà ç¿éã ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí
ò¿âøèíä òóðøñàíû ¿ð ä¿íä òàâàí íàñòàé
õ¿¿õäèéí õºãæèë áîëîí áàãøèéí õàíäëàãàä
ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëñíèéã àæèãëàëòûí
òýìäýãëýë, ÿðèëöëàãûí ¿ð ä¿í õàðóóëæ
áàéíà.
Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä òàâàí íàñòàé õ¿¿õä¿¿ä
äàðààõ÷àäâàðòàéáîëñîí.
2. Áàãøèéí õ¿¿õýäòýé àæèëëàõ àðãà áàðèë
ººð÷ëºãäñºí.
Íýãäìýë ñóðãàëòûí àðãà ç¿éã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä äàðààõ äàâóó òàë
àæèãëàãäñàí.
3. Ñóðãàëòûí õºòºëáºð, òºëºâëºãºº,
çîõèîíáàéãóóëàëòñàéæèðñàí.
- Àëèâàà ç¿éëèéã òîäîðõîé äýñ äàðààëàë,
òåõíîëîãèéí äàãóó ãî¸ìñîã çàãâàðòàé
õèéõèéãõè÷ýýäýãáîëñîí.
4. Òîãëîõ ¿éëèéí òºëºâëºëò, áýëòãýë
ñàéæèðñíààð ñóðãàëòûí ÷àíàðò ¿ð
ºãººæòýéíºëºº¿ç¿¿ëñíèé
- ªºðèéí áîëîí áóñäûí õèéñýí ç¿éëýýð
áàõàðõàõ,õèéñýíàæëàà¿íýëýõ
1.Ýðõëýã÷, áàãø, ñóäëàà÷, ýöýã ýõ÷¿¿ä
õàìòðàíàæèëëàõáîëîìæá¿ðäñýí.
Ýöýñò íü ä¿ãíýõýä áàãà íàñíû õ¿¿õäýä
ìîíãîëºâóëàìæëàë,¿íäýñíèéñî¸ë,àõóé
àìüäðàë, çàí çàíøëûã ºâë¿¿ëýí
¿ëäýýõäýý äýëõèéä ò¿ãýæ áóé ñóðãàëòûí
àðãà ç¿éã õýðýãëýõ áîëîìæòîéã áèäíèé
ñóäàëãààíû¿ðä¿íõàðóóëñàíþì.
STEAM ñóðãàëòûí àðãà ç¿éã ººðèéí
îðíû íºõöºëä òîõèðóóëàí ñóðãóóëèéí
ºìíºõ áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä õýðýãëýõ
áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí. Ýíýõ¿¿
ñ ó ä à ë ã à à í û à æ ë û í õ ¿ ð ý ý í ä
áîëîâñðóóëñàí “Ìîíãîë àéë” òîãëîîìûí
òóðøèëòûí ºìíºõ áîëîí äàðààõ ¿ð ä¿í
á¿õèé ºãºãäºëä øèíæèëãýý õèéõýä
S.T.E.A.M íü ºññºí ¿ç¿¿ëýëòòýé ãàðñàí
òóë öààøèä óã àðãà ç¿éã ñóðãóóëèéí
ºìíºõ áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí áàãø
ñóðãàíõ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èäõýðýãëýõáîëîìæ
á¿ðäñýíãýæ¿çýæáàéíà.
STEAM ñóðãàëòûí òóðøèëòàä
õàìðàãäñàíòàâàííàñòàéõ¿¿õäèéíS.T.E.
A. M ÷àäâàðò ãàð÷ áóé àõèöûã Paired-
Samples T òåñòýýð øèíæèëñíèé çýðýãöýý
òóðøèëòûí ºìíºõ áà äàðààõ õ¿¿õäèéí
÷àäâàðò ãàðñàí àõèöûí õàìààðëûã
êîððåëÿöèéí øèíæèëãýýíèé àðãà
àøèãëàí ñóäàëñàí. Êîððåëÿöèéí
øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä
òóðøèëòûí ºìíºõ áà äàðààõ óòãóóäûí
õîîðîíä (ð< 0.095, ð< 0.606, ð< 0.057, ð<
0.459) ýåðýã õàìààðàëòàé ãàðñàí. Ýíý íü
òóðøèëòûí ºìíº áîëîí äàðààõ ¿ð ä¿í
õàìààðàëòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Òîäðóóëáàë, òóðøèëò õèéõ ¿åèéí
òåõíîëîãèéí ÷àäâàð áóþó àëèâàà
ç¿éëèéã äýñ äàðààëëûí äàãóó õèéõ
÷àäâàðûí òóðøèëòûí ºìíº áà äàðààõ
¿ç¿¿ëýëòèéí õîîðîíä õ¿÷òýé (0.606)
õàìààðàëòàé, ä¿ðñëýí óðëàõ ÷àäâàð äóíä
çýðãèéí (0.459), ìàòåìàòèêèéí
òºñººëëèéí õºãæèë ñóë (0.134)
õàìààðàëòàéãàðñàí.
çýðýãöýý õ¿¿õýä õºãæèõ, áèå äààí áîëîí
áàãààðààñóðàëöàõáîëîìæíýìýãäñýí.
Õàðèí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã
òºëºâëºõ, áýëòãýëèéã õàíãàõ,
õýðýãæ¿¿ëýõýä õóãàöàà èõ øààðääàã,
òóñëàõ áàãø, ýöýã ýõ÷¿¿äòýé õàìòðàí
àæèëëàæ ÷àäàõã¿é òîõèîëäîëä
òºëºâëºñºí àæèë õ¿ññýí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ
áîëîìæã¿é áîëîõ çýðýã ñóë òàë
àæèãëàãäñàí. Èéíõ¿¿ ñóäàëãààíû
õ¿ðýýíä äýâø¿¿ëñýí çîðèëãî, çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä äàðààõ
ä¿ãíýëòèéãõèéñýí.¯¿íä:
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
6

7. ÖÀÕÈÌ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÁÝËÝÍ ÁÀÉÄËÛÃ
ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝÕ¯É
Áîëîâñðîëä êîìïüþòåð, ÌÕÕÒ-èéã ºðãºí
àøèãëàõ áîëñíîîð ñóðãàëòûí îð÷èí,
ñóðãàëòûí òåõíîëîãèä èõýýõýí ººð÷ëºëò,
àõèöäýâøèëãàð÷áàéíà.Ãýâ÷íèéãýìýäèéí
çàñãèéí áàéäàë, äýä á¿òöèéí õºãæèë,
áîëîâñîí õ¿÷íèé õàíãàìæ, òåõíîëîãèéí
¿ñðýíã¿é õºãæèë çýðýã íü ñóðãàëòàä ÌÕÕÒ-
èéã íýâòð¿¿ëýõýä òîäîðõîé áýðõøýýëèéã
¿¿ñãýæ áàéíà. COVID-19 öàð òàõëààñ ¿¿ññýí
íºõöºëä áèä öàõèì ñóðãàëò çîõèîí
áàéãóóëàõàä áýëýí áàéñàí óó? Þóã
àíõààðàõ ¸ñòîé áàéñàí áý? ßìàð ä¿ãíýëò
õèéæ áàéíà âý? ãýñýí àñóóäàë äýâø¿¿ëæ,
ñàíàëáîäëîîõóâààëöàæáàéíà.
Áîäëîãî, ýðõ ç¿éä öàõèì
ñóðãàëòûí òàëààð õýðõýí
òóñãàñàí áàéíà âý?
Ìàíàé óëñûí áîëîâñðîëûí òóõàé áàãö
õóóëüä (2016) “... áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ
àðãà, õýëáýð, ñóðàëöàã÷èéí õýðýãöýý,
õóâèéí áîëîí õºãæëèéí îíöëîãò íèéöñýí
îëîí õóâèëáàðòàé, ÷ºëººòýé, íýýëòòýé
áàéíà ...” õýìýýí òîäîðõîéëñîí áºãººä
çàéíû, öàõèì, îíëàéí ñóðãàëòûí
òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ òàëààð Çàéíû
ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé õºòºëáºð (2002),
Öàõèì Ìîíãîë ¿íäýñíèé õºòºëáºð (2005),
Ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîî, òåõíîëîãèéí
òàëààð 2021 îí õ¿ðòýë òºðººñ áàðèìòëàõ
áîäëîãî (2011) ãýõ ìýò áîäëîãûí áàðèìò
áè÷èãò òóñãàñàí áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà
“Àëñûí õàðàà-2050” ìîíãîë óëñûí óðò
õóãàöààíû õºãæëèéí áîäëîãîä “Íýýëòòýé
áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëæ, öàõèì
ñóðãàëòûí íýãäñýí ïëàòôîðì áèé áîëãîí
õ¿í á¿ð îðîí çàé, öàã õóãàöààíààñ ¿ë
õàìààðàí ººðèéí õ¿ññýí ÷èãëýëýýð íàñàí
òóðøäààñóðàëöàõáîëîìæèéãá¿ðä¿¿ëñýí
Ë.̺íõòóÿà
ÌÓÁÈÑ-èéí Çàéí ñóðãàëòûí àëáàíû äàðãà, Ph.D, äýä ïðîôåññîр
Çóðàãò áîëîí èíòåðíýòã¿é ºðõ, õ¿í
àìûã öàõèì ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ
áîëîìæèéã áèé áîëãîõûí òóëä
òîõèðñîí ñóðãàëòûí õýëáýð,
õóâèëáàðóóäûã ñóäàëæ, áýëòãýíý”,
“Öàõèì ñóðãàëòûí ïëàòôîðìûã
õºãæ¿¿ëæ, öàõèì ñóðãàëòûí
õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàí, öàõèì
àãóóëãà, öàõèì õè÷ýýë áîëîâñðóóëàí
á¿õ íàñíû èðãýäýä íàñàí òóðøäàà
ñóðàëöàõóéã äýìæèõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëíý” [4]; “Ìîíãîë óëñûã
2021-2025 îíä õºãæ¿¿ëýõ
òàâàí æèëèéí ¿íäñýí
÷ è ã ë ý ë ” - ä “ Ö à õ è ì , ç à é í
ñóðãàëòûí õºòºëáºðò òàâèãäàõ
øààðäëàãûã òîãòîîí, ñóðãàëòûí
ïëàòôîðìûã õºãæ¿¿ëýí áàãø íàðûí
îðîëöîîã äýìæèæ, öàã õóãàöàà, îðîí
çàéíààñ¿ëõàìààðàíñóðàëöàõ
áàéíà” [1]; Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí
ã à ç ð û í 2 0 2 0 - 2 0 2 4 î í û ¿ é ë
àæèëëàãààíû õºòºëáºðò “Öàõèì
ñóðãàëòûí ïëàòôîðì áèé áîëãîæ,
öàõèìàãóóëãàõºãæ¿¿ëæ,áýëòãýíý.
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí íàñàí òóðøèéí
òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëíý” [2]; Áîëîâñðîëûí
ñàëáàðûí õºãæëèéí äóíä õóãàöààíû
òºëºâëºãºº 2021-2030 áàðèìò áè÷èãò “ÅÁÑ-
èéí áàãøèéí òàñðàëòã¿é õºãæëèéã õàíãàõàä
àæëûí áàéðàíäàà õºãæèõ íºõöºë
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä òóñãàéëñàí
áîäëîãî, õºòºëáºð, òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëàõ, öàõèì, îíëàéí, çàéí
ñóðãàëòóóäûã òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà” [3] õýìýýí òóñ òóñ àâ÷
¿çñýí áàéíà. Äýýðõ áîäëîãûí áàðèìò
áè÷ãèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òîäîðõîé
àæëóóäûã¿åøàòòàéãààðõèéñýýðèðñýí.
Öàõèì ñóðãàëòûí áýëýí áàéäàëä
þóã àâ÷ ¿çýõ âý?
Îð÷èí ¿åä ÅÁÑ-èéí òàíõèìûí ñóðãàëòûã
öàõèì ñóðãàëòààð ºðãºæ¿¿ëýõ, èõ, äýýä
ñóðãóóëüä õîñîëñîí ñóðãàëò (Blended
Learning)-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ, íàñàí òóðøèéí
ñóðàëöàõóéã MOOC àøèãëàí äýìæèõ
áàéäëààð ñóðãàëòûí ÷èã õàíäëàãà
ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Áîëîâñðîëä ÌÕÕÒ-èéã
íýâòð¿¿ëýõýä þóã àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé âý? (Çóðàã
1, Ki-Sang Song (KNUE) and others)
Зураг 1. Боловсролд МХХТ-ийг нэвтрүүлэх бодлого
Áîëîâñðîëä ÌÕÕÒ-èéã íýâòð¿¿ëýõ áîäëîãî íü öîãö áàéõ ¸ñòîé áºãººä òóñëàõ áîëîí
¿íäñýíýëåìåíòýýñá¿ðääýãáàéíà.
ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË ÍÈÉÒËÝË
Áàãøèéí õºãæèë 7

8. Хүснэгт 1. Элементүүдийн бэлэн байдал
Элемент Элементүүдийн бэлэн байдал
Боловсролын
бодлого
Боловюсролд МХХТ-ийг нэвтрүүлэх хууль, төсөв
Боловсролын
үйлчилгээ
Багш, суралцагчдын харилцаа, сургалтын агуулгын хэрэглээг дэмжих платформ
Дэд бүтэц Компьютер, интернэт, сургалтын явцад багш болон суралцагчдад шаардлагатай
бусад дэмжлэг
Багш МХХТ-ийн чадамж, МХХТ-ийг ашигласан суралцахуйн нөлөөллийн талаарх
ойлголт
Суралцагч Суралцах үйл явцдаа бусадтай хамтран ажиллах, боловсролын нөөцийг оновчтой
ашиглах
Хөтөлбөр МХХТ-ийг тусгасан үндэсний хөтөлбөрийн зорилго, агуулга, сургалтын материал
ба үнэлгээ
- Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 803 ñóðãóóëü, ÅÁÑ -ûí
ñàëáàðûí 49'441 àæèëòàí, ÅÁÑ -èéí 600'394
ñóðàëöàã÷ á¿ðòãýëòýé áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð
esis.edu.mn ¿íäñýí ñèñòåìýýñ ãàäíà ñóðàã÷äàä
çîðèóëñàí öàõèì àãóóëãûí econtent.edu.mn
ïîðòàë ñàéò, öàõèì ñóðàõ áè÷ãèéí ìîáàéë
àïëèêýéøí çýðýã äýä ñèñòåì¿¿äòýé áºãººä
áàãøèéí õºãæëèéã äýìæñýí äýä ñèñòåìèéí
õºãæ¿¿ëýëò õèéãäýýã¿é áàéíà. ̺í èõ, äýýä
ñóðãóóëèéí íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñàí á¿õèé
hemis.edu.mn ¿íäñýí ñèñòåìòýé. Èõ, äýýä
ñóðãóóëèéí õóâüä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýã
ººðñäèéí íººö áîëîëöîîãîîð õ¿ðãýæ áàéãàà
áºãººä ÑÓÌÑ(ULMS-ÌÓÁÈÑ, SiSi-ÌÓÈÑ, UNIMIS-
ØÓÒÈÑ ãýõ ìýò), ñóðãàëò óäèðäàõ ñèñòåì
(Moodle,GoogleClassroom,Canvasãýõìýò)áîëîí
áóñàä ïðîãðàìì õàíãàìæ (Office Teams, Zoom,
GoogleSuiteãýõìýò)-èéãàøèãëàæáàéíà.
- 1'435 öýöýðëýã, ѪÁ ñàëáàðûí 27'214 àæèëòàí,
248'654ѪÁ-äõàìðàãäàã÷èä,
1.Áîäëîãî, ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäñýí ¿¿? Ìàíàé
îðíû õóâüä áîäëîãî, ýðõ ç¿éí îð÷èí ÿìàð
áàéãààãäýýðòîâ÷àâ÷¿çñýí(ºìíºõõóóäñàíä).
ÁÑÌÑ (2013 îíîîñ) íü áîëîâñðîëûí ñàëáàðò
íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð
áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò
òàâèõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, òºëºâëºëò áîëîí
øèéäâýð ãàðãàëòàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæ
á¿õèé ñèñòåì þì [5]. Óã ñèñòåìä 2018-2019 îíû
õè÷ýýëèéíæèëèéíñòàòèñòèêòàéëàíãààð:
Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä 4.7 ìÿíãàí ºðõ
öàõèëãààíã¿é áàéíà. Öàõèëãààíã¿é ºðõèéí 93.5
õóâü íü ãýðò àìüäàð÷ áàéãààãèéí äîòîð 76.8 õóâü
íüõºäººîðøèíñóóäàãàæýý[6].
3. Äýä á¿òýö õýð õàíãàãäñàí áý?
2.Áîëîâñðîëûí¿éë÷èëãýýÿìàðáàéíàâý?
Áèä öàõèì ñóðãàëòàä áýëýí áàéñàí
óó?
4. Áàãøèéí ÌÕÕÒ-èéí ÷àäàìæèä þóã àâ÷
¿çýõâý?
Ìîíãîë óëñûí á¿õ 330 ñóìàíä 3G, 4G/LTE
õºäºë㺺íò èíòåðíýò íýâòýðñýí, 298
ñóìàíä (90.3%) øèëýí êàáåëü îðñîí áàéíà.
Õ¿í àìûí 91,6% íü èíòåðíýò õýðýãëýã÷
áºãººä íèéò ºðõèéí 42.6%-48% íü
êîìïüþòåðòýéáàéíà[7]
Äýýðõ ñòàòèñòèêààñ ¿çýõýä Ìîíãîë îðíû
ÌÕÕÒ-èéí õàòóó äýä á¿òöèéí áàéäàë òºâ
ñóóðèí ãàçàð áîëîí áîëîí àëñëàãäñàí
àéìàã, ñóìûí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é
áàéãàà áºãººä òºðèéí áîäëîãîîð íºõöºë
áàéäëûã ñàéæðóóëàõ, òîîí õóâààãäëûã
áàãàñãàõøààðäëàãàòàéáàéíà.
Áàãøèéí ÌÕÕÒ-èéí öîãö ÷àäàìæ ãýäãèéã
ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ìýðãýøëèéí ¿éë
àæèëëàãààíû áîäèò òîäîðõîé íºõöºë
áàéäàëä äýâøèãäýí ãàð÷ áàéãàà àëèâàà
àñóóäëóóäûã ÌÕÕÒ-èéí áîëîìæóóäûã
àøèãëàí øèéäâýðëýõ àðãà áàðèë, ÷àäâàðûã
òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õýëíý.
Áàãøèéí ÌÕÕÒ-èéí öîãö ÷àäàìæ íü áàãø
êîìïüþòåð,àóäèî,âèäåîçýðýãîð÷èí¿åèéí
òåõíèê òåõíîëîãèóäûã àøèãëàæ ÷àääàã,
ÌÕÕÒ-òîé àæèëëàõ, àøèãëàõ àðãà áàðèë
õèéãýýä ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà
ÌÕÕÒ-èéã ¿ð ºãººæòýé àøèãëàõ àðãà
ç à ì ó ó ä û ã õ ý ð õ ý í ý ç ý ì ø ñ ý í ý ý ð
èëýðõèéëýãääýã Èéìä áàãø íàðò ÌÕÕÒ-èéí
íººö áîëîìæèéã ñàéòàð ìýäýõ, òýäãýýðèéã
º º ð ñ ä è é í ñ ó ð ã à ë ò û í î ð ÷ è í ,
ñóðàëöàã÷äûíõàà õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýí
à ø è ã ë à õ ÷ à ä â à ð û ã ý ç ý ì ø ¿ ¿ ë ý õ
øààðäëàãàòàéáàéíà.
Ìàíàé îðíû õóâüä ÌÕÕÒ-èéí íºõöºë
áàéäàë, õ¿ðòýýìæ, ñóðàëöàã÷äûí ìýäýýëýëä
õàíäàõ áàéäëûã õàðãàëçàí ѪÁÑ, ÅÁÑ-èéí
òàíõèìûí ñóðãàëòûã ÒÅËÅ õè÷ýýëýýð, èõ,
äýýä ñóðãóóëèóä öàõèì õýëáýðýýð çîõèîí
áàéãóóëñàí.
5. Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàõ àðãà
áàðèëûãõýðõýíõàðãàëçàõâý?
Öàõèì ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõàä
ñóðàëöàã÷äûí ñóðàõ àðãà áàðèë
èõýýõýí íºëººòýé áºãººä òýäíèé
íàñ, ñýòãýõ¿éí îíöëîãèéã
õàðãàëçàæ òåõíîëîãèéã àøèãëàæ
áàéíà. Îëîí óëñûí òóðøëàãààñ
õàðàõàä, ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû
ñóðàëöàã÷äàä òîî íýðëýõ, ä¿ðñ
òàíèõ çýðýãò ñóðãàëòûí òîãëîîì
á¿õèé âèäåî òåõíîëîãè, çóðàõ,
áè÷èõ ¿éëèéã äýìæèõ áàéäëààð
öàõèì ñàìáàð àøèãëóóëäàã
áàéíà.Áàãà àíãèéí ñóðàã÷äàä
ðîáîò òîãëîîì óãñðàõ, á¿òýýõ,
èíòåðàêòèâ íîì, ä¿ðñ, ¿ã òîãòîîõ
ÿðèõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ
ñóðãàëòûí àïïëèêýéøí õýðýãëýäýã
áîë äóíä, àõëàõ àíãèéíõàíä öàõèì
íîì, àóäèî âèäåî õýðýãëýãäýõ¿¿í,
êîìèê íîì, îíëàéí èíòåðàêòèâ
ïðîãðàìì (ñàíñàð ñóäëàë,
áàéãàëèéí óõààí), êîä÷èëîë,
ïðîãðàììëàëûí õýëèéã çààäàã
áàéíà.Ìàíàéîðíûõóâüäîäîîãèéí
áàéäëààð ìîíãîë õýë äýýðõ
ñóðãàëòûí òîãëîîì áîëîí
ïðîãðàìì õàíãàìæ õàíãàëòã¿é,
õºãæ¿¿ëýëò õèéõ õýðýãöýý íýãýíò
áèéáîëñîíáàéíà.
6. Õºòºëáºðèéí
øèíý÷ëýë õèéãäñýí ¿¿?
ªä㺺 áèä ¿¿ññýí íºõöºë
á à é ä à ë ò à é ó ÿ ë ä ó ó ë à í ,
áîëîâñðîëûí àëü ÷ ò¿âøèíä
òàíõèìûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã
öàõèì ñóðãàëòààð õýðýãæ¿¿ëæ
áàéíà. Öààøèä, ÿëàíãóÿà èõ, äýýä
ñóðãóóëüä öàõèì ñóðãàëòûí
õ º ò º ë á º ð è é ã è æ á ¿ ð í ý ý ð
áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ
õýðýãöýý ¿¿ññýí áàéíà. Èíãýñíýýð
îþóòíóóä õàìãèéí ñàéí ãýæ ¿çñýí
õºòºëáºðºº õààíààñ ÷, õýçýý ÷
öàõèìààð ñóäëàõ áîëîìæ íýýãäýíý.
Ýíý òîõèîëäîëä èõ ñóðãóóëü
õîîðîíäûí êðåäèò õàðèëöàí
çºâøººðºõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
øààðäëàãàòàé..
itpd.mn
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
8

9. itpd.mn
1. https://www.legalinfo.mn/annex/?lawid=15406
3. ÁØÓßÁîëîâñðîëûíñàëáàðûíõºãæëèéíäóíäõóãàöààíûòºëºâëºãºº2021-2030
5. https://www.esis.edu.mn/hr/index.html#/about
Ä¿ãíýëò
- Öàõèì ñóðãàëòûí áýëýí áàéäàëä îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ (ÌÕÕÒ-èéí 纺ëºí áîëîí õàòóó äýä á¿òýö, õºòºëáºð, õ¿íèé
íººöèéíõºãæèë,õóâüõ¿íèéõàíäëàãà,áîëîâñðîëûííýýëòòýéíººö,ñóðàëöàã÷äûíñóðàõàðãàáàðèë,øèíýàðãàç¿é,
ýðãýõõîëáîî,¿íýëãýý...)íºëººòýéãàíõààð÷,öîãöáàéäëààðòºëºâëºõ,õýðýãæ¿¿ëýõøààðäëàãàòàé.
Öààøèä:
- Öàõèìñóðãàëòûí¿åäñóðàëöàã÷èäòàéýðãýõõîëáîî¿¿ñãýõñóâàã¿¿ñãýõ;
- Ñóðãàëòûííýýëòòýéöàõèììàòåðèàëûíñàí¿¿ñãýõ,ñóðãàëòàäíýâòð¿¿ëýõ;
- Áàãøèéí ìýðãýæëèéã òàñðàëòã¿é äýýøë¿¿ëýõ óðò áîëîí áîãèíî õóãàöààíû îëîí õóâèëáàðò ñóðãàëòûí òîãòîëöîîã
á¿ðä¿¿ëýõ;
- Ñóðãóóëü á¿ð õ¿íèé íººöèéí õºãæèë, õàìòûí àæèëëàãààã äýýøë¿¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ
(Ó÷èð íü öàõèì ñóðãàëòûí ÿâöàä ñóðàëöàã÷äûí íàñ, ñýòãýõ¿é, ñóðàõ àðãà áàðèëûí îíöëîãîîñ õàìààð÷, óäèðäëàãà,
áàãø,ñóðàã÷,ýöýãýõèéíõàìòûíàæèëëàãààèõýýõýííºëºº¿ç¿¿ëäýã);
- Öàõèìñóðãàëòûíõ¿ðòýýìæ,÷àíàðûãäýýøë¿¿ëýõýäòºðèéíáîëîíõóâèéíõýâøèëõàìòàð÷àæèëëàõ.
- Ñóðãóóëüá¿ðººðèéíîíöëîãòíèéöñýíÌÕÕÒ-èéíõºòºëáºðáîëîâñðóóëæ,õýðýãæ¿¿ëýõ;
- Ñóðãóóëü á¿ðèéí òºñºâò ñóðãàëòàä ÌÕÕÒ-èéã íýâòð¿¿ëýõ (áîãèíî áîëîí óðò õóãàöààíû áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ)
çàðäàëòóñãàõõýðýãöýýòýéíüñóäàëãààíààñõàðàãäëàà.Èíãýñíýýðñóðãóóëüîðøèíáóéãàçàð,ÌÕÕÒ-èéíäýäá¿òöèéí
îíöëîãò íèéö¿¿ëýí öàõèì ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ îð÷íîî ñàéæðóóëàõ, áàãø áîëîí ñóðàëöàã÷äûí ìýäýýëëèéí
õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ÌÕÕÒ-èéã àøèãëàõ ÷àäàìæèéã äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëò, ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ ãýõ ìýò
¿éëàæèëëàãààíäçàðöóóëàõáîëîìæòîé.
- Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñóðàëöàã÷äûí öàõèì îð÷èíä ñóðàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ, øààðäëàãàòàé òóñãàé òåõíèê
õýðýãñëýýðõàíãàõ,òóñãàéàðãàç¿éãýýðäýìæèõõýðýãöýýòýéáàéíà.
- Öàõèì ñóðãàëòûã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëæ áóé áàãøèéã òýòãýëýãò ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ ãýõ ìýò óðàìøóóëàë,
õºø¿¿ðãèéãáèéáîëãîõ;
- Õè÷ýýëõîîðîíäûíóÿëäààãõàíãàñàí“öàõèìõýðýãëýãäýõ¿¿í”á¿òýýõ,ñóðãàëòàäíýâòð¿¿ëýõ;
Àøèãëàñàí ìàòåðèàë
2. Ìîíãîë óëñûã 2021-2025 îíä õºãæ¿¿ëýõ òàâàí æèëèéí ¿íäñýí ÷èãëýë (Ìîíãîë
Óëñûí Èõ Õóðëûí 2020 îíû 23 äóãààð òîãòîîëûí 1 ä¿ãýýð õàâñðàëò)
4. Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí 2020-2024 îíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð (Ìîíãîë
ÓëñûíÈõÕóðëûí2020îíû24äóãààðòîãòîîëûíõàâñðàëò)
6. https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=Census2020-Main-report.pdf&ln=Mn
7. Ìîíãîë óëñûí íýýëòòýé ºãºãäëèéí áýëýí áàéäëûí ¿íýëãýý 2018 îí
Áàãøèéí õºãæèë 9

10. ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË ÍÈÉÒËÝË
ÁÎËÎÂÑÐÎË:
ªªÐÒÝÉÃÝÝ ÒÝÍÖ¯¯ Õ¯Í
Ë.Îòãîíñ¿ðýí
Íèéñëýëèéí Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí 28 äóãààð ñóðãóóëèéí çàõèðàë
ÎÐØÈË: ÁÀÃØÈÉÍ ÕÀÍÄËÀÃÀ ßÀÃÀÀÄ
×ÓÕÀË ÂÝ?
Óãòàà 646,800 õ¿¿õýä ãýäýã áîë 646,800
òóñäàà íýã õ¿¿õýä ãýæ ¿çýõ íü áàãøèéí
àæèëäàà õàíäàõ ãîë õàíäëàãà áàéõ ¸ñòîé
þì. ĺ÷èí ñóðàã÷èä õè÷ýýë çààæ áàéãàà
áàãø áîë áèå áèåýñýý ÿëãàðàõ ºâºðìºö
îíöëîã, ñàíàà çîðèã á¿õèé äº÷èí òóñäàà
õ¿íèéã÷èãë¿¿ëæ,ò¿¿íòýéõàðèëöàæáàéãàà
õýðýã áèëýý. ĺ÷èí Ẻí õ¿¿õýä (I), 40
òóñäàà íýã õ¿¿õýä (II) ãýäýã áîë îãò ººð
îéëãîëò þì. Òýãâýë, 40 òóñäàà áàéñíàà
áàãøèéíõàà õ¿÷ýýð íýã àíãè áîëæ ÷àäñàí
40 õ¿¿õýä (III) ãýäýã áîë á¿¿ð ÷ îíäîî
ýðýìáèéíîéëãîëòø¿¿äýý.
×óõàì ýíýõ¿¿ ãóðâàí ò¿âøíèé îéëãîëò,
ò¿¿íèé õýðýãæèëò íü áàãøèéí õàíäëàãà,
àæèë, àìæèëòûí ÿëãààã õàðóóëäàã. Óãòàà,
¿¿íèéã õýðõýí òóñãàæ àâ÷ áàéãààãààð
æ è í õ ý í ý á à ã ø ì º í ý ñ ý õ í ü
òîäîðõîéëîãäîíî.
Áèä õ¿¿õäèéã áàãà àíãèéíõàí, àõëàõûíõàí,
õî¸ðäóãààð áàã, ºñâºð ¿åèéíõýí ãýõ ìýò
íèéãìèéí íèéòëýãèéí óòãààð àâ÷ ¿çýõ íü
çóðøìàë áîëñîí áàéäàã. Áèä õ¿¿õäèéã
îëíîîð íü, ãîëäóó çîõèîí áàéãóóëàëòûí
òàëààñ íü õàðäàã. Òýãýýä “Õººå, òà íàð”
ãýöãýýäýã.
Ãýòýë áîëîâñðîëûí ¿íäñýí çîðèëãî, íýãæ
àæèë á¿õýí òîäîðõîé íýã õ¿¿õäèéí
ýçýìøñýíìýäëýã,÷àäâàð,òºëºâø뺺ñøóóä
õàìààðäàã. Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûí ýðýëò,
íèéë¿¿ëýëòèéí ÷àíàð íü ýöñèéí á¿ëýãòýý
õýí íýã áàãøèéí ýýëæèò õè÷ýýë, àëü íýã
õ ¿ ¿ õ ä è é í ì ý ä ë ý ã , ÷ à ä â à ð à à ð ë
èëýðõèéëýãääýãø¿¿äýý.
Ýíý á¿õíèéã óõààðàí îéëãîõûí
òóëä
“Áè ñóðàã÷äàä õè÷ýýë çààäàã” ýñâýë “Áè
õ¿¿õäýä òóñàëäàã” ãýõ íü õîîðîíäîî
ÿìàð ÿëãààòàé âý? “Á¿õ õ¿¿õýä” ýñâýë,
“Õ¿¿õýä á¿ð” ãýñýí õýëëýãèéí óòãà àäèë
óó, ººð ¿¿? Ñóðàã÷èä áîëîí òóõàéí
õ¿¿õäèéí õóâüä ÿìàð õàíäëàãà, àðãà
áàðèëòàé áàãø èë¿¿ îéëãîìæòîé
ñàíàãääàã áîë? ãýäýãò õàðèóëñàí áàéõ
õýðýãòýé.
ÍÝÃ.Õ¯¯ÕÄÈÉÍÎÐØÈÕÓÉÍÀÑÓÓÄÀË
Òóõàéí òîäîðõîé õóâü õ¿íèé ÿã îäîî, ÿã ýíý
àõóéä ýçýëæ áàéãàà áàéð íü õýçýý ÷
äàâòàãäàøã¿é áèëýý. Ó÷èð íü “Ìèíèé í¿ä
áàéãàà ãàçàðò ººð õýíèé ÷ í¿ä áàéõã¿é. Áè
äàâòàãäàøã¿é áºãººä íàìàéã õýíýýð ÷ ñîëèõ
àðãàã¿é”ãýñýí¿ã.
Õ¿í á¿õýí, òýð òóñìàà õ¿¿õýä á¿ð ººðèéíõºº
ýíýõ¿¿¿ëäàâòàãäàõ“Áè”-ãëýðæõàéæáàéäàã.
Áóñàä õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íä íºëººëäºã øèã, òýð ÷
òýäýíä íºëººëæ, òýäíýýñ ñóð÷, áàñ òýäíèéã
ñóðãàæ áàéäàã. Õàìãèéí ÷óõàë íü õ¿¿õýä ýíý
ÿâöäàà ººðèéíõºº áóñäààñ ººð äàâòàãäàøã¿é
ºâºðìºö áàéäëûã îëæ àâäàã, ò¿¿íèéãýý
áàòàëæáàéäàãþì.
Ýíý àñóóëòàä õàðèóëàõûí òóëä áàãøèéí
õàíäëàãûã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã õýäýí òóëãóóð
àñóóäëààð Òà á¿õýíä ñàíàë áîäëîî
èëýðõèéëýõèéãõ¿ñ÷áàéíà.
ªºðèé㺺 îéëãîõ, õýí ãýäãýý ìýäýõ, çºâõºí
ººðèéí Áè-ýýðýý áàéõûí òóëä þóíû ºìíº
“Îðøèí áàéõ” ãýñýí ¿íäñýí íýã àñóóäàë áèé.
Õ¿¿õäýä÷,áàãøòàíûõóâüä÷ãýñýí.
Èéìýýñ ñóðàã÷äûí áîëîí òóõàéí õ¿¿õäèéí
“Áè”-èéí ýõíèé àñóóäàë áîë “Îðøèõ” ÿâäàë
àæýý. Ãýòýë îðøèíî ãýäýã áîë ººðºº òºãñ áóñ
áàéäàë áºãººä òºäèéëºí óòãà àãóóëãàã¿éãýýð
áóñäûíóòãààðîðøèõ, öààøèä÷
ººðèéíõººðºº áàéæ ÷àäàõã¿é áàéõ
òààðóóõàí ñîíãîëò õ¿ì¿¿ñò, òýð òóñìàà
õ¿¿õäýä ò¿ãýýìýë áàéäàã. Ýíý óòãààð íü
¿çâýë ýõëýýä õóâü õ¿í íýã áîë ººðèéíõºº
ºìíº, ýñâýë àðä ÿâæ áàéäàã. Óã íü áîë
õ¿í ººðòýé㺺 òýíö¿¿ áàéõ ¸ñòîé. Ãýòýë
ýõëýýäòèéìáèøáàéäàãàæýý.
Íàìóóíààã Íàìóóíàà, Öýíãýýã Öýíãýý
áîëãîõ íü áèäíèé çîðèëãî. Òýãâýë òýð
ýõëýýä “Õýí ÷ áèø” áàéäàã. Õýðýã äýýðýý
Íàìóóíàà Íàìóóíàà áèø áàéäàã áºãººä
ýíý Íàìóóíàà æèíõýíý Íàìóóíààãèéí
ºìíºýñâýëõîéíîÿâæáàéäàã.ªºðòýé㺺
òýíö¿¿ áàéæ, ººðººðºº áàéæ ÷àääàãã¿é.
Ýíýáîëõ¿¿õäèéíãîëøèíæ.
Ýíý íü “Îðøèõóé” áîë õàìãèéí ýõíèé
àñóóäàë áºãººä “̺í ÷àíàð”-ààñàà
ò¿ð¿¿ëæ áàéäãèéã íîòëîí õàðóóëæ
áàéíà. Áàñ õ¿íèé, òóõàéí õ¿¿õäèéí
îðøèõóé íü áóñäààñ øóóä õàìààðàëòàé
ãýäãèéã ÷ ýíäýýñ õàðæ áîëíî. Òýð áèòãèé
õýë, õ¿í áîäèòîîð îðøèõîî áîëüæ ÷
áîëíî. Òýãýõýýð þóíû ºìíº õ¿¿õäèéã
õóâü õ¿íèéõ íü õóâüä õ¿ëýýí çºâøººðºõ,
ººðèéíõºº õýí áý ãýäãèéã: “Áè þóíä
äóðòàé, ÿàõàä äóðã¿é, áàñ íàäàä þó
õýðýãòýé âý?” ãýäãèéã ººðò íü îéëãóóëàõ
íü îðøèí áàéõóéí ¿íäñýí àñóóäàë áîëæ
áàéíà. Ýíý áîë öýâýð áàãøèéí õèéõ
àæèë.Õ¿¿õäý人ðèé㺺îëîõ,õàìòîëíû
äîòîð, òóõàéí õè÷ýýëèéí ¿åä îðøèí
áàéõàä òóñëàõûí òóëä áàãø õ¿íèé õèéõ
ýõíèéàæèëáîë:
· Áèõýíáý?
· Ìèíèé çîðèëãî þó âý? ãýñýí
àñóóëòàä õàðèóëàõàä íü õ¿¿õäýä
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé. Ýíý
àñóóëòûã òý𠺺ðòºº òàâèõ ñýäëèéã
ò¿¿íäòºð¿¿ëæºãºõõýðýãòýé.
Ò¿¿íèé þó ÷àääàã, þó ÷àääàãã¿é íü áèø,
“Íàìóóíàà áîë Öýíãýë áèø Íàìóóíàà”
ãýäãèéã õàðóóëàõ òèéì øèíæ áàéäàë
þ ó í û º ì í º ÷ ó õ à ë . ¯ ¿ í è é ã ë
ººðèéíõººðºº îðøèí áàéõ ãýýä áàéãàà
þìø¿¿äýý.
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
10

11. itpd.mn
áîëîâñðîë áîë çîðèëãî áèø, õ¿í
çîðèëãîäîî õ¿ðýõ, ººðèéíõºº
îðøèõóéã áàòàòãàæ, ò¿¿í
äýýðýý ìºí ÷àíàðàà îëæ àâàõäàà
õýðýãëýäýã øèëäýã àðãà,
òåõíîëîãè
ªºðèéí òóõàé ÿìàð íýã ¿íýíèéã îëæ àâàõûí
òóëä õ¿í ººð õ¿ì¿¿ñèéã äàìæèõ ¸ñòîé. Ýíý
óòãààðàà áóñàä õ¿í ò¿¿íèé îðøèõóéä
çàéëøã¿é õýðýãòýé. ¯¿íä õàìãèéí
òîõèðîìæòîé ãàçàð áîë ñóðãóóëü ìºí
ãýäýãòýéõýí÷ìàðãàõã¿éø¿¿äýý.
ÕΨÐ. ÒÓÕÀÉÍ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ
ÌªÍ ×ÀÍÀÐÛÍ ÀÑÓÓÄÀË
ãýñýí ¿ã àæýý. ¯¿íýýñ ¿çâýë, àëèâàà õ¿í
ººðèéí àõóéã ººðºº ñîíãîõ òóë çºâõºí
ººðèé㺺 òàíèí ìýäýõ çàìààð îðøèí áàéõ,
óëìàà𠺺ðèéí îðøèõóéä ìºí ÷àíàðûã
îðóóëæèðýõÿâäàëëõàìãààñ÷óõàëáàéãààþì.
Õ¿íèé îðøèõóé õèéãýýä ìºí ÷àíàðûí ýöñèéí
óòãà íü õ¿í ººðòºº ýçýí áàéæ, áóñàä
õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä òîëãîéã íü ýðã¿¿ëæ áîëîõ
îáüåêò áîëîí õóâèðàõã¿é áàéõ, ýðõ ÷ºëººòýé
¿ëäýæ÷àäàõòýðáàéäàëìºí.Ýíýá¿õíèéãõóâü
õ¿¿õäýä îéëãóóëàõ íü íèéãìèéí àþóëã¿é
áàéäàë, ñàéí ñàéõàíä õýðýãòýé ó÷ðààñ ë
àíõíààñàà ñóðãóóëü áà áîëîâñðîë áèé áîëñîí
áèëýý.
ͺ㺺òàëààðòýäãýýð“Áè”-í¿¿äõý÷íýýíººð÷
ãýñýí, òýäýíä ÿìàð íýã äóíäàæ, òýíö¿¿ áàéäàë
áèé. Õàìãèéí äàâòàãäàøã¿é ãàíö á¿òýýë ÷
ãýñýí äóíäà÷ëàãäñàí áºãººä áóñäûí,
íèéòëýãèéíá¿òýýëëáàéæòààðäàã.Ýçã¿éàðàë
äýýð ãàíöààð îëîí æèë õàÿãäñàí õ¿íä ÷
íèéãìèéí õàìààðàë, áóñäûí “Áè”-òýé àäèë òàë
áàéñààðáàéäàã.
Èéì ó÷ðààñ õóâü õ¿¿õýä ººðèé㺺, ººðèéí
îðøèõóéã õàìò îëíû äóíä áàéõäàà ë îëîõ
áîëîìæèë¿¿ãýäãèéãáàãøñàéíñàíàæáàéõíü
ç¿éòýé. Õ¿íòýé õàðèëöàõã¿é, ãàíöààðàà
áàéãààä áàéãàà õ¿í ººðèé㺺 õýí ãýäãèéã
ìýäýëã¿é äóóñàõ íü ýëáýã. Èéì ó÷ðààñ õóâü
õ¿¿õýä ººðèéíõººðºº îðøèõ, ººðèé㺺
óõàìñàðëàõàäãîëºìºãò¿øèãíüáàãøáàéõààñ
àðãàã¿é.
Òýð õ¿¿õýä èéì ìàÿãààð, áàãøèéí
äýìæëýãòýéãýý𠺺ðèé㺺 òàíèí ìýäýæ,
íèéãìèéíäóíäáóñäààñòóñãààðýðõýì÷àíàðàà
Ýíýóòãààðàà
õýðýãæ¿¿ëýí îðøèõ áîëîìæòîé áîëäîã.
Èíãýæ îðøèíî ãýäýã áîë áóñàä 39
õ¿¿õäèéíõýý “Áè”-ã òàíèí ìýäýõ, ýíý ÿâöäàà
ººðèéíõºº õýí ãýäãèéã, “Áè ÿìàð çîðèëãîòîé
âý?”ãýäãýýóõààðñàíãýñýí¿ã.
Èíãýæ ººðèé㺺 îéëãîæ óõàìñàðëàñàí
õ¿¿õäèéí òóõàéä ñýòãýí áîäîõ, õè÷ýýí ç¿òãýõ,
á¿òýýõ ýðõ ÷ºëºº áèé áîëæ, õàðèóöëàãàà
óõàìñàðëààä ýõýëäýã. Þóíû ºìíº
çîðèëãûíõîîòºëººç¿òãýíý,ººðèéíõºººìíº
õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý, ÷àäàõã¿é áîë ººðºº ë
õîõèðíî. ¯¿íèéãýý ÷ õ¿¿õýä ìýäýæ áàéäàã.
Ýíý áîë ººðººðºº áàéæ ÷àääàã, áóñäààñ
òóñãààð ýðõýì ÷àíàðàà îëæ àâñàí õ¿¿õäèéí
ãîö ÷àíàð þì. Èéì õ¿¿õýä õàðâààñ àíäàøã¿é
ýý.
Õýðýâ á¿õ þì ç¿é çîõèñîîðîî ÿâæ áàéãàà ë
áîë õýíèé ÷ îðøèõóéä “Ìºí ÷àíàð” îðæ èðýõ
¸ñòîé. ̺í ÷àíàð ãýäýã áîë ººðèéí
îðøèõóéäàà ýçýí áîëæ ÷àäñàí òýð õ¿¿õäýä
øàãíàëáîëîíõ¿ð÷èðäýã.
Òýð õ¿¿õýä ººðèéíõºº îðøèõóéã ÿìàð íýã
ìºí÷àíàðòàé,óòãàó÷èðòàéáîëãîõîäíüáàãø
õ¿í ò¿¿íä äàõèàä ë òóñëàõ ó÷èðòàé. Íýãýíò
ººðèéíõººðºº îðøèí áàéãàà õ¿¿õýä ìºí
÷àíàðàà îëîõîä òóñëàõûí òóëä áàãøèéí õèéõ
äàðààãèéíàæèëãýâýë:
· Áè çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä
þó õèéõ õýðýãòýé âý?
· Áè çºâ çàìààð ÿâæ áàéíà óó?
· Ìèíèé çîðèëãî áèåëñýí ¿¿?
ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàõàä íü
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë.
Îðøèõóéãààð äàìæèëã¿é ìºí ÷àíàðûã îëîõ
ÿìàð ÷ áîëîìæ áàéõã¿é. ̺í ÷àíàð áîë
îðøèõóéí äàðààãèéí ¿å øàò áºãººä ºìíºõ
ò¿âøèíäýý Íàìóóíàà Íàìóóíàà áîëæ, Öýíãýý
ººðèé㺺 Íàìóóíààãààñ òóñäàà õ¿í ãýäãýý
ìýäñýí, ìýäð¿¿ëñýí. Õàðèí îäîî áîë
Íàìóóíààñàéíîõèí,ýñâýëæèíõýíýóäèðäàã÷,
¿ã¿é áîë ëóò çóðàà÷, á¿æèã÷èí, àñàð 纺ëºí
ñýòãýëòýé õ¿í áîëîõûã, õàðèí Öýíãýý
æèíõýíý Öýíãýý ãýäãýý õàðóóëæ, ñàéí íàéç, ýð
çîðèãòîé õ¿¿, õýçýý ÷ óõàð÷ øàíòàðäàãã¿é
õ¿í, èíæåíåð áîëîõîîð ýðãýëòã¿é øèéäñýí,
ò¿¿íèéõýý òºëºº ìàòåìàòèêààð òóóøòàé
ÿâäàã ñóðàã÷ áîëñîí áàéõû㠓̺í ÷àíàð” ãýýä
áàéãààáèëýý.
ÃÓÐÀÂ. ÌªÍ ×ÀÍÀÐÀÀÐ
ÎÐØÈÕÓÉÍ ÀÑÓÓÄÀË
Õàðàìñàëòàé íü áàãø õ¿í ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëýõã¿é áîë: ªºðèéí ¿éëäýë
á¿ðèéã, õè÷ýýë á¿ðýý äýýðõ óòãààð
îéëãîõã¿é áîë õîðâîîä õ¿í áîëæ
ìýíäýëñýí á¿õýí îðøèõóéãàà çààâàë
îëæ, ò¿¿íä íü ¸ñ þì øèã ìºí ÷àíàð
îðæ èðýýä áàéäàãã¿é þì. ¯¿íä
áîäãàëèéí íàñ ÷ õàìààðàëã¿é.
Íàñàíäõ¿ðñýíõý÷íýýíîëîíõ¿íìºí
÷àíàð áàéòóãàé,ººðèé㺺 õýí áý, áè
ÿìàð çîðèëãîòîé âý ãýäãýý ÷
ìýäýýã¿é ÿâàõàä õ¿¿õýä íàñàíäàà ë
ººðèéí îðøèõóé õèéãýýä ìºí
÷àíàðàà îëñîí, ºìíºº àñàð òîì
çîðèëãî òàâü÷èõñàí, áàéäãààðàà
ç¿òãýæÿâààõ¿íº÷íººí.
Õàìãèéíò¿ãýýìýëóòãààðààõ¿í
Áóñäààñ òóñãààð ýðõýì ÷àíàðàà îëæ
òàíüñàí, ººðèé㺺 õýí áý ãýäãèéã
ì ý ä ý ý ä à ÿ ò à é õ à í ç î ð è ë ã î
äýâø¿¿ëñýí õýäèé ÷ ò¿¿íäýý õ¿ð÷
÷àäààã¿é, æèíõýíý ìºí ÷àíàð
ãýäãèéãõàðààõàíìýäýõã¿éÿâààõ¿í÷
áàéæ ë áàéãàà. Ýíý òîõèîëäîëä
òóñãààð îðøèõóé íü õàðèí ÷
áóñàäòàé íèéöýõã¿é áàéõ, õàð àìèà
áîäîõ, ººðèé㺺 áóðóóãààð îéëãîæ,
áóñäàä ìóóãààð îéëãóóëàõ øàëòãààí
áîë÷èõñîí õ¿ì¿¿ñ áàéäãèéã
¿ã¿éñãýõ õýðýãã¿é. ßìàð ÷ óòãàã¿é,
ìºí ÷àíàðã¿éãýý𠺺ðèé㺺 áóñäààñ
ººð, òýäýíä áè õàìààðàëã¿é ãýæ ¿çýõ
íü õàðèí ÷ áóñàäòàé õýòýðõèé àäèë
áîë÷èõ ýðñäýë ºíººãèéí íèéãýìä
òóí íèéòëýã áîëîîä áàéíà. Áóñäààñ
ººð áàéõ ãýõ òóñìàà õàðèí óëàì àäèë
áîëîîä áàéõ îëèãã¿é íºõöºë îð÷èí
¿åäò¿ãýýìýëáîëæýý.
“Æèíõýíý õ¿í” ãýãäýæ,
ººðèé㺺 áèå äààñàí
ñóáüåêò áîëãîæ
òºëºâø¿¿ëýõ ãîë
õºäºëãºã÷ õ¿÷ íü ãýâýë,
ºðãºí óòãààðàà
“Áîëîâñðîë”, ÿâöóó
óòãààðàà õè÷ýýë ñóðãàëò
þì.
Áàãøèéí õºãæèë 11

12. ªºðººð õýëáýë, õºãæ¿¿ëýõ ñóðãàëòûí
¿íäñýí çàð÷èì íü ñóðàõ ýðõ,
íºõöºëººð á¿õ õ¿¿õäèéã òýãø
õàíãàõûí çýðýãöýý õ¿¿õýä á¿ðèéí
õºãæëèéí ÿëãààòàé áàéäëûã õ¿ëýýí
çºâøººðºõ òýãø ýðõèéí óòãûã äàâõàð
èëýðõèéëæáàéãààþì.
Þóíû ºìíº àíãèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà
40 õóâü õ¿¿õäèéã ýõëýýä 40 òóñàä íü
õ¿ëýýí çºâøººðñíººð ýíý á¿õýí ¿ð
ä¿íä õ¿ðíý ãýñýí ¿ã. Òýãýýä ÷
ìîíãîëûí áîëîâñðîë “Á¿õ õ¿¿õýä”
ãýõýýñýý èë¿¿ “Õ¿¿õýä á¿ð” ãýñýí
îéëãîëòîä òóëãóóðëàõ áîëîîä óäàæ
áàéíàø¿¿äýý.
Ôèëîñîôè óòãààðàà
õºãæèë íü õ¿¿õäýä
ººðèéíõººðºº îðøèí
áàéõ áîëîëöîî îëãîõ
(I), ººðèéíõººðºº
îðøèí áàéæ ÷àäñàí
áîë ò¿¿íä ìºí ÷àíàðûã
ñóóëãàæ ºãºõ ÿâäàë (II)
áºãººä ýöýñò íü ìºí
÷àíàðààð îðøèí
áàéõóé (III)-ã õ¿íèé
õºãæèë ãýæ ¿çäýã.
Ýíýõ¿¿ ãóðâàí ¿å øàòûã äàìæèæ
õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëýõ ãîë àæèëëàãàà íü
ìýäýýæ ñóðãàëò áàéíà. Ñóðãàëòûã áèä
ýýëæèò õè÷ýýë ãýæ îéëãîæ áàéíà.
Òýãâýë õè÷ýýëèéí ãîë çîðèëãî òàíèí
ìýäýõýä÷èãëýäýã.
Á¿õ òàíèí ìýäýõ¿éí çîðèëãî áîë ¿íýí.
¯íýíä õ¿ðýõ õî¸ðõîí àðãà áàéäàã. Íýã
íü èíòóèö-èíòóèòèâ áóþó çºí áèëãýýð
¿íýíèéã øóóä õ¿ðòýõ¿é, íºãºº íü
äèñêóðñ áóþó íýã áîäîìæèéí
ìýäëýãýýñ íºãºº áîäîìæèéí ìýäëýãò
äàìæèíõ¿ðäýãîþóíûàíàëèçþì.
Òèéìó÷ðààñõ¿¿õäèéíòàíèíìýäýõ¿éí
èíòèóòèâ õýñãèéã òàíèí ìýäýõ¿éí
àíàëèòèê õýñãýýñ íü ÿëãàæ, çºâ çààãëàõ
õýðýãòýé.
Òýãâýë àíàëèòèê àðãà íü äàðààãèéí
ãèøã¿¿ð äýýð ãèøãýõäýý ýõíèéõèéãýý
áàòàëñàíáàéäàã.
Èéíõ¿¿ èíòèóö áà àíàëèçèéí íýãäëýýð
õ¿¿õýä þì ñóðäàã àæýý. Èéìýýñ õ¿¿õäèéí
ñóðàëöàõ ¿éë ÿâöûí ñõåì íü: “Èíòóèö-
Àíàëèç-Èíòóèö” ãýäýã íü òîäîðõîé.
/Ìýäðýõ¿é-Ñýòãýõ¿é-Ìýäðýõ¿é/
Àëèâàà ñóðãàëòûí ¿ð ä¿í íü èíòóèòèâ
áîëîí äèñêóðñèâ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí
õàðèëöàí íºëººëëèéí ¿íäñýí äýýð áèé
áîëäîã. Ìýäëýã, ÷àäâàð ýçýìøèõ ýõíèé
øàò íü èíòóèòèâ, äàðààãèéí øàò íü
àíàëèç áàéíà. Ìýäëýã, ÷àäâàð íü
òºëºâøèë áîëîõ øàòàíäàà äàõèí
èíòóèòèâøèíæòýéáîëäîã.
Ñòàâðèíñêèé “Ýðäýìòýí õ¿í ÷, õºãæìèéí
çîõèîë÷ ÷ íýýëò, á¿òýýëýý èíòóèöýýð
á¿òýýæ, ëîãèêîîð áàòàëäàã” ãýæýý.
Ê.Ïîïïåð: “Õ¿í áîë ñóáüåêòèâ àõóé òóë
ò¿¿íä øèíæëýõ óõààíààð áóñ óðëàã,
øàøèí, ôèëîñîôèîð äàìæèí õ¿ðäýã”
ãýñýíáàéäàã.
Ãýõäýý õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ áîëîí
íýãæ õè÷ýýëèéí ¿åä õ¿¿õäèéí èíòèóòèâ
õýñãèéã àíàëèòê õýñãýýñ, ýíý àíàëèòèê
õýñãèéã íü óäààõ øàò áóþó äàðààãèéí
èíòèóòèâ õýñãýýñ íü ñàéòàð ÿëãàõ
õýðýãòýé. Ýõíèé èíòèóòèâ íü
äàðààãèéíõàà èíòèóòèâ õýñãýýñýý
÷àíàðûí ÿëãààòàé ãýäãèéã ÷ ìàðòàæ
áîëîõã¿é.
Õàðèíõýçýý,àëüõýñýãòíüÿìàðäàðààëàë,
õýðõýìæýýíèéõ¿÷ýýð,õýðõýí¿éë÷ëýõâý
ãýäýãò äèäàêòèêèéí ãîë øèéäýë, òàíèí
ì ý ä ý õ ¿ é í ¿ í ä ñ ý í à ñ ó ó ä à ë
îðøèíî.Èíòóèö áîë áàòàëãààíä
¿íäýñëýäýãã¿é, ¿íýíèéã øóóä çàìààð
òàíèí ìýäýõ àðãà þì. ¯íýíèéã äàì áóñ,
øóóä áàéäëààð íýýäýã ãýñýí ¿ã. Èéìä
èíòèóöáîëñèíòåòèêøèíæòýé.
Ýíý õ¿ëýýëòýä ºãºõ áàãøèéí õàðèóëò áîë
ò¿¿íèé õàíäëàãà. Õàíäëàãà þóãààð èëýðäýã âý
ãýâýë: Áàãøèéí àðãà ç¿éãýýð. Åð人 ë íýãæ
õè÷ýýëèéíàðãàç¿éø¿¿!
Ãýòýëîðøèõóéäààìºí÷àíàðûãîðóóëæàâñàí,
ººðººð õýëáýë, ìºí ÷àíàðààð îðøèí áàéãàà
õ¿í áîë ãýð á¿ëäýý, õàìò îëîí äîòðîî, òóõàéí
ñàëáàð áîëîí äàÿàð íèéãýìäýý õàìãèéí íýð
õ¿íäòýé, ýðõ ìýäýëòýé, ýð¿¿ë ñàðóóë, á¿òýýë
àðâèíòàé, ýä áàÿëàãòàé íü ãýãäýæ ÿâäàã áèëýý.
Òýðõ¿¿ ìºí ÷àíàðààð îðøèõóé íü áóñäàäàà
íºëººëæ, ººðèé㺺 îëæ àâàõàä íü áàñ
òóñàëñààðáàéäàã.Õ¿¿õýä÷ãýñýíÿëãààã¿é.
Õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëíý ãýäýã áîë ò¿¿íèé òºðºëõ
÷àíàð, ÿëãààòàé áàéäëûã àëäàãäóóëàëã¿éãýýð
ñóðãàëòûí ÿâöàä ººðèéíõ íü ÷àäàìæèéí
õýðýýð õºãæëèéí äýýä ò¿âøèíä íü õ¿ðãýíý
ãýñýí ¿ã. Ñóðãàëòûí ýöýñò á¿õ õ¿¿õýä
õºãæëèéí ººðòºº òààðñàí ò¿âøèíä î÷ñîí
áàéõûí çýðýãöýý õ¿¿õýä á¿ð àíõäàã÷ ÿëãààãàà
õàäãàëæ ¿ëäñýí áàéõûã ñóðãàëòûí ¿ð ä¿í
õýìýýí¿çýæáîëíî.
Òåõíîëîãèéí ¿ñðýíã¿é õºãæ뺺ñ øàëòãààëàí
õóâü õ¿íèé áèå äààñàí ÷àíàð, áóñäààñ õàðààò
áóñ áàéäàë á¿äãýð÷, ýíý õýðýýð õ¿ì¿¿ñèéí
ÿëãààòàéáàéäàëóëàìáàãàññààðáàéíà.
Ýíý áîë áèäíèé õýëäãýýð “Õ¿í áîëæ òºðñíèé
õýðýã”ø¿¿äýý.
Ãýòýë õ¿íèé òóñãààð ýðõýì ÷àíàð, òóõàéëàí
õ¿¿õäèéí õºãæèë ãýäýã áîë ººðèéíõ íü îþóí
ñàíàà, áèå áÿëäàð, íèéãýìøèõ¿éí áóñäààñ
ÿëãàãäàõ øèíæ, ò¿¿íèé ¿íý öýí, àõèö äýâøèëä
îðøäîãáèëýý.
Õóâü õ¿íèéã äýýäëýõ, ººðèéí äàâòàãäàøã¿é
ìºí ÷àíàðûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðûã õ¿íä
ãàãöõ¿¿ áîëîâñðîëîîð ë îëãîæ áîëíî ãýäýãò
áè人ðñ人ýðãýëçýõõýðýãã¿é.̺í÷àíàðààð
îðøèõ áîëîìæ îð÷èí öàãèéí ãýð á¿ë õèéãýýä
íèéãìèéí áóñàä ñàëáàðóóäààñ èë¿¿ ìàíàé
ñàëáàðò áàéãàà ó÷ðààñ íèéãýì äàÿàðàà
áèäíèéã àíõààðàí õàðæ, áàãø õ¿íýýñ èõèéã
õ¿ñýíõ¿ëýýäýã.
Æèøýýíüñîøèàë.
ĪЪÂ. ÎÐØÈÕÓÉ ÁÀ ̪Í
× À Í À Ð Û Ã Á ¯ Ð Ä ¯ ¯ Ë Ý Õ
ÄÈÄÀÊÒÈÊ ØÈÉÄÝË
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
12
ÁÎËÎÂÑÐÎË ªªÐÒÝÉêª ÒÝÍÖ¯¯ Õ¯Í

13. itpd.mn
· “Ǻí ìýäðýìæ” ãýñýí äàðààëëààð
íºëººëëºõººð áîäîæ
áîëîâñðóóëàãäàõ ¸ñòîé. Òýãâýë òýð
õºòºëáºðººð çààñàí ýýëæèò õè÷ýýë ìºí
ë ñàÿ ºã¿¿ëñýí÷ëýí ñóðàã÷èéí “Çºí
ìýäðýìæ”, ”Îþóí óõààí”, “Ǻí ìýäðýìæ”
ãýñýí áàéäëààð ºðíºæ òààðíà.
Öààøèëæ, áîëîâñðîëûí åðºíõèé
òîãòîëöîîãîîðíüõàðâàë:
· Áàãààíãèäõ¿¿õäèéíçºíìýäðýõ¿é
· Äóíäàíãèäîþóíóõààí
· Àõëàõ àíãèä äàõèí çºí ìýäðýõ¿éä íü
ñóóðèëñàí øèíæòýé õºòºëáºð
õýðýãæèõ¸ñòîéãýñýí¿ã.
¯¿íèéã ñýäâèéí åðºíõèé àãóóëãààð
èëýðõèéëáýë:
· Áàãà àíãèä õ¿¿õäèéí îðøèõóéã áèé
áîëãîõ
Èéìõàíäëàãà,èéìõè÷ýýëèéíäàðààÒàýðãýí
òîéðíîî õàð. Òàíû õ¿¿õä¿¿ä ººðòýéãýý àäèë
õ¿í áîëæ, ººðèéíõºº õàìò áàéõ áîëñíîîð
ººðòýéãýý ñàÿ òýíöñýí áàéíà. Òýð æèíõýíý
Öýíãýë,æèíõýíýÍàìóóíààáîëñîíáàéíà.
· ”Îþóíóõààí”
· Äóíä àíãèä îðøèõóéä íü ìºí ÷àíàðûã
îðóóëàõ
· Àõëàõ àíãèä ìºí ÷àíàðààð îðøèõóéã
íü áàòàëãààæóóëàõ ôèëîñîôè
õàíäëàãàíî¸ëìîîðáàéãààþì.
Áàãøèéí á¿ëýã ñýäâèéí õºòºëáºðèéí 9 öàã
íüá¿õýëäýýñóðàã÷èä:
· “Ǻíìýäðýìæ”
ÒÀÂ. įÃÍÝËÒ
¯¿íýýñ ¿çâýë, áîëîâñðîë ãýäýã íü
ººðòýéãýý òýíöýõ ãýñýí ¿ã
áàéæýý.
Õ¿¿õýä á¿ð àñà𠺺ð åðòºíö áºãººä
òîîíû õóâüä ÷ ãàíö áàãøààñ îëîí
áèëýý. Òèéì áîëîõîîð õ¿¿õýä íýã
á¿ðèéã õºãæ¿¿ëíý ãýäýã íü õ¿¿õýä
á¿ðèéí òóñãààð, äàëä åðòºíöºä
íýâòðýí îðîõ, ººðººð õýëáýë, ýõëýýä
ìýäðýõ¿é-èíòóèöèä íü íýâòðýí îðîõ,
òýíä íü òààëàãäàæ, àíõààðëûã íü
îëèãòîéõîí òàò÷èõ øààðäëàãàòàé
ãýñýí¿ã.
Ëîãèê áàòàëãàà áîë ñóáüåêòèâ õ¿ñýë
çîðèãîîñ ¿ë õàìààðñàí ìàðãàøã¿é ¿ð
ä¿íä õ¿ðäýã áàéõàä èíòóèòèâ áîë çºí
ìýäðýìæýýð íü äóëäóéäàí ¿íýíä øóóä
õ¿ðýõ õýëáýð ø¿¿ äýý.Èéì ó÷ðààñ óã
õ¿íèéõýý ñóáüåêòèâ îíöëîãò
çàéëøã¿é÷èãëýäýããýñýí¿ã.Òýãâýëýíý
íü õ¿¿õäèéí ñýòãýõ¿é, àìüäðàõ
åðòºíöºä èë¿¿ îéð òàíèí ìýäýõ¿éí
õýëáýð þì. Ó÷èð íü õ¿¿õýä áîë
ýðäýìòýí, òºðèéí àëáàí õààã÷, íàñàíä
õ¿ðýã÷...áèø.
ªºðººð õýëáýë õ¿ðòýõ¿é, ìýäðýõ¿éí
¿éëýýð íü äàìæóóëàí çºí áèëèã áóþó
ñýòãýëä íü íýâòðýí îðîõ õýðýãòýé.
¯¿ãýýð äàìæóóëàí öààøèëæ, îþóí
ñýòãýõ¿é, (àæèëëàñàí) îþóí óõààí,
àíàëèòèêõýñýãòíüîðîõþì.
Õýðýâ ýíý (àíàëèòèê) õýñýãò íü ìºí
àìæèëòòàé íýâòðýí îðæ ñàéí
àæèëëàëàà ãýæ ¿çýõ þì áîë ¿¿íèé
äàðààãèéí (3 äàõü) õýñýã áîëîõ
èíòóèöè áóþó çºí áèëèãò íü äàìæèí
îðæ ÷àäíà. Ýíýõ¿¿ èíòóèöè áîë
õàìãèéí ýõíèé õýñýã áîëîõ èíòóèöèýñ
÷àíàðûí ÿëãààòàé, õóâèð÷ õºãæñºí
äàðààãèéí øàò áèëýý. ×óõàì ýíä
õ¿¿õäèéí ìºí ÷àíàðààð îðøèõóé íü
áèåëëýýîëæáàéäàã.
· Îþóí óõààíä òóëãóóðëàõ
¿å-Øèíý ìýäëýã á¿òýýõ (40
õ¿¿õäèéã 1 áîëãîõ õýñýã)
Õè÷ýýëèéí ¿å øàòóóäòàé îíîîæ
çàãâàð÷èëúÿãýâýë:
· Ǻí áèëèãò òóëãóóðëàõ ¿å-
Ñýäýë òºð¿¿ëýõ õýñýã (áàãø
ººðèé㺺 40 õóâààõ õýñýã)
Ýíý (çºí-îþóí-çºí) ¿éë ÿâö íýã
õè÷ýýëèéí öàã äýýð ÷ ãýñýí, öààøëààä
õ¿íèé íýã íàñíû àìüäðàëûí òóõàéä ÷
ãýñýí ÷àíàðûí õóâüä àäèëõàí. ¯¿íèéã
òàíèí ìýäýõ¿éí ôðàêòàë á¿òýö ãýñýí ÷
áîëíî. Ôðàêòàë ãýäýã íü òóõàéí
ñèñòåìèéí õàìãèéí æèæèã ýëåìåíò íü
õàìãèéí òîì ýëåìåíòòýéãýý àäèë
áàéõûã õýëäýã. Áàñ õàìãèéí òîì íü
æèæèãòýéãýý. Òîäðóóëáàë, õ¿¿õäèéí
áèå äààí îðøèõóéã áèé áîëãîæ, ò¿¿íä
íü ìºí ÷àíàðûã îðóóëæ, óëìààð òóõàéí
öàã äýýð òóõàéí õ¿¿õäèéí õóâüä ìºí
÷àíàðààðàà îðøèí áàéõóéã á¿ðä¿¿ëæ
÷àäñàí, èéìýðõ¿¿ îëîí õè÷ýýë íü òýð
õ¿íèé íàñàí òóðøèéí ìºí ÷àíàðààð
îðøèõóéí ñóóðèéã òàâü÷èõäàã ãýñýí
óòãàòàé áèëýý. ¯¿íèéã ñèñòåìèéí
îíîëîîð àâ÷ ¿çýõäýý áèä ôðàêòàë ãýäýã
íýð òîìú¸îã õýðýãëýæ áàéãàà þì.
Õè÷ýýë á¿õýí èéì áîëîîä áàéâàë, èéì
õè÷ýýëýýð ñóóðèà òàâüñàí àìüäðàë
ìýäýýæ,áàñëèéìáîëíîø¿¿äýý.
· Ǻí áèëèãò òóëãóóðëàõ ¿å-
Áèå äààõ õýñýã (40 õ¿¿õäèéã
40 òóñäàà õ¿¿õýä áîëãîõ
õýñýã)
Áàãøèéí õºãæèë 13

14. Õ.̺íõçóë
Á.Çîëçàÿà
À.Òàéâàíæàðãàë
Õýðýãëýýíèé ñýòãýë ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñýòãýë ñóäëàà÷
ÌÓÈÑ, Áîëîâñðîë, ñýòãýë ñóäëàëûí òýíõèìèéí áàãø, äîêòàðàíò,
ñýòãýë ñóäëàà÷
Õýðýãëýýíèé ñýòãýë ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ñýòãýë ñóäëàà÷
ÌÈÍÈÉ ÒÀÍÈÕÃ¯É Õ¯¯ÕÝÄ ÁÓÞÓ
ªÑªРÍÀÑ
Õºãæèë áîë ñèñòåìòýéãýýð
ººð÷ëºãääºã áºãººä ºñâºð íàñ ãýäýã íü
õ¿¿õäýýñíàñàõèíòîìõ¿íáîëæáèåìàõáîä,
òàíèí ìýäýõ¿é, ôèçèê, íèéãýì ñî¸ëûí ¿éë
àæèëëàãààí äàõü ººð÷ëºëòººð õºãæèõ
àìüäðàëûí íýã ÷óõàë ¿å þì. ªºðèéí çàí
÷àíàð, óð ÷àäâàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä
îëîí ç¿éëñèéã íýýí èëð¿¿ëæ áàéäàã
ãàéõàëòàéåðòºíöáîëíàñíû¿åþìãýäýãòýé
îëîíõ¿íñàíàëíèéëýõáàéõàà.
ªñâºð íàñíûõíû õóâüä õàìãèéí ò¿ãýýìýë
òîõèîëääîãç¿éëáîë
“Áè õýí áý?”
ãýäãýý ìýäýõèéã õ¿ñýõ. Ýíý ¿åäýý òýä
ººðñäèé㺺 òîì õ¿í ÷ þì øèã, õ¿¿õýä ÷ þì
øèãýñâýëäóíäíüáàéãààþìøèãýýðìýäýð÷
ýõýëäýã îíöëîãòîé. Áèå õ¿í áîëñíîî
èëýðõèéëæ õýëæ áàéãààã íü ýöýã ýõ÷¿¿ä íü
íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íèé ¿ã ìýòýýð õ¿ëýýí
àâààñàé ãýæ òýä õ¿ñäýã. Òýäýíä ýíý ¿åä
òîõèîëäîæ áîëîõ õÿìðàë íü “íàìàéã òàéâàí
áàéëãà”, “íàäààð á¿¿ îðîëä”, “áè ìýäýæ
áàéíà”, “íàìàéã õýí ÷ îéëãîäîãã¿é”, “íàäàä
èòãý”, “áè ººðèéíõººðºº ÷ºëººòýé
áàéìààð áàéíà”, “äîòîð íýã ë äàâ÷äààä
áàéíà” ãýõ çýðãýýð èëýðäýã.ªñâºð íàñ
õ¿ðòýëõ õºãæëèéí ¿å íü òýäíèé áèå õ¿í
áîëæòºëºâøèõñóóðüíüáîëäîã.Òóõàéëáàë
òîãëîîìûí íàñàíäàà îëæ àâñàí áèå äààñàí
áóþó òóñãààð áàéäëàà ìýäðýí õºãæñºí
áàéäàë ºñâºð íàñíûõíû çàí ¿éëèéí
øàëãóóð íü áîëäîã òóë õ¿¿õäèéã áàãà
íàñíààñ íü áèå äààæ ñóðàõàä íü òóñëàõ
õýðýãòýé.Òýäíèéõºãæëèéíøèíý¿åäíü
1 Òàíèí ìýäýõ¿éí
õºãæèë
5 Ñî¸ëûí áàéäàë.
íèéãìèéí ñî¸ë, çàí ¿éëýýñ ñóðàëöàõ,
íèéãýìä òîäîðõîé áàéð ñóóðü ýçëýõ,
¿¿ðýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ çýðýã
íºõöºë¿¿ä ãàð÷ èðíý. Ýíý íàñûã ñýòãýë
ñàíàà òîãòâîðã¿é, õàðèëöààíû õýâ
ìàÿã íü “äàâàëãààòàé ¿å” ãýæ íýðëýõ íü
áàñ áàéäàã. ¯¿íèéã ºñâºð íàñíûõàíä
òîõèîëääîã õýâèéí ¿çýãäýë ãýæ ¿çýõ
áîëîìæòîé.
ªñâºð íàñíû õ¿¿õýä õóâü õ¿íèé
øèíæýý îëæ àâàõàä õàìãèéí áàãàäàà
òàâàíõ¿÷èíç¿éëíºëººëäºã.¯¿íä:
2 Çàí àðàíøèí
3 Ýöýã ýõòýé õàðèëöàõ
õàðèëöàà
4 ªºðèé㺺 íýýõ áîëîìæ
áà
Òàíèí ìýäýõ¿éí õºãæèë ºñâºð
íàñíû õ¿¿õäýä èðýýä¿éí ººðèé㺺
òºñººëºõ, çóðàãëàõ áîëîìæ îëãîäîã.
Íýãäìýë ñýòãýõ¿éí ¿åäýý õ¿ðñýí õ¿¿õýä
þóã ÷ õèéñâýðëýí öîãö ñýòãýæ ÷àääàã áà
ººðò øóóä õàìààðàëòàé ç¿éëñèéã îëæ,
ÿìàð íýã àñóóäàëòàé òóëãàðàõäàà
ººðèéí õóâèéí îíöëîãîîð øèéäýõ
õàíäëàãàòàé. Õàðèí çàí àðàíøèíãèéí
õóâüä ººðèéí õóâü õ¿íèé øèíæèéã îëæ
à â ñ à í º ñ â º ð í à ñ í û õ ¿ ¿ õ ý ä
íåéðîòèöèçìòýé áàéõ íü áàãà, õàðèí
äàäëàãà,õè÷ýýëç¿òãýëºíäºðòýé
Áèå ôèçèîëîãèéí õºãæ뺺ñ ãàäíà
ºñâºðíàñàíäñýòãýíáîäîõóéíøèíýàðãàçàì
áèé áîëæ áàéäàã. Òèéìýýñ ýíý ¿åä òàíèí
ìýäýõ¿éí õóâüä õºãæèõ òóñàì õèéñâýð
àãóóëãûã îéëãîõ, ñýòãýõ ÷àäâàð áèé áîëíî.
ªñâºð íàñàíä òàðõè íü õýìæýýãýýðýý òèéì ÷
èõ ººð÷ëºãäºõã¿é áîëîâ÷ òàðõèíû íóãàëààñ
íýìýãääýã. Òàðõèí äàõü öàãààí ýäèéí õýìæýý
èõýñ÷,ñààðàëýäèéíõýìæýýáàãàñíà.ªºðººð
õýëáýëøààðäëàãàã¿éìýäðýëèéíõîëáîîñóóä
óñòàæ, ñààðàë ýä áàãàñäàã. Ãýâ÷ ýíý íü
òàðõèíû ¿éë àæèëëàãàà àëäàãäàæ áàéãàà
õýðýã áèø, õàðèí õýðýãëýõã¿é çàìóóäûã
áàãàñãàñíààð òàðõè èë¿¿ ñàéí àæèëëàäàã
áîëíî ãýñýí ¿ã þì. Òàðõèíû õàìãèéí èõ
õºãæäºã õýñã¿¿ä íü øèéäâýð ãàðãàëò, òàíèí
ìýäýõ¿éí óäèðäëàãà, ìºí òàðõèíû íàðèéí
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä íºëººëäºã äóõíû
õýñýã îðäîã. ªñâºð íàñàíä ìýäýýëýë
öóãëóóëàõ÷àäâàðíýìýãäýæ,óðäòàðõèáîëîí
áóñàä òàðõèíû õîîðîíäîõ ìýäðýëèéí
õîëáîîñóóä áàòæèíà. Ýíý íü ýðñäýë õ¿ëýýæ
à â à õ , º º ð è é í ñ ý ò ã ý ë õ º ä ë º ë è é ã
çîõèöóóëàõàä òóñàëäàã. ßëàíãóÿà äóõíû óðä
õýñãèéí äîðçîëàòåðàëûí õºãæèë íü ñýòãýë
ç¿éãýý óäèðäàõ, òºëºâëºãºº çîõèîõîä ÷óõàë
áîë óðä òàðõèíû âåíòðîìåäèàëûí õºãæèë
íüøèéäâýðãàðãàëòàä÷óõàëíºëººòýé.
áàéäàã. Èéìä, òýä ñýòãýë õºäëºëèéí õóâüä
òîãòâîðòîé, ñîíèó÷, õàðèóöëàãàòàé áàéäàëä
ñóðàëöàæ ýõýëäýã. ̺í òýäíèé ýöýã ýõòýéãýý
õàðèëöàõ õàðèëöàà íü õóâü õ¿íèé øèíæ
òºëºâøèõÿâöàäèõýýðíºëººëæáàéäàã.
ªñâºð íàñíû õ¿¿õäèéí îþóí
ñàíàà ÿàãààä ººðººð àæèëëàäàã âý?
2020 îíû 4 ä¿ãýýð óëèðàë
14
ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË ÍÈÉÒËÝË

15. Ãýâ÷ ýäãýýð õÿíàëòûí ¿¿ðã¿¿ä íü ºñâºð
íàñíû ñ¿¿ë ¿åä ýõýëäýã. Ýíý ¿åä õ¿¿õýä õàðæ,
ñîíñîæ, àìòàëæ, ¿íýðòýæ, õ¿ðýõ áîëîìæã¿é
áàéãàà þìñûã ëîãèêòîé ñýòãýæ ÷àäíà.
ªºðººð õýëáýë òààìãèéí áîëîí õèéñâýð
ñýòãýõ¿é õºãæèæ, àñóóäàë øèéäýõäýý
ñèñòåìòýéãýýð, øèíæëýõ óõààíû ºíö㺺ñ
õàðäàã áîëíî. Òèéìýýñ ýíý íàñàíä ººðèé㺺
õºãæ¿¿ëýõ áîëîí øèíæëýõ óõààíû
ìýäëýãèéãò¿ëõ¿¿îëæàâàõíüìàø÷óõàëþì.
Õýðýâ òà ãóðâàí í¿äòýé áàéñàí áîë ãóðàâ
äàõü í¿äýý áèåèéíõýý àëü õýñýãò áàéðëóóëàõ
áàéñàí áý? ßàãààä? ãýñýí àñóóëòûã 9 íàñòàé
/òîäîðõîé ¿éëäëèéí ¿å/ áîëîí 12 íàñòàé
/íýãäìýë ¿éëäëèéí ¿å äºíãºæ èëýð÷ áàéãàà/
õ¿¿õä¿¿äýýñàâñàí.Òýäíèéçóðàãòá¿õ9
Gogtay N., Giedd J. N., Lusk L., Hayashi K. M., Greenstein D., Vaituzis A. C., Thompson P. M. (2004). "Dynamic mapping of human cortical development
during childhood through early adulthood"
Weinberger, D.R., Elvevåg, B., Giedd, J.N. (2005). The Adolescent Brain: A Work in Progress. "The National Campaign to Prevent Teen Pregnancy".
íàñòàé õ¿¿õä¿¿ä äóõàí äýýðýý áóþó õî¸ð
í¿äíèéõýý äóíä çóðñàí áîë 12 íàñòàé
õ¿¿õä¿¿ä çààâàë í¿äíèé áàéðëàëä
ãýëã¿éãýýð, òóõàéëáàë ãàðûí àëãà äýýðýý
çóðæ áàéñàí. Ýíý íàñíû õ¿¿õä¿¿ä áîäèò
áàéäëûãýìõöýãöòýéñýòãýæ÷àääàãáîëäãèéã
ýíý æèøýýíýýñ õàðæ áîëíî. ªñâºð íàñàíä
õ¿¿õä¿¿ä çºâõºí áîäèòîîð ñýòãýõ àëáàã¿é.
Òýä îðøèí áóé ç¿éëèéí áîäèò áàéäëààñ
ãàäóóð þó áàéæ áîëîõûã íàðèéâ÷ëàí àâ÷
¿çäýã. Ýíý íü òýäíèéã òààìãèéí ñýòãýõ¿éòýé
áîëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.ªñâºð íàñíû
õ¿¿õäèéí òàðõèíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã
ìýäðýëèéí ýñ äàìæóóëàã÷ áîë äîïàìèí.
Ëèìáèéí ñèñòåì äýõ äîïàìèíû ò¿âøèí
èõýñ÷,äóõíûõýñýãð¿¿äîïàìèíûã
äàìæóóëàõ íü íýìýãäýíý. Äîïàìèí áîëîí
ñåðîòîíèí ìýäðýëèéí ýñ äàìæóóëàã÷
íýìýãäýí ººð÷ëºãäºõ íü àëèâààä ñýòãýë
õºäëºëººð õàíäàõ, ñòðåññ, ìàãòààë,
ø¿¿ìæëýë çýðýãò ìýäðýã áîëãîäîã. Òàðõèíû
á¿òýö, õîëáîîñ äàõü áèîëîãè ººð÷ëºëò íü
ìýäëýã, òóðøëàãûã íýìýãä¿¿ëæ, òàíèí
ìýäýõ¿éí õóðäàöòàé ºñºëòèéã áèé áîëãîõ
íèéãìèéí øààðäëàãûã ã¿éöýëä¿¿ëäýã.
Ýäãýý𠺺ð÷ëºëò¿¿ä íü õóâü õ¿í á¿ðò
àäèëã¿é ÷ èõýâ÷ëýí áýëãèéí áîéæèëò
ýõëýõòýé, ýñâýë ýõëýýä óäààã¿é áàéõàä
ÿâàãäàæ ýõýëäýã áà ºñâºð íàñàíä ¿ðãýëæëýí
õºãæñººð áàéäàã.̺í ýíý íàñàíä ¿å
òýíãèéõýíòýéãýý õàðèëöàæ, íàéçóóä
áîëîõûãõ¿ñíý.Õýðýâòîì÷óóäõ¿¿õýäòýéçºâ
õàðèëöàæ ÷àäâàë øèëæèëòèéí íàñíû ýõýí
¿åä õàðèëöààíû ÿíç á¿ðèéí çºð÷ë¿¿ä
òóëãàðàõ áîëîâ÷ øèëæèëòèéí íàñíû
òºãñãºë ¿åýñ ýõëýí áóöààä îéð äîòíî
õàðèëöàà íü ñýðãýäýã. Àìüäàðëûí ýíý ¿åä
áèéáîëãîñîí¿çýëáîäîë,ò¿¿íèéàãóóëãàíü
ªñâºð íàñíûõíû ñýòãýë ç¿éí àñóóäëóóä íü
ãýð á¿ëèéí íºëººíººñ ãàäíà, õºãæëèéí
ÿâöàä ¿¿ññýí ¿¿ðýã õàðèóöëàãóóäòàé
õîëáîîòîé áàéäàã. Ñóäëàà÷ Õàâèõóðñò
ºñâºð íàñíûõíû õºãæëèéí ¿¿ðýã
õàðèóöëàãûã äàðààõ áàéäëààð
òîäîðõîéëñîí áàéäàã. ¯¿íä:
· Ñýòãýë õºäëºëèéí òàë äýýð ýöýã ýõýýñýý
òóñäààáèåäààñàíáàéõ;
èðýýä¿éí àìüäðàëä õàìãèéí èõ íºëººëºõ áà
çàí òºëºâ, òóõàéí õ¿íèé òàëààðõ
îéëãîëòóóäàä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
Ñýòãýë ç¿éí îíöëîãèéí õóâüä íàñàíä
õ¿ðýã÷èä, áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí àëü àëèíààñ
íü ÿëãààòàé. Áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷
áîëîí ýöýã ýõ÷¿¿ä òýäíèé õºãæëèéã
äýìæèõèéã õ¿ñ÷ áàéãàà áîë ñýòãýë ç¿éí
îíöëîãèéãíüýõëýýäîéëãîîðîé.
· Áèå ôèçèîëîãèéí áà õ¿éñèéí ä¿ðèéã
õ¿ëýýæàâàõ;
· Ýñðýã áîëîí èæèë õ¿éñíèé õ¿ì¿¿ñòýéãýý
øèíýõàðèëöàà¿¿ñãýõ;
· Ýäèéí çàñãèéí õóâüä áèå äààñàí
áàéäàëòàéáîëîõ;
· Ìýðãýæëýýñîíãîõáàò¿¿íäáýëäýõ;
· Èðãýí õ¿íä áàéõ ¸ñòîé îþóíû
÷àäâàðáîëîíîéëãîëòòîéáîëîõ;
· Íèéãýìä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí
¿¿ðýã õàðèóöëàãà á¿õèé çàí
áàéäëûíçàãâàðûãýçýìøèõ;
· Ãýðëýëò áîëîí ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä
áýëäýõ;
· Áèå õ¿íèé îð÷èíä òîõèðñîí ¿íýò
ç¿éëèéí òàëààðõ îéëãîëòûã áèé
áîëãîõ.
Ýäãýýðò ¿ç¿¿ëæ áóé õàðèó ¿éëäë¿¿ä íü
òýäíèé ñýòãýë õºäëºë, çàí áàéäàë ÿìàð
áàéãààã èëýðõèéëäýã. ªñâºð íàñíû
õ¿¿õýä àëèâààä ìýäðýìòãèé áîëîõ íü
íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ òîîõã¿é,
õ¿íäëýõã¿é áàéãààã ìýäýð÷ òààã¿é,
ñºðºã ñýòãýë õºäëºë áèé áîëñîíòîé
õîëáîîòîé áàéäàã. ̺í ñýòãýë õºäëºë
õóðäàí õóâèð÷ ººð÷ëºãäºõ áà ìàø èõ
ñýòãýë äîãäîëñîí, õººðñºí ¿åä ¿¿ñýæ
áàéãàà çàí áàéäàë íü ººðò áîëîí
áóñäàä àñóóäàë ¿¿ñãýõ òîõèîëäîëóóä
áàéäàã. Òèéì ó÷ðààñ ñºðºã çàí áàéäàë
íü ýíý íàñíû îíöëîãòîé õîëáîîòîé
áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä òýäíèéã
ñºðºã ¿éëäýë, ãýìò õýðýã, íèéãìèéí
ýñðýã çàí áàéäàë ¿¿ñãýõýä õ¿ðãýõ íü
áèé. Õàðèí ¿¿íèé ýñðýã íºõöºë áóþó
ìýäðýìæ, ñýòãýë õºäëºëºº äàðàõ íü
ºñâºð íàñíûõàíä õ¿ì¿¿ñòýé
õàðèëöàõã¿é, íèéãýìä äàñàí
çîõèöîõã¿é áîëîõ çýðýã çàí
áàéäëóóäààð èëýðäýã. ªñâºð íàñíû
õ¿¿õä¿¿äýä äàðààõ ñýòãýë ç¿éí àñóóäàë
áýðõøýýë¿¿ä ¿¿ñäýã áà ¿¿íä õ¿¿õýäòýé
à æ è ë ë à æ á ó é á à ã ø ñ ó ð ã à í
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, íèéãìèéí àæèëòíóóä
ò ý ä í è é ã î é ë ã î æ , ä ý ì æ ñ ý í
õàðèëöààãààð õàðèëöàæ ºñâºð íàñíû
õÿìðàëàà äàâàí òóóëàõàä íü äýìæèæ
òóñàëäàã. ªñâºð íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí
ãàäààä òºðõ áà ººðèéí ¿íýëýìæòýé
õîëáîîòîé àñóóäàë íü áèå ìàõáîä,
õàðàãäàõ áàéäëûí òàëààðõ ¿çýë
áîäîëòîéõîëáîîòîéñýòãýëç¿éí
itpd.mn
Áàãøèéí õºãæèë 15