Багшийн хөгжил сэтгүүлийн 10 дахь дугаар

1. Áàãøèéí
Õºãæèë
ÁÑØÓÑ-ûí ñàéä
¨.ÁÀÀÒÀÐÁÈËÝÃ
PAGE 17
2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë
itpd.mn
ÌÝÐÃÝÆÈË, ÀÐÃÀ ǯÉ, ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÓËÈÐÀË ÒÓÒÌÛÍ ÑÝÒï¯Ë
Ñàéí
ãàð äýýð
ÝÕ ÎÐÍÛ
ÌÀÐÃÀÀØÈÉÍ
ÍÀÐ ÌÀÍÄÄÀÃ
áàãøèéí
ÑÓÄÀËÃÀÀ, ØÈÍÆÈËÃÝÝ
04 Áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàë õèéãýýä ìîíãîë
õ¿íèé ñóðàëöàõóéí ¿íýò ç¿éëèéí ñóäàëãàà
10
12
14 Óëñûí õºãæèë áàãøààñ ýõòýé
Óðàí çîõèîëûí ¿ð íºëººíèé òàëààðõ íýãýí ò¿¿õ
Ñàíààíä îðîìã¿é áîëîâñðîë
ÄÓÃÀÀÐÛÍ ÇÎ×ÈÍ
Ìýäýýëýë áà ñýòãýí áîäîõ ¿éë
ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË ÍÈÉÒËÝË
16

2. 2 2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë
03 Ðåäàêöèéí çóðâàñ
ÑÓÄÀËÃÀÀ, ØÈÍÆÈËÃÝÝ
04 Áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàë õèéãýýä ìîíãîë
õ¿íèé ñóðàëöàõóéí ¿íýò ç¿éëèéí
ñóäàëãàà
10
12
20
25
25
24
ÀÐÃÀ ǯÉ, ÒÓÐØËÀÃÀ
31 Áàãà áîëîâñðîëûí ÷àíàðûí òºëººõ
áèäíèé ñýòãýë, ç¿òãýë
34 Áàãøèéí ìýäýýëýë õàðèëöàà, õîëáîîíû
òåõíîëîãèéí õºãæèëä : “ Microsoft office
36 Øèíæëýõ óõààíû õè÷ýýë¿¿äýä ñèìóëÿö
õýðýãëýõ áîëîìæóóä
14 Óëñûí õºãæèë áàãøààñ ýõòýé
Óðàí çîõèîëûí ¿ð íºëººíèé òàëààðõ
íýãýí ò¿¿õ
ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÀÀÑ ÁÈ×ÈÆ ÁÀÉÍÀ
ÁÌÄÈ-í îíöëîõ àæëóóä
Áàãøèéí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ èíñòèòóò
Äýýä áîëîâñðîëûí áàãøèéí õºãæëèéí
àëáàòàé áîëëîî
42
ÖÀà ¯Å-¯ÉË ßÂÄÀË
52
Áàãø íàðûí ºäðèéã äýëõèéí óëñ
îðíóóä õýðõýí òýìäýãëýäýã âý?
54
ÃÀÐ×ÈÃ
2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë
2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë
Ìýðãýæèë, àðãà ç¿é, ìýäýýëëèéí
óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë
Óëààíáààòàð õîò
2020 îí
Áàãøèéí
Õºãæèë
Ñàíààíä îðîìã¿é áîëîâñðîë
Òºñºëò ¿éë àæèëëàãààíä ñóóðèëñàí
ñóðãàëòûí çàãâàðûã òóðøèæ
õýðýãæ¿¿ëñýí íü
VIII àíãèéí ãàçàðç¿éí õè÷ýýëèéí
íýãýí òºëºâëºëò
Ìîíãîë õýëýí äýõ ãàäààä ¿ã õýëëýãèéã
/çàèìñòâîâàííûå ñëîâà / èäýâõòýé
õýðýãëýýíä îðóóëàõ àðãà ç¿é
ÀÐÃÀ ǯÉ× ÁÈ×ÈÆ ÁÀÉÍÀ
powerpoint 2019" ïðîãðàììûí øèíý÷ëýë
Ôèçèê áîëîí áàéãàëèéí óõààíû õè÷ýýëä
öàõèì ëàáîðàòîðèéí àæèë õýðýãëýõ
æèøýý
ÄÓÃÀÀÐÛÍ ÇÎ×ÈÍ
46
39
Ìýäýýëýë áà ñýòãýí áîäîõ ¿éë
ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË ÍÈÉÒËÝË
Á.Áààñàíòîãòîõ
Ä.Äàâààñ¿ðýí
Ä.Íÿìñ¿ðýí
Ì.Îþóí÷èìýã
Í.Ñàéíáàÿð
Á.Ñàðíàé
Ã.Ãàíï¿ðýâ
Ò.Ãýðýëòóÿà
Ñýòã¿¿ëèéí çºâëºõ
ÁÌÄÈ-èéí äýä çàõèðàë Ä.Ýíõ-Àìãàëàí
Ñ.Àëäàðìàà
Ðåäàêöèéí çºâëºë:
×.Ãàæèääóëàì
Ä.Ìýíäáàÿð
ÁÌÄÈ-èéí çàõèðàë Æ.Áîëîðìàà
Ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêòîð Ä.Äàâààñ¿ðýí
Í.Áóëãàíòàìèð
Á.Öàñàí÷èìýã
Äèçàéíåð: Á.Ãýðýëòîãòîõ
Ñýòã¿¿ëèéã ÁÌÄÈ-èéí Ñóðãàëòûí
àëáàíààñ ýðõëýí ãàðãàâ.
Ä.Ýíõòóëãà
16

3. 3
Áàãøèéí Õºãæèë
itpd.mn
ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ
Áàãø õ¿í ìýäëýã äàìæóóëàõ àðãà áàðèëààñ òàòãàëçàæ,
áàãøëàõóéãààñ ñóðàëöàõóé ðóó øèëæèæ, õ¿¿õýä íýã á¿ðèéí
îíöëîãèéã îëæ, ÿìàð àâüÿàñòàé, ÷àäâàðòàé âý? ãýäãèéã íü
òîäîðõîéëæ òýð õ¿¿õäýäýý òîõèðñîí àðãà áàðèëààð àæèëëàõ,
õ¿¿õäýý òàíèõ ¿¿ðýãòýé áîëîîä áàéíà. ªºðººð õýëáýë áàãø
õè÷ýýëçààõáóñ,ñóðãàëòûãõºòëºõ,óäèðäàõ,ñóðàã÷äûíá¿òýýë÷
Äýëõèéã íºìºðñºí öàð òàõàë áèäíèé àìüäðàëûí ÷àíàðò
ººð÷ëºëò àâ÷èð÷, òåõíèê òåõíîëîãèéí ýðèí çóóíä áèä õºë
íèéë¿¿ëýí àìüäàð÷ áàéíà. Ýíý íü áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí áèäíèé
àæèëëàõ îð÷èí, àæëûí õýâ øèíæ, ñàëáàðûí áîäëîãûí ¿çýë
áàðèìòëàëä ã¿íçãèé ººð÷ëºëò àâ÷èð÷ îëîí øèíý ñîðèëòóóäòàé
òóëãàð÷ áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ áèäíýýñ àæëûí õóðä, àðãà
ç¿éíøèíý÷ëýëøààðäàæáàéíà.
ÇÀÕÈÐÀË Æ.ÁÎËÎÐÌÀÀ
ÍÎÌÛÍÖÀÃÀÀÍÁÓßÍÄÝËÃÝÐÝÕÁÎËÒÓÃÀÉ.
ÁÀÃØÈÉÍÌÝÐÃÝÆÈËÄÝÝØ˯¯ËÝÕÈÍÑÒÈÒÓÒÈÉÍ
¿éëèéã äýìæèõ, áèå äààí ñóðàëöàõ àðãà áàðèëä ñóðãàõ, ñýòãýë ç¿ðõýíä íü áàéãàà äºëèéã àñààæ ºãºõ, ç¿ðõ
ñýòãýëèéíáîëîâñðîëîëãîõ÷óõàëáîëîîäáàéíà.
Èéìýýñ ÁÌÄÈ-ýýñ çîõèîí áàéãóóëäàã ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ¿íäñýí ñóðãàëò, òºðºëæñºí áîëîí çàõèàëãàò
ñóðãàëòààðàà áàãøèéí òàñðàëòã¿é õºãæëèéã îð÷èí ¿åèéí, óÿí õàòàí ñóðãàëòûí àðãà õàíäëàãààð õ¿ðãýõ
áîëîìæèéãñóäàëæàæèëëàæáàéíà.Ýíýõ¿ðýýíä2020-2021îíûõè÷ýýëèéíæèëèéí“Ñóðãàëòûíñàéæðóóëñàí
õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ àðãà ç¿é” ñóðãàëòûã âèäåî õîëáîëò, âåá-ä ñóóðèëñàí öàõèì
ñóðãàëòààð àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëëàà. Âèäåî õîëáîëòîîð çîõèîí áàéãóóëñàí öàõèì ñóðãàëò íü áàãø
íàð õàðèëöàí òóðøëàãàà ñîëèëöîõ, áàãøëàõ, ñóðàëöàõóéòàé õîëáîîòîé, øèíý ñàíàà, àðãà, õàíäëàãàà
ñîëèëöîõáîëîìæèéãá¿ðä¿¿ëñíýýðýýîíöëîãáàéëàà.
Óëìààð çºâëºí òóñëàõ ¿éë àæèëëàãààã íýãæ áàéãóóëëàãûí õýðýãöýýíä, ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí àðãà
ç¿é, ñóäàëãààíû àæëûí ñàíàë, ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýí ñóðãàëòûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ÷èãëýëýýðçîõèîíáàéãóóëæýõëýýäáàéíà.
Áàãø õýìýýõ ýðõýì àëäðûã ºíäºðò ºðãºæ, èðýýä¿é õîé÷ ¿åèéíõýý áîëîâñðîëûí òºëºº ñýòãýë, ç¿ðõýýðýý
õºäºëìºðëºæáóéòàá¿õýíäýýàæëûíàìæèëòõ¿ñüå.

4. 4
ÑÓÄÀËÃÀÀ ØÈÍÆÈËÃÝÝ
ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ Õ¯Í ÑÓÄËÀË
Ñóðãàëòûí õºòºëáºð,
ñòàíäàðò
ÕÈÉÃÝÝÄ
ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÍ ¯ÍÝÒ Ç¯ÉËÈÉÍ
ÌÎÍÃÎË Õ¯ÍÈÉ
Î.Ï¿ðýâ
/ Øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Sc.D, Ïðîôåññîð,
Ìîíãîë óëñûí ãàâüÿàò áàãø,
Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí /
ÑÓÄÀËÃÀÀ
2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë
4 4
ÑÓÄÀËÃÀÀ ØÈÍÆÈËÃÝÝ
ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ Õ¯Í ÑÓÄËÀË
Ñóðãàëòûí õºòºëáºð,
ñòàíäàðò
ÕÈÉÃÝÝÄ
ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÍ ¯ÍÝÒ Ç¯ÉËÈÉÍ
ÌÎÍÃÎË Õ¯ÍÈÉ
Î.Ï¿ðýâ
/ Øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Sc.D, Ïðîôåññîð,
Ìîíãîë óëñûí ãàâüÿàò áàãø,
Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí /
ÑÓÄÀËÃÀÀ
2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë
4
4
ÑÓÄÀËÃÀÀ ØÈÍÆÈËÃÝÝ
ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ Õ¯Í ÑÓÄËÀË ÕÈÉÃÝÝÄ
Сургалтын хөтөлбөр,
стандарт
ÌÎÍÃÎË Õ¯ÍÈÉ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÍ ¯ÍÝÒ Ç¯ÉËÈÉÍ
О.Пүрэв
/ Шинжлэх ухааны доктор Sc.D, Профессор,
Монгол улсын гавьяат багш,
Боловсролын хүрээлэн /
ÑÓÄÀËÃÀÀ
2020 îíû 2 äóãààð óëèðàë
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Õ¿í ñóäëàë, ìîíãîë õ¿í,
áîëîâñðîë,ñóðàëöàõóé,¿íýòç¿éë
Îíîëûí õýñýã
Àëü ÷ ò¿âøíèé áîëîâñðîëûí áàãøèéí
õºãæèë, òºëºâøëèéí íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í
õýñýã áîë ñóðàëöàã÷àà, òýð äóíäàà ìîíãîë
ñóðàëöàã÷èéíõàà áèå, ñýòãýõ¿é, ñýòãýë, òàíèí
ìýäýõ¿éí îíöëîãèéã íèéãýì, óãñàà, ñî¸ë, àæ
òºðºõàðãà óõààíáîëîíáàéãàëüîð÷íû õ¿÷èí
ç¿éëñòýé íÿãò õîëáîí áîëîâñðîëûí õ¿í
ñóäëàëûí óõààíû ¿¿äíýýñ òîãòìîë ñóäëàõ, ¿ð
ä¿íã íü îíîâ÷òîé õýðýãëýõ ÿâäàë þì. Èéìýýñ
ìàø õóðààíãóéãààð õýëáýë, õ¿í òºðºëõòíèé
ººðºº ººðèé㺺 ñóäàëäàã óõààíûã õ¿í ñóäëàë
(àíòðîïîëîãè) ãýäýã. Õ¿íèéã áàéãàëèéí áîëîí
íèéãìèéí àìüòàí áîëîõûí õóâüä öàã õóãàöàà,
îðîí çàéí õàìààðàëä íü, á¿õ òàëààñ èæ á¿ðýí
ñóäàëäàã àíòðîïîëîãèéã íèéãìèéí á¿õýëëýã
(holistic) øèíæëýõ óõààí ãýíý. Îð÷èí ¿åèéí
äýëõèéíèéòýäõ¿íñóäëàëûíóõààíû
Áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàëûí ñóäàëãààíû àðãà, àðãà ç¿é íü õ¿íýýñ
áîëîâñðîë, ñóðãàëò ðóó ÷èãëýñýí îíöëîãòîéãîîðîî áîëîâñðîëûí
øèíæëýõ óõààíû ò¿¿õ, ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñàã çýðýã
áóñàä ñàëáàðóóäààñ ÿëãàãääàã. Òóõàéëáàë, òîäîðõîé ¿íäýñòýí, óãñààòíû
á¿ðäýë õóâü õ¿íèéã àìüäàð÷ àæ òºðºí áóé ãàçàð íóòàã, îð÷èíä íü õ¿í
äýýðýýòºâëºðºí “äàãàíñóäëàõ”(participantobservation)áîëîíò¿¿õýíõ¿í
ñóäëàëûí àðãà, ãåíåòèê àðãà, íèéãýì, ñî¸ë, áèîëîãèéí õ¿í ñóäëàëûí
àðãà, øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð õîîðîíäûí áîëîí ñàëáàð äàìíàñàí
ñóäàëãààíûàðãóóäûãõýðýãëýäýãîíöëîãòîé.
áîëîâñðîëä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ºñºí íýìýãäýæ áàéíà. Òóõàéí ñàëáàð
øèíæëýõóõààí áèåäààñàíóõààí áîëîõûãò¿¿íèé ñóäëàõç¿éë;ñóäàëãààíû
àðãà; çàð÷èì; ýõ ñóðâàëæ; òîõèðóóëãà (ìåõàíèçì); ãýñýí øàëãóóðóóäààð
òîäîðõîéëäîã. Èéìýýñ áîëîâñðîëûí øèíæëýõ óõààíû íýãýí ÷óõàë ñàëáàð
áîëîõ áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàë (Educational Anthropology) ÷óõàì þó
ñóäëàõ þó âý?, ñóäàëãààíû ÿìàð àðãà, àðãà ç¿é õýðýãëýäýã?, ÿìàð çàð÷ìûã
áàðèìòàëäàã âý? ãýñýí àñóóëò þóíû ºìíº òàâèãäàíà. Áîëîâñðîëûí
àíòðîïîëîãèáóþóáîëîâñðîëûíõ¿íñóäëàëíü òóõàéí¿íäýñòýí,óãñààòàí
á¿õèé õóâü õ¿í áîëîâñðîë, ñî¸ë ýçýìøèõýä, ò¿¿íèé áèå, îþóí óõààí,
ñýòãýë ÿìàð á¿òýö, ìºí ÷àíàð, îíöëîã, õýâ ìàÿã, ÷àäàìæòàé áàéäàã âý?, ýä
á¿ãäýä íü íèéöýí õºãæèæ, òºëºâøèõ ÿìàð ìýäëýã, ÷àäâàð, õàðèëöàà,
õàíäëàãûã áèé áîëãîõ áîëîìæ, áîëîëöîî õèéãýýä òýäãýýðèéí õîëáîî
õàìààðàë, ç¿é òîãòëûã ñóäàëäàã áàéíà. ªºðººð õýëáýë, áîëîâñðîë
ýçýìøèæ áóé õ¿íèé òóõàé òîãòîëöîîò ìýäëýãèéã (àíàòîìè, ôèçèîëîãè
ïñèõîëîãè,òàíèí ìýäýõ¿é ãýõ ìýò) õ¿íèé íàñ ç¿é, õºãæëèéí äèíàìèê,
ò¿¿íèé åðòºíöòýé õàðèëöàí ¿éë÷ëýõ ç¿é òîãòîë, åðòºíöèéã õóâèéí áà
íèéãìèéí õóâüä òàíèí ìýäýõ õóóëèóä, òýäãýýðèéã õóâèðãàí ººð÷èëæ,
á¿òýýõ¿é, áîëîâñðîõ, ãýãýýðýõ ¿éë ÿâöûí õýâ ìàÿã, ìºí ÷àíàð,
áîëîâñðîëûí øèíý ÷èã ¿¿ðýã, ¿éë àæèëëàãààã áàñ áîëîâñðîëûí õ¿í
ñóäëàëñóäàëäàã.
Áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàë íü ñóäàëãààíû íýí õ¿ì¿¿íëýã çàð÷ìûã
áàðèìòàëíà. Òýäãýýð íü õóâü õ¿íèé ººðèéí áîëîí íèéãìèéí õýðýãöýýã
õàðãàëçàõ, ñî¸ë áà èðãýíøëèéí îíöëîãèéã òîîöîõ, ÿëãààòàé áàéäëûã
îíöëîõ, ýðõ òýãø õàíäàõ, øóäàðãà ¸ñûã áàðèìòëàõ, ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
äýýäëýõçýðýãáîëîé.Áîëîâñðîëûíõ¿íñóäëàë íü áîëîâñðîëûí øèíæëýõ
óõààíû áèå äààñàí ñàëáàð óõààí, áàñ ìýäëýã, áîëîâñðîëûí ñàëáàð
òîãòîëöîî þì. Áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàë ìàíàé óëñàä õ¿í ñóäëàë, íèéãýì,
ñî¸ëûí áîëîí óëñ òºðèéí, àíàãààõûí, áèîëîãèéí õ¿í ñóäëàëòàé
õàðüöóóëàõàä áàðàã õºã溺ã¿é áàéíà. Áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàë íü
áîëîâñðîëûí øèíæëýõ óõààíû áèå äààñàí ñàëáàð óõààí, áàñ ìýäëýã,
áîëîâñðîëûí ñàëáàð òîãòîëöîî þì. Áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàë ìàíàé
óëñàä õ¿í ñóäëàë, íèéãýì, ñî¸ëûí áîëîí óëñ òºðèéí, àíàãààõûí,
áèîëîãèéíõ¿íñóäëàëòàéõàðüöóóëàõàäáàðàã õºã溺ã¿éáàéíà.
1
Ï¿ðýâ.Î, (2007). Ìîíãîëûí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûã õ¿ì¿¿íø¿¿ëýõ îíîë, àðãà ç¿éí àñóóäàë. ÓÁ. 145 äàõü òàë.

5. 5
Багшийн Хөгжил
Áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàëûí áóñàä øèíæëýõ óõààíòàé õîëáîãäîõ á¿òöèéã ä¿ðñýëáýë:
Á¿ä¿¿â÷ 1.
òàëààð áàãàã¿é ñóäàëæ áàéíà. Çàðèì ñóäàëãààíààñ òóõàéëàí
äóðäâàë, àêàäåìè÷ Í.Áýãç “Áóñàä ¿íäýñòíýýñ õºãæëèéíõºº
õóâüä Ìîíãîë õ¿íèé ÿëãàðàõ îíöëîã þó âý ãýõýä îëîí õàðèóëò
ãàðàõíüç¿éíõýðýã....̺íáóñäààñÿëãàðàõîíöëîãîîòîãòîîæ,
äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õºãæëèéí íýýëòòýé òàëáàðò ººðñäèéí
îðîí çàéã áèé áîëãîõ õýðýãöýý áàéãàà...” õýìýýí òýìäýãëýæýý.
Äàøðàìä,òýìäýãëýõýä,ýíäèøòàòàíáóé“Õ¿¿õýä,çàëóó÷óóäûí
õºãæëèéí îíîë, àðãà ç¿é (2018) á¿òýýë, ñóäàëãàà íü Ìîíãîëä
áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä çîõèõ à÷
õîëáîãäîëòîé áàéãàà áîëíî. Äîêòîð Sc.D Æ.Áàòñóóðü “Õ¿íèé
ãåíèéí ñàíã áàéãàëü ººðºº øàëãàðóóëààä ÿìàð ãåíèéí ñàíòàé
õ¿ì¿¿ñ àìüäàðâàë çîõèìæòîé ãýäýã òîãòîëöîîã íü áèé
áîëãîäîã. Ýíý ãåíèéí ñàíãèéí òîãòîëöîîãîîð áèä øóëóóâòàð
õàð ¿ñòýé, ºðãºíä¿¿ øàíààòàé, õàð í¿äòýé, ºòãºíä¿¿
õºìñºãòýé,óðòàâòàðõàííóðóóòàé,áîãèíîâòîðõºëòýé,íèëýýí
ºðãºíä¿¿ áàõèì öýýæòýé, +-40 ãðàäóñûí õîîðîíä àìüäðàõ
÷àäâàðòàé, ñýòãýæ ÷àääàã ãýõ ìýò èõ îëîí òàëûí ãàäààä òºðõ,
øèíæ ÷àíàð, áèëýã àâüÿàñûã áàéãàëü ººðºº ãåíèéí ñàíä ÷èíü
áè÷èãëýýä ºãñºí þì. “ õýìýýí áè÷ñýí áîë àêàäåìè÷
Á.Ýíõò¿âøèí íàð “Ìîíãîëîèä áóþó ìîíãîë òºðõòºí ãýäãèéã...
ãîëäóó íàìõàâòàð, ýð¿¿ë ÷èéðýã áèå áÿëäàð, ìàõëàã í¿¿ð,
ºðãºíøàíàà,íàìõàíõàìàð,ãÿëàëçñàíõàðí¿ä,äóíöàãààíø¿ä,
óðò øóëóóí õàð ¿ñòýé, õàðèí í¿¿ðýíäýý ñàõàë ñàìáàé áàãàòàé
øàð àðüñò õ¿ì¿¿ñ. ... Áèå áèåòýéãýý ýëýãñýã äîòíî, àõ ä¿¿ñýã
õàðèëöäàã... Çî÷ëîìòîé. ..Õ¿íëýã, ýíýðýíã¿é, ºðºâ÷ 纺ëºí
..Àëèâààä ÿàð÷ àäãàäàãã¿é, ÿìàãò óóæóó òàéâàí, àìàðëèíãóé,
àæèã÷ ãÿðõàé. ...Ñîíèó÷ ... Õýòýðõèé ãýíýí, èòãýìòãèé çàí,
õýíèéã ÷ õóóð÷ ìýõýëäýãã¿é, á¿õ ç¿éë íü èë áàéäàã ... èäýâõ
áàãàòàé, ¿ëáýãýðä¿¿. ... Çàëõóó õîéðãî, öàã áàðèìòëàõ
ñî¸ëã¿é.” õýìýýí Ìîíãîë õ¿íèé àíòðîïîëîã òºðõ,
äîòîîä åðòºíöèéí äàâóó, ñóë òàëûã ä¿ðñýëñýí
áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí àêàäåìè÷ Ò.Äîðæ “... Áèäíèé ºâºã äýýäýñ
áàéãàëüä îéð òºðæ, áàéãàëèàñàà îþóíëàãààð ñýòãýæ,
îþóíëàãààð àìüäàð÷, ìºíõ òýíãýðèéí ýð÷èì õ¿÷ýýð òýæýýãäýí
ýð÷õ¿÷òýéçºâàìüäàð÷èðñýí. ...Óóëàðõàãíóòãèéíí¿¿äýë÷èä
ñýòãýõ¿éí ÷àäâàðòàé... õóðäòàé õ¿÷òýé ñýòãýõ áºãººä ... áàãà
õóãàöààíä õàìãèéí èðýýä¿éòýé, ¿ð àøèãòàé øèéäâýðèéã
ãàðãàæ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëäýã. ...ãýõäýý õàìðàõ õ¿ðýý íü
ÿâöóóáàéäàã.
Îð÷èí ¿åä Ìîíãîëûí ýðäýìòýä ìîíãîë õ¿íèé áèå, îþóí
ñýòãýõ¿é,ñýòãýëèéííèéòëýãáîëîíîíöëîãèéí
Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í
Ìîíãîë îðíû öýëãýð óóäàì òàë, öýëìýã õºõ òýíãýð íü òýäíèé
öàãààí ñýòãýë, òàéâàí àìãàëàí çàí ÷àíàðò íºëººëäºã ...èõ
ñèéðýã, àëèâààä òýãòýë ñàíäàð÷, öî÷èðäîîä, áà÷èìäàæ
áóõèìäààä áàéäàãã¿é....Òàë íóòãèéí í¿¿äýë÷èä ... îíîâ÷òîé,
çîõèñòîé øèéäâýð ãàðãàæ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ºíäºð
÷àäâàðòàé. ...Àëèâàà ç¿éëýýñ õàìãèéí çºâ àãóóëãà, çàì ìºð,
øèéäâýð ãàðöûã ÿëãàæ õàðæ ÷àääàã, àëñ õîé÷èéã îëæ õàðàõ
÷àäâàð ñàéòàéãààñ ãàäíà ºíãºðñºí îäîî, èðýýä¿éã õàìòàä íü
õàðàõ, óõààðàõ ÷àäâàð ñàéòàé áàéíà. ... Çàäãàé ñýòãýäýã,
÷ºëººòýé àìüäàðäàã, äóðààðàà ààøèëäàã, ººíòºã÷ àòëàà ººðºº
èäýâõã¿é, õîøóó ä¿ðýõ ñîíèðõîëòîé àòëàà õóðóó õ¿ðãýõ
äóðã¿é, õîð íàéðóóëäàã õýðíýý áîäëîãî õèéæ ÷àääàãã¿é íü
áèäíèé ¿ã, ¿éëýýñ öóõàëçäàã” ãýæ ìîíãîë õ¿íèé ìºí ÷àíàð,
óóëàðõàã áîëîí òàë íóòãèéí ìîíãîë õ¿íèéõýý ñýòãýõ¿éí
îíöëîã, ÿëãààíû òàëààð áè÷æýý. ̺í äîêòîð Ñ.Îäõ¿¿ ìîíãîë
îþóíëàãèéí òóõàé ñóäàëñàí á¿òýýëäýý “Àìãàëàí ìºðò뺺
îìãîëîí, Õ¿ëöýíã¿é õýðíýý òýñðýìòãèé, ßäóó àòëàà áàÿðõóó,
Àéìõàéàòëààäýýðýëõ¿¿,Òàð÷èãõýðíýýíýðýëõ¿¿,Áàðäàìàòëàà
õóë÷ãàð, Çàëõóó àòëàà ìàõðóó, Õýðñ¿¿ àòëàà õýíýãã¿é, Óóæóó
õèðíýý àäãóó, Òóóøòàé àòëàà òóéëáàðã¿é, ¯íýí÷ àòëàà ãýíýí,
Èòãýëòýé àòëàà õóóðàì÷, Îþóíëàã àòëàà ñ¿ñýãòýé, Ýðýìãèé
àòëàà õóë÷ãàð, Õ¿ëýýöòýé õýðíýý òýâ÷ýýðã¿é, Òýìöýã÷ àòëàà
øàíòàðãàí, Ýõ îðîí÷ àòëàà óðâàìòãàé, Àòàà÷ ìºðò뺺
èäýâõã¿é, Äàâðàìòãàé àòëàà õàëèðàìòãàé, Äîðãèî àòëàà
äîíãèî,Òàíñàãàòëààá¿òýýë÷áèø...õýìýýíäóðäñàíáàéíà.
Àëèâàà óëñ, ¿íäýñòíèé ¿íýò ç¿éë ãýäýã íü òýäíèé ò¿¿õýí
õóâüñàë, õºãæëèéíõýý ÿâöàä á¿òýýí áèé áîëãîñîí, ºâëºæ,
õºãæ¿¿ëæ áàéõ ¸ñòîé îþóí, ñýòãýëèéí áîëîí ýäèéí äýýä
ýðõýìëýëò ç¿éëèéí öîãö þì. Õ¿ì¿¿ñ ¿íäýñíèéõýý ¿íýò ç¿éëä
¿íýìøèæ èòãýäýã, çàí ¿éë, ñóð÷ áîëîâñðîõäîî óäèðäëàãà
áîëãîäîãîíöëîãòîé.Ñóäàëãààíààñ¿çýõýä,¿íýòç¿éëèéãõýìæýý
äàëàéöààð íü øàëãóóð áîëãîâîë, õóâü õ¿íèé, ãýð á¿ëèéí, á¿ëýã
õàìò îëíû, îðîí íóòãèéí, óëñ ¿íäýñòíèé, äýëõèé íèéòèéí ¿íýò
ç¿éë õýìýýí àíãèëæ áîëíî. Õàðèí õóâü õ¿íèé áóþó õ¿íèéã
õàìãèéí äýýä ¿íýò ç¿éë ãýæ ¿çýæ, ìîíãîë õ¿í, ò¿¿íèé ñóðàõ
áîëîìæ, ºãºãäë¿¿äèéã ¿íýò ç¿éë õýìýýí òóñãàéëàí ñóäàëæ,
òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéëýý. Áèä Ìîíãîë÷óóäûí ä¿ð òºðõ,
øèíæ áàéäëûí òóõàé ò¿¿õýí õàðüöóóëñàí øèíæèëãýý, îð÷èí
¿åèéíäîòîîäûíáîëîíãàäààäûíýðäýìòäèéíñóäàëãàà
2
Áýãç.Í,Ñàíæààáàäàì.Ñ, Ýíõáàÿð.Á,Ëõàãâàñ¿ðýí.Ö,Áàÿðìàà.Á,Áàÿðñàéõàí.,Á (2018)Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí õºãæëèéí îíîë, àðãà ç¿é ÓÁ., 5 äàõü òàë
2
Ìîíãîë ñî¸ë óðëàã ñóäëàë (2019). Áîòü-31, Áàòñóóðü.Æ, “Ìîíãîë÷óóäûí ãåíèéí ñóâãèéí íóóöàä íýâòðýõ¿é” 175 äàõü òàë
3
Ýíõò¿âøèí.Á, Ñóìüÿà. Á, (2015) Í¿¿äëèéí áà ñóóðèí ñî¸ë.ÓÁ., 52-58 äàõü òàë
4
Äîðæ.Ò, (2016) Ýçýí ×èíãèñ õààíû óäèðäàõóéí óâäèñ. ÓÁ.,
5
Áàãøèéí Õºãæèë

6. 6 2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë
6 2020 îíû 2 äóãààð óëèðàë
àæèãëàëòàä òóëãóóðëàí ìîíãîë õ¿í, ò¿¿íèé ñóðàëöàõ öºì ¿íýò ç¿éëèéí 4 õýìæýýñ á¿õèé åðºíõèé òîãòîëöîîã õ¿ì¿¿íèé
ñóðàëöàõóéí õ¿ðýýíèé äàãóó äàðààõ áàéäëààð äýâø¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:
1. Ìàíàé äýëõèéí ¿íäýñòýí, óãñààòíóóäûí, òýð÷ëýí õóâü
õ¿íèéîðøèíáóéíóòàã,àæòºðºõõýâìàÿã,ñî¸ëîëîíÿíç
áàéíà.Èéíõ¿¿õ¿ì¿¿íèéñýòãýëç¿é,àæòºðºõàðãà,àõóé,
ñî¸ëûí îëîí ÿíç áàéäàë, òºðìºë øèíæ-ñóðàëöàõ õýâ
øèíæèä íèéöñýí áîëîâñðîë îëîõ, îëãîõûã
áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàë ñóäàëäàã áàéíà. ªºðººð
õýëáýë, áîëîâñðîëûí õ¿í ñóäëàë íü ººðèéí ãýõ ñóäëàõ
ç¿éëòýé,ñóäàëãààíûºâºðìºöîíîë,àðãàç¿é,çàð÷èìòàé,
áîëîâñðîëûí øèíæëýõ óõààíû áèå äààñàí ñàëáàð óõààí
þì.
Ä¿ãíýëò
2. ªìíº àâ÷ ¿çñýí÷ëýí Ìîíãîëûí ò¿¿õýí ººð÷ëºëò á¿õèé
ãîëëîõ îí öàã, çóóíä ãàðñàí ñóðâàëæ áè÷ã¿¿ä, íîì
çîõèîëóóä äàõü ãàäààäûí æóóë÷èä, ýðäýìòýä, äîòîîäûí
áè÷ãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ìîíãîë õ¿íèé ãàäààä, äîòîîä òºðõ
áàéäàë, äàâóó,ñóëòàëûí òóõàéèëýðõèéëýë, áàðèìòóóä
íü Ìîíãîë õ¿íèé àíòðîïîëîãè áîëîí áîëîâñðîëûí
àíòðîïîëîãèéíýëåìåíò¿¿äèéãàãóóëñàíàíõíûñóäàëãàà
áàéæýýõýìýýíä¿ãíýæáàéíà.
3. Ìîíãîë õ¿íèé ñóðàõ áîëîìæ, ºãºãäë¿¿ä áóþó ñóðàëöàõ
öºì ¿íýò ç¿éë áîëîõ áèå ìàõ áîä, îþóí óõààí-òàíèí
ìýäýõ¿é, ñýòãýõ¿é- ñýòãýëãýý, ñýòãýë-íèéãýìøèë; ãýñýí
áèäíèéäýâø¿¿ëæáóéýë4õýìæýýñò
åðºíõèé òîãòîëöîî íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé
þì. Òîäðóóëáàë, áèäíèé ñóäàëãààíû õ¿ðýýí äýõ á¿õ
á¿òýýë, øèíæèëãýýíä Ìîíãîë õ¿í áèå áÿëäðûí õóâüä
õóðä, õ¿÷, õºäºë㺺í äàâàìãàé, ìºí õóðäàí, ñýöýí,
åðºíõèéãýýñ òóñãàé ðóó ñýòãýäýã, çîðèìîã äàé÷èí,
òýâ÷ýýðòýé, ¿íýí÷ øóäàðãà, ãîë÷ òóóøòàé, äàñàí
çîõèöîìòãîé çýðýã áèåèéí áîëîí ñýòãýõ¿é-òàíèí
ìýäýõ¿é, íèéãýìøëèéí äàâóó òàëóóäûã èëòãýí
õàðóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò, ¿íýëýëò õàìãèéí îëîí äàâòàìæòàé
áàéãàà çýðãýýð íîòîëæ áîëíî. Õàðèí ýë ñóðàëöàõ
åðºíõèé òîãòîëöîîíû äýä á¿ðäýë, ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä äýõ ñóë
òàëóóä (õýíýãã¿é, òîîöîî ñóäàëãààã¿é, çàëõóó, öàã
áàðüäàãã¿é, èäýâõã¿é, õóâèà áîääîã, ººðèéí áîëîìæîî
äóòóó¿íýëäýãã.ì.)-ûãíüõýðõýíãýòëýõãàðö,àðãàçàìûí
àñóóäëóóäûã öààøèä øèíæëýõ óõààí÷ààð ëàâøðóóëàí
ñóäëàõíüç¿éòýéþì.
5
Îäõ¿¿.Ñ, (2019) Ìîíãîë ìåíòàëèòåò ÓÁ.,

7. 7
Áàãøèéí Õºãæèë
itpd.mn
ÈÍÄÓÊÒÈÂ-ÍÝÃÒÃÝÍ Ä¯ÃÍÝÕ
Ø.Ñàéíáèëýã
ÌÓÈÑ, ØÓÑ, ÁÓÑ, õèìèéí òýíõìèéí áàãø
ÁÀÃØËÀÕÓÉÍ ÇÀÃÂÀÐ:
ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÇÀÃÂÀÐ
7
Áàãøèéí Õºãæèë
itpd.mn
ÈÍÄÓÊÒÈÂ-ÍÝÃÒÃÝÍ Ä¯ÃÍÝÕ
Ø.Ñàéíáèëýã
ÌÓÈÑ, ØÓÑ, ÁÓÑ, õèìèéí òýíõìèéí áàãø
ÁÀÃØËÀÕÓÉÍ ÇÀÃÂÀÐ:
ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÇÀÃÂÀÐ
Èíäóêòèâ çàãâàð ãýæ þó âý?
Èíäóêòèâ çàãâàð íü ñóðàã÷äûí àêàäåìèê
àãóóëãûí ÷èãëýëýýð ¿çýë áàðèìòëàë,
ýäãýýð îéëãîëòòîé õîëáîîòîé áàðèìò
áè÷ã¿¿äèéã ñóäëàõ çàìààð ø¿¿ìæëýëòýé
ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí
èäýâõòýé, îðîëöîîòîé ñóðãàëòûí çàãâàð
þì. Èíäóêòèâ çàãâàðààð òºëºâëºñºí
õè÷ýýë¿¿ä íü ñóðàëöàã÷äàä ººðñäèéí
ìýäðýõ¿éãýý á¿ðýí àøèãëàí, òóõàéí
àãóóëãàòàé õîëáîîòîé ìàòåðèàëûí òàëààð
åðºíõèé áîëîí íàðèéâ÷èëñàí øèíæ
÷àíàðûã òàíèõ øààðäëàãûã áèé áîëãîäîã.
Wiggins and McTighe (2005) íàðûí ¿çýæ
áàéãààãààð îéëãîëò íü áîäèò ìýäëýãýýñ
èë¿¿ ñóðàëöàã÷äûã õºòºëäºã. Ñóðàã÷èä
¿íýõýýð ñàéí îéëãîñîí ¿åäýý “(1) Ìýäñýí
ç¿éëýý òàéëáàðëàæ, (2) Ñóðñàí ç¿éëýý
õýëýëöýæ, (3) Ñóð÷ ìýäñýíýý øèíý íºõöºë
áàéäàëä àøèãëàæ, (4) Àëèâàà ¿çýãäëèéã
åðºíõèéäíüä¿ðñëýõáîëîíáóñàäºíö㺺ñ
íü õàðæ, õýòèéí òºëºâèéã ä¿ðñëýõ, (5)
Òóõàéí¿çýãäëèéíòàëààðáóñäûíõàðàõ
ºíöãèéã ¿íýëýõ çàìààð õàìòðàí ìýäðýõ (6)
Ìåòàêîãíèòèâ ìýäëýã, îéëãîëòûã òàíèóëàõ
çàìàà𠺺ðèé㺺 òàíèí ìýäýõ ÷àäâàðòàé
áîëæ ÷àääàã” (õ. 84). Óõàãäàõóóí îéëãîëòûí
òàëààðõ ýíýõ¿¿ ¿çýë ñàíàà íü ã¿íçãèéð¿¿ëýí
ñóðàëöàõ îéëãîëòòîé òºñòýé þì (Áåðåéòåð,
2002). Òîäîðõîé æèøýýí¿¿äèéã ñóäàëæ
øàëãàí, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ çàìààð
åðºíõèé ä¿ãíýëò ãàðãàõûã çîðüæ áóé
èíäóêòèâ ¿íäýñëýë íü ìàòåìàòèê, øèíæëýõ
óõààíû çààõ àðãà ç¿éòýé ãîë òºëºâ
õîëáîãääîã áºãººä á¿õ ÷èãëýëèéí õè÷ýýëä
ñóðàëöàõ ¿éë ÿâöòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé
áàéäàã (õ¿ñíýãòýä ºãñºí æèøýýã õàðíà óó).
Ýíýõ¿¿ çàãâàð íü îþóòíóóäàä áè÷ìýë
ìàòåðèàë áîëîí áóñàä ìåäèà ôîðìàòààð
(æèøýýëáýë àóäèî, âèäåî) ¿ç¿¿ëæ áóé
ñóðãàëòûí ìàòåðèàëóóäûí èæèë òºñòýé
áàéäàë áîëîí ÿëãààòàé òàëûã îëæ òîãòîîõ
òàëààð çààõ áîëîìæèéã îëãîõîä îíöãîé
íºëººòýé áà ñóðàã÷äàä íýãòãýõ áîëîí
ÿëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýýíèé (äàðààãèéí
õýñýãò òîäîðõîéëñîí áàéãàà) àëü àëèíä íü
äàäëàãàæèõ, óëìààð íàñàí òóðøèéí
ñóðàëöàõõàíäëàãàþì.
Íýãòãýõ áà ÿëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýý
ãýæþóâý?
Èíäóêòèâ çàãâàð äàõü ¿å øàòóóäûã
ñóäëàõûí ºìíº ýíý áîëîí áóñàä õýä
õýäýí ñóðãàëòûí çàãâàðóóäûã
òîäîðõîéëæ áàéäàã õî¸ð òºðëèéí
ñýòãýëãýý áîëîõ íýãòãýõ áà ÿëãààòàé
ñýòãýõñýòãýëãýýãñóäëàõíü÷óõàëþì.
Ä¿ãíýëò íü "¿íýí" ãýæ òîîöîãääîã
äåäóêòèâ øàëòãààíààñ ýñðýãýýðýý
èíäóêòèâ øàëòãààí íü ä¿ãíýëò íü
"¿íýí" ãýæ òîîöîãääîãã¿é. Æèøýý íü
ñàíààíäã¿é ãàð÷ èðýõ àñóóäàë íü
ä¿ãíýëòèéã íÿöààæ áîëîõ ó÷ðààñ
ä¿ãíýëò ¿íýí áèø áàéæ áîëîõ ÷
ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýæ áóé óðüä÷èëñàí
íºõöºë ¿íýí çºâ áàéæ áîëîõ þì.
Èíäóêòèâ ñýòãýëãýý íü öàã õóãàöààíä
áàðèãäàõã¿é, õàéãóóëûí ¿éë ÿâöààð
ýõýëäýã áîë äåäóêòèâ ñýòãýëãýý íü
ìýäýãäýæ áàéãàà ýñâýë òààìàãëàñàí
ç¿éëèéã òóðøèæ ¿çýõýä ÷èãëýñýí
òºâëºðñºí ÷àíä ¿éë ÿâö þì. Bacon-èéí
á¿òýýëèéí îð÷èí ¿åèéí ñýòãýëãýý,
ñýòãýõ¿éä ¿ç¿¿ëñýí íºëººã ¿íýëæ
áàðøã¿é þì. Èíäóêòèâèéí çàãâàðò
øóóä íºëººëºë ¿ç¿¿ëñýí ººð íýã
á¿òýýë áîë Òàáàãèéí (1967) á¿òýýë
áºãººä ýíýõ¿¿ ýðäýìòýí íü áóñàä çààõ
àðãà ç¿éí ñóðãàëòûí çàãâàðóóä áîëîõ
“Óõàãäàõóóíûîéëãîëòûãòºëºâø¿¿ëýõ
çàãâàð ” (The Concept Attainment
model), Óõàãäàõóóíû îéëãîëòûã
õºãæ¿¿ëýõ çàãâàð (The Concept
Development model), Øèíæëýí ñóäëàõ
çàãâàð (Inquiry model) áîëîí
Èíòåãðàòèâ çàãâàð (The Integrative
m o d e l ) - û ã õ º ã æ ¿ ¿ ë ý õ á î ë î í
õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí
õ¿í þì. Ôðýíêåëü (1992) Òàáàã
õàìãèéí àíõ "Èíäóêòèâ çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé çààõ àðãà ç¿éí ñòðàòåãè
á î ë î â ñ ð ó ó ë æ à ø è ã ë à õ û ã
ñóðòàë÷èëñàí" ãýæ ¿çäýã (õ.175). Ãýñýí
õýäèé ÷ èíäóêòèâ çàãâàð íü ñóðàã÷äûí
ºìíºõ ìýäëýã äýýð ñóóðèëñàí, áàãøèéí
óäèðäàìæèéí àñóóëãàä òóëãóóðëàäàã
Áðóíåðèéí (1960) íýýëòèéí ñóðãàëòûí
øèíæ÷àíàðóóäûãèëýðõèéëæáàéäàã.
Èíäóêòèâ ñýòãýëãýýíèé ¿íäýñ íü Ñýð
Ôðýíñèñ Áýêîíèé á¿òýýë¿¿äýýñ óëáààòàé
áàéäàã. Ñýð Ôðýíñèñ Áýêîí (1620/1855)
õóóëü÷ ìýðãýæëýýð ñóðàëöñàí áîëîâ÷
ôèëîñîôè÷ ãýæ õýëýãääýã áàéñàí. Òýðýýð
Àðèñòîòåëèéí áîëîâñðóóëñàí îëîí
çóóíûãäàìæñàí,äåäóêòèâñýòãýëãýýíèé
Èíäóêòèâ çàãâàðûí ò¿¿õ, ãàðàë ¿¿ñýë þó
âý? íèéòëýã ôèëîñîôèéã Novum Organum
á¿òýýëäýý øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ çàäëàí
øèíæèëæýý. Ýíýõ¿¿ á¿òýýëäýý Áýêîí íü
àæèãëàëò, áàðèìòûí ä¿í øèíæèëãýý,
ä¿ãíýëòèéí çóðàãëàë ãàðãàõ çàìààð áèé
áîëîõ ¸ñòîé øèíæëýõ óõààíû ýðýë
õàéãóóëûí íýã õýëáýð áîëîõ èíäóêòèâ
ñýòãýëãýýãäýâø¿¿ëæýý.

8. 8
ÑÓÄÀËÃÀÀ
(õ.175). Ãýñýí õýäèé ÷ èíäóêòèâ çàãâàð íü ñóðàã÷äûí ºìíºõ ìýäëýã äýýð ñóóðèëñàí, áàãøèéí óäèðäàìæèéí àñóóëãàä òóëãóóðëàäàã
Áðóíåðèéí(1960)íýýëòèéíñóðãàëòûíøèíæ÷àíàðóóäûãèëýðõèéëæáàéäàã.
Íýãòãýõ áà ÿëãààòàé ñýòãýõ
ñýòãýëãýý ãýæ þó âý?
Èíäóêòèâ çàãâàð äàõü ¿å øàòóóäûã
ñóäëàõûí ºìíº ýíý áîëîí áóñàä õýä õýäýí
ñóðãàëòûí çàãâàðóóäûã òîäîðõîéëæ áàéäàã
õî¸ð òºðëèéí ñýòãýëãýý áîëîõ íýãòãýõ áà
ÿëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýýã ñóäëàõ íü ÷óõàë
þì. Ñýòãýëãýýòýé õîëáîîòîé ýíýõ¿¿ íýð
òîìú¸îã Ãèëôîðä (1950) á¿òýýë÷ áàéäëûí
òàëààð õèéñýí ñóäàëãààí äýýðýý ¿íäýñëýí
ãàðãàæ èðæýý. ßëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýýòýé
õîëáîîòîé ¿å, òóõàéí áîäîë, ñýòãýëãýýíäýý
÷èãëýí òºâëºðºõ ¿å ãýñýí õî¸ð îéëãîëòûã
òàíèí ìýäýõ øààðäëàãàòàé. Áîëîâñðîë
ñóäëàëûí íýð òîìü¸îíä, áèä ÿëãààòàé
ñýòãýõ ñýòãýëãýýã “õýä õýäýí õàðèóëòûã îëæ
èëð¿¿ëýõ ýðýë õàéãóóë”, íèéö¿¿ëýõ
ñýòãýëãýýã “íýã çºâ õàðèóëòàä áîäîæ ¿çýõ”
ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî (Ãëîâåð, Ðîííèíã,
Ðåéíîëüäñ, 1989, õóóäàñ 256). Ãèëôîðä,
ÿëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýýã á¿òýýë÷
áàéäàëòàé, íèéö¿¿ëýõ ñýòãýëãýýã áîäîõ,
ñýòãýõ¿éòýé õîëáîí IQ òåñòýýð øàëãàñàí
áàéíà. Óëìààð, ñýòãýëãýýíèé ýíýõ¿¿ õî¸ð
òºðëèéã îþóíû ÷àäàìæèä çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí.(Ãèëôîðä, 1956á,
Ãëîâåð, et., 1989). Ýíý õî¸ð òºðëèéí
ñýòãýëãýýíèé òàëààðõ îéëãîëò, ñóðàëöàõ
¿éë ÿâö äàõü õîîðîíäûí õàìààðàë íü ýíý
¿åýñ ºíººã .õ¿ðòýë áàéñààð áàéíà Èíäóêòèâ
çàãâàð íü øèíý ñàíàà îëæ èëð¿¿ëýõ, óòãà
ñàíàà áèé áîëãîõ, ã¿íçãèé ìýäëýãèéã
äýýøë¿¿ëýõ äýâøèëòýò àëõìóóäààðàà
äàìæóóëàí ñýòãýëãýýíèé ýíýõ¿¿ 2 òºðëèéã
äýìæäýã
Èíäóêòèâ çàãâàðûã õýçýý
õýðýãëýõ ¸ñòîé âý, ÿàãààä?
Àëü ÷ õè÷ýýëýýð àêàäåìèê àãóóëãà çààõäàà
èíäóêòèâ çàãâàðûã àøèãëàæ áîëíî. Ýíýõ¿¿
çàãâàð íü øèíæëýõ óõààí, ìàòåìàòèêèéí
÷èãëýëýýð îëîí æèëèéí òóðø õýðýãëýæ
èðñýí. Äàðààõ ¿éë àæèëëàãààíä ¿ð ä¿íòýé
àøèãëàæ áîëíî: (1) Îéëãîëò, óõàãäàõóóí,
õóóëü çààõ, (2) îþóòíóóäûã ø¿¿ìæëýëòýé
ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, (3) õýâ ìàÿãèéã,
øèíæ ÷àíàðûã òàíèõ, õºãæ¿¿ëýõ,
íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ, (4) Óõàãäàõóóí
õóóëèéí òàëààðõ îéëãîëòûã ¿íýëýõ.
Èíäóêòèâ çàãâàð äàõü àëõìóóä
þó âý?
Èíäóêòèâ çàãâàð íü òàâàí ¿íäñýí àëõìààñ
á¿ðäýíý: (1) õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà, (2)
ÿëãààòàé ñýòãýõ ¿å øàò, (3) íèéö¿¿ëýí
ñýòãýõ ¿å øàò, (4) õààõ, (5) õýðýãëýõ.
Нэгдүгээр алхам. хичээлийн
танилцуулга: Ýíý àëõàìä áàãø
õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëò, õè÷ýýë õýðõýí
Õî¸ðäóãààð àëõàì – ÿëãààòàé ñýòãýõ
¿å øàò: Ýíý àëõàìä ñóðàã÷èä áàãøèéí
òàíèëöóóëñàí æèøýý, ýõ ìàòåðèàëûã
ñóäàëæ, õàðüöóóëäàã áà òóõàéí
óõàãäàõóóí îéëãîëòûã èëýðõèéëýõ
øèíæ ÷àíàð, õýâ ìàÿã, ÿëãààòàé áîëîí
òºñººòýé òàëûã òàíèõ, ä¿ãíýõèéã
õè÷ýýäýã. Ñóðàã÷äûí ñóäàëæ áóé
ìàòåðèàë íü çóðàã, ñèìóëÿöè, âèäåî,
òóðøèëò ãýõ ìýò îëîí õýëáýðèéí áàéæ
áîëíî.
Õàðèí áàãø ñóðàã÷äûã ãàðãàñàí
ä¿ãíýëòýý íÿãòëàõàä ÷èãë¿¿ëñýí àñóóëò
àñóóõ çàìààð ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààã
íü õºíãºâ÷èëíº. Àñóóëòóóä õîîðîíäîî
õîëáîî õàìààðàëòàé áºãººä íýýëòòýé
áàéíà.
Ãóðàâäóãààð àëõàì – íèéö¿¿ëýí
ñýòãýõ ¿å øàò: Áàãø ñóðàã÷äààñ ñóäàëæ
áóé àãóóëãà, óõàãäàõóóí îéëãîëòûí
òàëààð èë¿¿ ã¿íçãèé îéëãîëòòîé áîëîõ,
ñóäàëñàí ìýäýýëëýý íýãòãýí ä¿ãíýõýä
÷èãëýñýí àñóóëò àñóóõ, ìºí áóñàä
õýðýãëýãäýõ¿¿í àøèãëàí ñóðàã÷äûí
àæèãëàëòûã äýìæèõ, áàðèìòàä ä¿í
øèíæèëãýý õèéõèéã äýìæèõ ¿éëèéã
õèéíý. Àñóóëò íü òîäîðõîé õàðèóëò
øààðäñàí õààëòòàé àñóóëò áàéíà.
ºðíºõ òóõàé áîëîí øààðäëàãàòàé áîë
õè÷ýýëèéí ÿâöàä áàðèìòëàõ ä¿ðìèéã
òàíèëöóóëäàã. ̺í õè÷ýýëèéí
çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä íü òóñëàõ áóþó
ñóðàã÷äûí ñóäëàõ ýõ ìàòåðèàë áîëîí
æèøýýã òàíèëöóóëíà. Ýõ ìàòåðèàë
áîëîí æèøýý íü þóíû òóõàé áîëîõ
õýðõýí ýðýë õàéãóóë õèéõ òóõàé
òàéëáàðëàíà. Èíãýõäýý óõàãäàõóóí
îéëãîëòûã òîäîðõîé íýðëýæ õýëýõ
ýñâýë, ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí àãóóëãûã
õàìòðàí ñóäàëæ, ºíººäðèéí õè÷ýýëýýð
þó îéëãîæ ìýääýã áîëîõ òàëààð
òàéëáàðëàíà. Ñóðàã÷èä áàãøèéí
òàéëáàðûã ñîíñîæ, õè÷ýýëä îðîëöîõ
áýëòãýëýý õàíãàíà.
ĺðºâ äýõ àëõàì – õààõ: Ãîë çîðèëãî
íü ñóðàã÷äûã ñóäàëæ áóé àãóóëãà,
óõàãäàõóóí îéëãîëòûí òàëàà𠺺ðèéí
òîäîðõîéëîëòûã õýëýõ, ººðèéí
îéëãîëòûã áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä
÷èãëýíý. Áàãø õýëæ ºãºõ áèø þì. Èéìä
ýíý ¿åä ñóðàã÷äàä ñóðñàí ç¿éëýý
òîäîðõîé àðãààð õàðóóëàõ áîëîìæèéã
îëãîäîã. Æèøýýëáýë, òóõàéí óõàãäàõóóí
îéëãîëòûí òîäîðõîéëîëòûã ººðèéí
¿ãýýð èëýðõèéëýõ, àóäèî õýëáýðýýð
áè÷èõ, çóðãààð èëýðõèéëýõ ãýõ ìýò. ̺í
ñóðàã÷èä ººðñäèéí ñóðñàí ç¿éëýý
Èíäóêòèâ çàãâàðûí õè÷ýýëèéã
òºëºâëºõ
õàðüöóóëæ, õàðèëöàí áèå áèåýñýý ñóðàëöàõ
áîëîìæèéã îëãîõ áîëîìæòîé.
Òàâ äàõü àëõàì – õýðýãëýý: Áàãø ñóðàã÷äàä
ñóðñàí ç¿éëýý áîäèò àìüäðàëä
õýðýãæ¿¿ëýõèéã óðèàëàõ áà áîëîìæèò
õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîíî. Ñóðàã÷èä ñóðñàí
ç¿éëýý áîäèò àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëæ,
áàðèìòæóóëíà.
2) Ñóðàã÷äàà ¿íýëýõ. Ñóðãàëòûí
ºìíºõ ¿íýëãýý (pre-assessment), ÿâöûí
¿íýëãýý (formative assessment), ýöñèéí
¿íýëãýý (summative assessment)-ã õýðõýí
õèéõ òàëààð óðüä÷èëàí áîäîæ ¿çýõ
øààðäëàãàòàé. Ñóðãàëòûí ºìíºõ ¿íýëãýý
íüñóðàã÷äûíºìíºõìýäëýã,áýëýíáàéäàë,
òóõàéí àãóóëãàòàé õîëáîîòîé ñîíèðõëûí
òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ñóðàã÷äûí
ÿëãààòàé áîëîí íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ
ñýòãýëãýýíèé ÿëãààòàé áàéäëûã òîîöîõ
çýðýãò õýðýãëýãääýã. Óëìààð ÿëãààòàé
÷àäâàðòàé ñóðàã÷äûã õýðõýí õàìòðàí
àæèëëóóëàõûãøèéäíý.
3) ßëãààòàé áîëîí íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ
ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí
àñóóëòóóäáîëîâñðóóëàõ.
Èíäóêòèâ çàãâàðûí õè÷ýýëèéã òºëºâëºõ人
äàðààõç¿éëñèéãòîîöîæ¿çíý.
1) Õè÷ýýëä øààðäëàãàòàé ìàòåðèàëûã
ñîíãîõ, áîëîâñðóóëàõ. Õè÷ýýëä õýðýãëýæ
áóé ýõ ìàòåðèàëûí ÷àíàð, æèøýý ñîíãîëò
íü ñóðàã÷èä õè÷ýýëèéí àãóóëãûã
àìæèëòòàé ñóäàëæ, òóõàéí óõàãäàõóóí
îéëãîëòûí òàëààð çºâ îéëãîëòòîé
áîëîõîä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Èéìä
ñóäëàõ àãóóëãûí ¿íäñýí áîëîí õóâüñàõ
øèíæ ÷àíàðûã æàãñààæ, ýäãýýð øèíæ
÷àíàðûã àãóóëñàí ýõ ìàòåðèàë, æèøýýã
ñîíãîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. ¯¿íèé òóëä
òóõàéí àãóóëãûí òàëààðõ ººðèéí ìýäëýã
îéëãîëòäîî ýõëýýä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ
õýðýãöýý áèé áîëäîã. ̺í ýõ ìàòåðèàë íü
îëîí õýëáýð (óíøèõ ìàòåðèàë, âèäåî,
àóäèî, áîäèò ¿ç¿¿ëýí, òóðøèëò ãýõ ìýò)
áàéõàä àíõààðíà. Èéìä èíäóêòèâ
çàãâàðûã àøèãëàí õè÷ýýëýý çààäàã áàãø
íàð õè÷ýýëèéí õýðýãæèëòèéã íü äýìæèõ,
áàÿæóóëàõ îëîí òîîíû ìàòåðèàëòàé áàéõ
øààðäëàãàòàéáîëäîã.
2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë
8
ÑÓÄÀËÃÀÀ
(õ.175). Ãýñýí õýäèé ÷ èíäóêòèâ çàãâàð íü ñóðàã÷äûí ºìíºõ ìýäëýã äýýð ñóóðèëñàí, áàãøèéí óäèðäàìæèéí àñóóëãàä òóëãóóðëàäàã
Áðóíåðèéí(1960)íýýëòèéíñóðãàëòûíøèíæ÷àíàðóóäûãèëýðõèéëæáàéäàã.
Íýãòãýõ áà ÿëãààòàé ñýòãýõ
ñýòãýëãýý ãýæ þó âý?
Èíäóêòèâ çàãâàð äàõü ¿å øàòóóäûã
ñóäëàõûí ºìíº ýíý áîëîí áóñàä õýä õýäýí
ñóðãàëòûí çàãâàðóóäûã òîäîðõîéëæ áàéäàã
õî¸ð òºðëèéí ñýòãýëãýý áîëîõ íýãòãýõ áà
ÿëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýýã ñóäëàõ íü ÷óõàë
þì. Ñýòãýëãýýòýé õîëáîîòîé ýíýõ¿¿ íýð
òîìú¸îã Ãèëôîðä (1950) á¿òýýë÷ áàéäëûí
òàëààð õèéñýí ñóäàëãààí äýýðýý ¿íäýñëýí
ãàðãàæ èðæýý. ßëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýýòýé
õîëáîîòîé ¿å, òóõàéí áîäîë, ñýòãýëãýýíäýý
÷èãëýí òºâëºðºõ ¿å ãýñýí õî¸ð îéëãîëòûã
òàíèí ìýäýõ øààðäëàãàòàé. Áîëîâñðîë
ñóäëàëûí íýð òîìü¸îíä, áèä ÿëãààòàé
ñýòãýõ ñýòãýëãýýã “õýä õýäýí õàðèóëòûã îëæ
èëð¿¿ëýõ ýðýë õàéãóóë”, íèéö¿¿ëýõ
ñýòãýëãýýã “íýã çºâ õàðèóëòàä áîäîæ ¿çýõ”
ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî (Ãëîâåð, Ðîííèíã,
Ðåéíîëüäñ, 1989, õóóäàñ 256). Ãèëôîðä,
ÿëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýýã á¿òýýë÷
áàéäàëòàé, íèéö¿¿ëýõ ñýòãýëãýýã áîäîõ,
ñýòãýõ¿éòýé õîëáîí IQ òåñòýýð øàëãàñàí
áàéíà. Óëìààð, ñýòãýëãýýíèé ýíýõ¿¿ õî¸ð
òºðëèéã îþóíû ÷àäàìæèä çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí.(Ãèëôîðä, 1956á,
Ãëîâåð, et., 1989). Ýíý õî¸ð òºðëèéí
ñýòãýëãýýíèé òàëààðõ îéëãîëò, ñóðàëöàõ
¿éë ÿâö äàõü õîîðîíäûí õàìààðàë íü ýíý
¿åýñ ºíººã .õ¿ðòýë áàéñààð áàéíà Èíäóêòèâ
çàãâàð íü øèíý ñàíàà îëæ èëð¿¿ëýõ, óòãà
ñàíàà áèé áîëãîõ, ã¿íçãèé ìýäëýãèéã
äýýøë¿¿ëýõ äýâøèëòýò àëõìóóäààðàà
äàìæóóëàí ñýòãýëãýýíèé ýíýõ¿¿ 2 òºðëèéã
äýìæäýã
Èíäóêòèâ çàãâàðûã õýçýý
õýðýãëýõ ¸ñòîé âý, ÿàãààä?
Àëü ÷ õè÷ýýëýýð àêàäåìèê àãóóëãà çààõäàà
èíäóêòèâ çàãâàðûã àøèãëàæ áîëíî. Ýíýõ¿¿
çàãâàð íü øèíæëýõ óõààí, ìàòåìàòèêèéí
÷èãëýëýýð îëîí æèëèéí òóðø õýðýãëýæ
èðñýí. Äàðààõ ¿éë àæèëëàãààíä ¿ð ä¿íòýé
àøèãëàæ áîëíî: (1) Îéëãîëò, óõàãäàõóóí,
õóóëü çààõ, (2) îþóòíóóäûã ø¿¿ìæëýëòýé
ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, (3) õýâ ìàÿãèéã,
øèíæ ÷àíàðûã òàíèõ, õºãæ¿¿ëýõ,
íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ, (4) Óõàãäàõóóí
õóóëèéí òàëààðõ îéëãîëòûã ¿íýëýõ.
Èíäóêòèâ çàãâàð äàõü àëõìóóä
þó âý?
Èíäóêòèâ çàãâàð íü òàâàí ¿íäñýí àëõìààñ
á¿ðäýíý: (1) õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà, (2)
ÿëãààòàé ñýòãýõ ¿å øàò, (3) íèéö¿¿ëýí
ñýòãýõ ¿å øàò, (4) õààõ, (5) õýðýãëýõ.
Нэгдүгээр алхам. хичээлийн
танилцуулга: Ýíý àëõàìä áàãø
õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëò, õè÷ýýë õýðõýí
Õî¸ðäóãààð àëõàì – ÿëãààòàé ñýòãýõ
¿å øàò: Ýíý àëõàìä ñóðàã÷èä áàãøèéí
òàíèëöóóëñàí æèøýý, ýõ ìàòåðèàëûã
ñóäàëæ, õàðüöóóëäàã áà òóõàéí
óõàãäàõóóí îéëãîëòûã èëýðõèéëýõ
øèíæ ÷àíàð, õýâ ìàÿã, ÿëãààòàé áîëîí
òºñººòýé òàëûã òàíèõ, ä¿ãíýõèéã
õè÷ýýäýã. Ñóðàã÷äûí ñóäàëæ áóé
ìàòåðèàë íü çóðàã, ñèìóëÿöè, âèäåî,
òóðøèëò ãýõ ìýò îëîí õýëáýðèéí áàéæ
áîëíî.
Õàðèí áàãø ñóðàã÷äûã ãàðãàñàí
ä¿ãíýëòýý íÿãòëàõàä ÷èãë¿¿ëñýí àñóóëò
àñóóõ çàìààð ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààã
íü õºíãºâ÷èëíº. Àñóóëòóóä õîîðîíäîî
õîëáîî õàìààðàëòàé áºãººä íýýëòòýé
áàéíà.
Ãóðàâäóãààð àëõàì – íèéö¿¿ëýí
ñýòãýõ ¿å øàò: Áàãø ñóðàã÷äààñ ñóäàëæ
áóé àãóóëãà, óõàãäàõóóí îéëãîëòûí
òàëààð èë¿¿ ã¿íçãèé îéëãîëòòîé áîëîõ,
ñóäàëñàí ìýäýýëëýý íýãòãýí ä¿ãíýõýä
÷èãëýñýí àñóóëò àñóóõ, ìºí áóñàä
õýðýãëýãäýõ¿¿í àøèãëàí ñóðàã÷äûí
àæèãëàëòûã äýìæèõ, áàðèìòàä ä¿í
øèíæèëãýý õèéõèéã äýìæèõ ¿éëèéã
õèéíý. Àñóóëò íü òîäîðõîé õàðèóëò
øààðäñàí õààëòòàé àñóóëò áàéíà.
ºðíºõ òóõàé áîëîí øààðäëàãàòàé áîë
õè÷ýýëèéí ÿâöàä áàðèìòëàõ ä¿ðìèéã
òàíèëöóóëäàã. ̺í õè÷ýýëèéí
çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä íü òóñëàõ áóþó
ñóðàã÷äûí ñóäëàõ ýõ ìàòåðèàë áîëîí
æèøýýã òàíèëöóóëíà. Ýõ ìàòåðèàë
áîëîí æèøýý íü þóíû òóõàé áîëîõ
õýðõýí ýðýë õàéãóóë õèéõ òóõàé
òàéëáàðëàíà. Èíãýõäýý óõàãäàõóóí
îéëãîëòûã òîäîðõîé íýðëýæ õýëýõ
ýñâýë, ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí àãóóëãûã
õàìòðàí ñóäàëæ, ºíººäðèéí õè÷ýýëýýð
þó îéëãîæ ìýääýã áîëîõ òàëààð
òàéëáàðëàíà. Ñóðàã÷èä áàãøèéí
òàéëáàðûã ñîíñîæ, õè÷ýýëä îðîëöîõ
áýëòãýëýý õàíãàíà.
ĺðºâ äýõ àëõàì – õààõ: Ãîë çîðèëãî
íü ñóðàã÷äûã ñóäàëæ áóé àãóóëãà,
óõàãäàõóóí îéëãîëòûí òàëàà𠺺ðèéí
òîäîðõîéëîëòûã õýëýõ, ººðèéí
îéëãîëòûã áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä
÷èãëýíý. Áàãø õýëæ ºãºõ áèø þì. Èéìä
ýíý ¿åä ñóðàã÷äàä ñóðñàí ç¿éëýý
òîäîðõîé àðãààð õàðóóëàõ áîëîìæèéã
îëãîäîã. Æèøýýëáýë, òóõàéí óõàãäàõóóí
îéëãîëòûí òîäîðõîéëîëòûã ººðèéí
¿ãýýð èëýðõèéëýõ, àóäèî õýëáýðýýð
áè÷èõ, çóðãààð èëýðõèéëýõ ãýõ ìýò. ̺í
ñóðàã÷èä ººðñäèéí ñóðñàí ç¿éëýý
Èíäóêòèâ çàãâàðûí õè÷ýýëèéã
òºëºâëºõ
õàðüöóóëæ, õàðèëöàí áèå áèåýñýý ñóðàëöàõ
áîëîìæèéã îëãîõ áîëîìæòîé.
Òàâ äàõü àëõàì – õýðýãëýý: Áàãø ñóðàã÷äàä
ñóðñàí ç¿éëýý áîäèò àìüäðàëä
õýðýãæ¿¿ëýõèéã óðèàëàõ áà áîëîìæèò
õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîíî. Ñóðàã÷èä ñóðñàí
ç¿éëýý áîäèò àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëæ,
áàðèìòæóóëíà.
2) Ñóðàã÷äàà ¿íýëýõ. Ñóðãàëòûí
ºìíºõ ¿íýëãýý (pre-assessment), ÿâöûí
¿íýëãýý (formative assessment), ýöñèéí
¿íýëãýý (summative assessment)-ã õýðõýí
õèéõ òàëààð óðüä÷èëàí áîäîæ ¿çýõ
øààðäëàãàòàé. Ñóðãàëòûí ºìíºõ ¿íýëãýý
íüñóðàã÷äûíºìíºõìýäëýã,áýëýíáàéäàë,
òóõàéí àãóóëãàòàé õîëáîîòîé ñîíèðõëûí
òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ñóðàã÷äûí
ÿëãààòàé áîëîí íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ
ñýòãýëãýýíèé ÿëãààòàé áàéäëûã òîîöîõ
çýðýãò õýðýãëýãääýã. Óëìààð ÿëãààòàé
÷àäâàðòàé ñóðàã÷äûã õýðõýí õàìòðàí
àæèëëóóëàõûãøèéäíý.
3) ßëãààòàé áîëîí íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ
ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí
àñóóëòóóäáîëîâñðóóëàõ.
Èíäóêòèâ çàãâàðûí õè÷ýýëèéã òºëºâëºõ人
äàðààõç¿éëñèéãòîîöîæ¿çíý.
1) Õè÷ýýëä øààðäëàãàòàé ìàòåðèàëûã
ñîíãîõ, áîëîâñðóóëàõ. Õè÷ýýëä õýðýãëýæ
áóé ýõ ìàòåðèàëûí ÷àíàð, æèøýý ñîíãîëò
íü ñóðàã÷èä õè÷ýýëèéí àãóóëãûã
àìæèëòòàé ñóäàëæ, òóõàéí óõàãäàõóóí
îéëãîëòûí òàëààð çºâ îéëãîëòòîé
áîëîõîä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Èéìä
ñóäëàõ àãóóëãûí ¿íäñýí áîëîí õóâüñàõ
øèíæ ÷àíàðûã æàãñààæ, ýäãýýð øèíæ
÷àíàðûã àãóóëñàí ýõ ìàòåðèàë, æèøýýã
ñîíãîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. ¯¿íèé òóëä
òóõàéí àãóóëãûí òàëààðõ ººðèéí ìýäëýã
îéëãîëòäîî ýõëýýä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ
õýðýãöýý áèé áîëäîã. ̺í ýõ ìàòåðèàë íü
îëîí õýëáýð (óíøèõ ìàòåðèàë, âèäåî,
àóäèî, áîäèò ¿ç¿¿ëýí, òóðøèëò ãýõ ìýò)
áàéõàä àíõààðíà. Èéìä èíäóêòèâ
çàãâàðûã àøèãëàí õè÷ýýëýý çààäàã áàãø
íàð õè÷ýýëèéí õýðýãæèëòèéã íü äýìæèõ,
áàÿæóóëàõ îëîí òîîíû ìàòåðèàëòàé áàéõ
øààðäëàãàòàéáîëäîã.
2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë
8
СУДАЛГАА
2020 îíû 2 äóãààð óëèðàë
Ñýòãýëãýýòýé õîëáîîòîé ýíýõ¿¿ íýð
òîìú¸îãÃèëôîðä(1950)á¿òýýë÷áàéäëûí
òàëààð õèéñýí ñóäàëãààí äýýðýý ¿íäýñëýí
ãàðãàæ èðæýý. ßëãààòàé ñýòãýõ
ñýòãýëãýýòýé õîëáîîòîé ¿å, òóõàéí
áîäîë, ñýòãýëãýýíäýý ÷èãëýí òºâëºðºõ ¿å
ãýñýí õî¸ð îéëãîëòûã òàíèí ìýäýõ
øààðäëàãàòàé. Áîëîâñðîë ñóäëàëûí íýð
òîìü¸îíä, áèä ÿëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýýã
“õýä õýäýí õàðèóëòûã îëæ èëð¿¿ëýõ ýðýë
õàéãóóë”, íèéö¿¿ëýõ ñýòãýëãýýã “íýã çºâ
õàðèóëòàä áîäîæ ¿çýõ” ãýæ òîäîðõîéëæ
áîëíî (Ãëîâåð, Ðîííèíã, Ðåéíîëüäñ,
1989, õóóäàñ 256). Ãèëôîðä, ÿëãààòàé
ñýòãýõ ñýòãýëãýýã á¿òýýë÷ áàéäàëòàé,
íèéö¿¿ëýõ ñýòãýëãýýã áîäîõ, ñýòãýõ¿éòýé
õîëáîí IQ òåñòýýð øàëãàñàí áàéíà.
Óëìààð, ñýòãýëãýýíèé ýíýõ¿¿ õî¸ð
òºðëèéã îþóíû ÷àäàìæèä çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí.(Ãèëôîðä, 1956á,
Ãëîâåð, et., 1989). Ýíý õî¸ð òºðëèéí
ñýòãýëãýýíèé òàëààðõ îéëãîëò, ñóðàëöàõ
¿éë ÿâö äàõü õîîðîíäûí õàìààðàë íü ýíý
¿åýñ ºíººã .õ¿ðòýë áàéñààð áàéíà
Èíäóêòèâ çàãâàð íü øèíý ñàíàà îëæ
èëð¿¿ëýõ, óòãà ñàíàà áèé áîëãîõ, ã¿íçãèé
ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ äýâøèëòýò
àëõìóóäààðàà äàìæóóëàí ñýòãýëãýýíèé
ýíýõ¿¿2òºðëèéãäýìæäýã
Èíäóêòèâ çàãâàðûã õýçýý õýðýãëýõ ¸ñòîé
âý,ÿàãààä?
Àëü÷õè÷ýýëýýðàêàäåìèêàãóóëãàçààõäàà
èíäóêòèâ çàãâàðûã àøèãëàæ áîëíî.
Ýíýõ¿¿ çàãâàð íü øèíæëýõ óõààí,
ìàòåìàòèêèéí ÷èãëýëýýð îëîí æèëèéí
òóðø õýðýãëýæ èðñýí. Äàðààõ ¿éë
àæèëëàãààíä ¿ð ä¿íòýé àøèãëàæ áîëíî:
(1) Îéëãîëò, óõàãäàõóóí, õóóëü çààõ, (2)
îþóòíóóäûã ø¿¿ìæëýëòýé ñýòãýõ
÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, (3) õýâ ìàÿãèéã,
øèíæ ÷àíàðûã òàíèõ, õºãæ¿¿ëýõ,
íàðèéâ÷ëàíòîäîðõîéëîõ,(4)Óõàãäàõóóí
õóóëèéíòàëààðõîéëãîëòûã¿íýëýõ.
Èíäóêòèâ çàãâàð äàõü àëõìóóä
þó âý?
Èíäóêòèâ çàãâàð íü òàâàí ¿íäñýí àëõìààñ
á¿ðäýíý: (1) õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà, (2)
ÿëãààòàé ñýòãýõ ¿å øàò, (3) íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ
¿åøàò,(4)õààõ,(5)õýðýãëýõ.
Í ý ã ä ¿ ã ý ý ð à ë õ à ì . õ è ÷ ý ý ë è é í
òàíèëöóóëãà: Ýíý àëõàìä áàãø õè÷ýýëèéí
çîðèëãî, çîðèëò, õè÷ýýë õýðõýí ºðíºõ
òóõàé áîëîí øààðäëàãàòàé áîë
õè÷ýýëèéí ÿâöàä áàðèìòëàõ ä¿ðìèéã
òàíèëöóóëäàã. ̺í õè÷ýýëèéí
çîðèëãîäîîõ¿ðýõýäíü
òóñëàõ áóþó ñóðàã÷äûí ñóäëàõ ýõ
ìàòåðèàëáîëîíæèøýýã òàíèëöóóëíà.
Ýõ ìàòåðèàë áîëîí æèøýý íü þóíû
òóõàé áîëîõ õýðõýí ýðýë õàéãóóë õèéõ
òóõàé òàéëáàðëàíà. Èíãýõäýý
óõàãäàõóóí îéëãîëòûã òîäîðõîé
íýðëýæ õýëýõ ýñâýë, ñóðãàëòûí
õºòºëáºðèéí àãóóëãûã õàìòðàí
ñóäàëæ, ºíººäðèéí õè÷ýýëýýð þó
îéëãîæ ìýääýã áîëîõ òàëààð
òàéëáàðëàíà. Ñóðàã÷èä áàãøèéí
òàéëáàðûã ñîíñîæ, õè÷ýýëä îðîëöîõ
áýëòãýëýýõàíãàíà.
Õî¸ðäóãààð àëõàì –ÿëãààòàéñýòãýõ
¿å øàò: Ýíý àëõàìä ñóðàã÷èä áàãøèéí
òàíèëöóóëñàí æèøýý, ýõ ìàòåðèàëûã
ñóäàëæ, õàðüöóóëäàã áà òóõàéí
óõàãäàõóóí îéëãîëòûã èëýðõèéëýõ
øèíæ ÷àíàð, õýâ ìàÿã, ÿëãààòàé áîëîí
òºñººòýé òàëûã òàíèõ, ä¿ãíýõèéã
õè÷ýýäýã. Ñóðàã÷äûí ñóäàëæ áóé
ìàòåðèàë íü çóðàã, ñèìóëÿöè, âèäåî,
òóðøèëòãýõìýòîëîíõýëáýðèéíáàéæ
áîëíî.
Õàðèí áàãø ñóðàã÷äûã ãàðãàñàí
ä¿ãíýëòýý íÿãòëàõàä ÷èãë¿¿ëñýí
àñóóëò àñóóõ çàìààð ñóðàëöàõ ¿éë
àæèëëàãààã íü õºíãºâ÷èëíº.
Àñóóëòóóä õîîðîíäîî õîëáîî
õàìààðàëòàéáºãººäíýýëòòýéáàéíà.
Ãóðàâäóãààð àëõàì – íèéö¿¿ëýí
ñýòãýõ ¿å øàò: Áàãø ñóðàã÷äààñ ñóäàëæ
áóé àãóóëãà, óõàãäàõóóí îéëãîëòûí
òàëààð èë¿¿ ã¿íçãèé îéëãîëòòîé
áîëîõ, ñóäàëñàí ìýäýýëëýý íýãòãýí
ä¿ãíýõýä ÷èãëýñýí àñóóëò àñóóõ, ìºí
áóñàä õýðýãëýãäýõ¿¿í àøèãëàí
ñóðàã÷äûí àæèãëàëòûã äýìæèõ,
áàðèìòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéõèéã
äýìæèõ ¿éëèéã õèéíý. Àñóóëò íü
òîäîðõîé õàðèóëò øààðäñàí õààëòòàé
àñóóëòáàéíà.
ĺðºâäýõàëõàì–õààõ:Ãîëçîðèëãîíü
ñóðàã÷äûã ñóäàëæ áóé àãóóëãà,
óõàãäàõóóí îéëãîëòûí òàëàà𠺺ðèéí
òîäîðõîéëîëòûã õýëýõ, ººðèéí
îéëãîëòûã áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä
÷èãëýíý. Áàãø õýëæ ºãºõ áèø þì.
Èéìä ýíý ¿åä ñóðàã÷äàä ñóðñàí ç¿éëýý
òîäîðõîé àðãààð õàðóóëàõ áîëîìæèéã
îëãîäîã. Æèøýýëáýë, òóõàéí
ó õ à ã ä à õ ó ó í î é ë ã î ë ò û í
òîäîðõîéëîëòûã ººðèéí ¿ãýýð
èëýðõèéëýõ, àóäèî õýëáýðýýð áè÷èõ,
çóðãààð èëýðõèéëýõ ãýõ ìýò. ̺í
ñóðàã÷è人ðñäèéíñóðñàíç¿éëýý
3) ßëãààòàé áîëîí íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ ñýòãýëãýýã
õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àñóóëòóóä
áîëîâñðóóëàõ.
1)Õè÷ýýëä øààðäëàãàòàé ìàòåðèàëûã
ñîíãîõ, áîëîâñðóóëàõ. Õè÷ýýëä
õýðýãëýæ áóé ýõ ìàòåðèàëûí ÷àíàð,
æèøýý ñîíãîëò íü ñóðàã÷èä õè÷ýýëèéí
àãóóëãûã àìæèëòòàé ñóäàëæ, òóõàéí
óõàãäàõóóí îéëãîëòûí òàëààð çºâ
îéëãîëòòîé áîëîõîä õ¿÷òýé íºëºº
¿ç¿¿ëäýã. Èéìä ñóäëàõ àãóóëãûí ¿íäñýí
áîëîí õóâüñàõ øèíæ ÷àíàðûã æàãñààæ,
ýäãýýð øèíæ ÷àíàðûã àãóóëñàí ýõ
ìàòåðèàë, æèøýýã ñîíãîõ øààðäëàãàòàé
áîëäîã. ¯¿íèé òóëä òóõàéí àãóóëãûí
òàëààðõ ººðèéí ìýäëýã îéëãîëòäîî
ýõëýýä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ õýðýãöýý
áèé áîëäîã. ̺í ýõ ìàòåðèàë íü îëîí
õýëáýð (óíøèõ ìàòåðèàë, âèäåî, àóäèî,
áîäèò ¿ç¿¿ëýí, òóðøèëò ãýõ ìýò) áàéõàä
àíõààðíà. Èéìä èíäóêòèâ çàãâàðûã
àøèãëàí õè÷ýýëýý çààäàã áàãø íàð
õè÷ýýëèéí õýðýãæèëòèéã íü äýìæèõ,
áàÿæóóëàõ îëîí òîîíû ìàòåðèàëòàé
áàéõøààðäëàãàòàéáîëäîã.
õàðüöóóëæ, õàðèëöàí áèå áèåýñýý ñóðàëöàõ
áîëîìæèéãîëãîõáîëîìæòîé.
Òàâ äàõü àëõàì – õýðýãëýý: Áàãø ñóðàã÷äàä
ñ ó ð ñ à í ç ¿ é ë ý ý á î ä è ò à ì ü ä ð à ë ä
õýðýãæ¿¿ëýõèéã óðèàëàõ áà áîëîìæèò
õóâèëáàðûãñàíàëáîëãîíî.Ñóðàã÷èäñóðñàí
ç¿éëýý áîäèò àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëæ,
áàðèìòæóóëíà.
Èíäóêòèâ çàãâàðûí õè÷ýýëèéã
òºëºâëºõ
2) Ñóðàã÷äàà ¿íýëýõ.Ñóðãàëòûíºìíºõ
¿íýëãýý (pre-assessment), ÿâöûí ¿íýëãýý
(formative assessment), ýöñèéí ¿íýëãýý
(summative assessment)-ã õýðõýí õèéõ
òàëààð óðüä÷èëàí áîäîæ ¿çýõ
øààðäëàãàòàé. Ñóðãàëòûí ºìíºõ
¿íýëãýý íü ñóðàã÷äûí ºìíºõ ìýäëýã,
áýëýí áàéäàë, òóõàéí àãóóëãàòàé
õîëáîîòîé ñîíèðõëûí òàëààð ìýäýýëýë
öóãëóóëàõ, ñóðàã÷äûí ÿëãààòàé áîëîí
íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ ñýòãýëãýýíèé
ÿëãààòàé áàéäëûã òîîöîõ çýðýãò
õýðýãëýãääýã. Óëìààð ÿëãààòàé
÷àäâàðòàé ñóðàã÷äûã õýðõýí õàìòðàí
àæèëëóóëàõûãøèéäíý.
Èíäóêòèâ çàãâàðûí õè÷ýýëèéã òºëºâëºõ人
äàðààõç¿éëñèéãòîîöîæ¿çíý.

9. 9
Áàãøèéí Õºãæèë
itpd.mn
4) Õè÷ýýëèéíñ¿¿ëèéíõî¸ðàëõìûãòºëºâëºõ.Ýíýõî¸ð
×àíàðòàéàñóóëòáîëîâñðóóëàõûíòóëäáàãøñóäàëæáóéàãóóëãàà
ñàéíìýääýãáàéõõýðýãòýéáºãººäàñóóëòíüñóðàã÷äûãõèéõ¿éëä
íü òîäîðõîé ÷èãë¿¿ëäýã áàéõ ¸ñòîé. ßëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýýã
õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àñóóëò íü îëîí õàðèóëò àâ÷ áîëîõ
íýýëòòýé àñóóëò áàéíà. Íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ ñýòãýëãýýã
õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àñóóëò íü çºâ, áóðóó ãýñýí òîäîðõîé
õàðèóëòòàé õààëòòàé àñóóëò áàéõ áà ñóðàã÷äûí àíõààðëûã
ñóäàëæ áóé óõàãäàõóóí îéëãîëòûí ãîë ÷óõàë øèíæ ÷àíàðóóä
äýýðòºâëºð¿¿ëýõ¿¿ðýãòýé.
Èíäóêòèâ çàãâàðûí õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ÿëãààòàé óäèðäàìæ-çààâàð÷èëãàà
àëõàìä òîõèðîõ ¿éë àæèëëàãààã îíîâ÷òîé áîëîâñðóóëàõ íü õè÷ýýëèéí
áóñàä àëõìûã òºëºâëºõºä áàãøèä òóñëàõ òºäèéã¿é õýðýãæèëò íü
õè÷ýýëèéã õ¿ëýýãäýæ áóé ñóðãàëòûí çîðèëãîäîî íèéöñýí ¿ð ä¿íòýé
áîëîõîä òóñàëäàã. Ñóðàã÷äààð óõàãäàõóóí îéëãîëòûí òîäîðõîéëîëò
áè÷¿¿ëýõ, ýñâýë èë¿¿ áîëîâñðîíãóé áóñàä îëîí ÿíçûí áîëîìæèéã
òîîöîæ ¿çýõ õýðýãòýé. Ýäãýýð àëõìûã óðüä÷èëàí ñàéòàð òºëºâëºõ íü
áàãø íàðò ñóðàã÷èä ìýäëýãýý èëýðõèéëýõ õàìãèéí ñàéí àðãûí òàëààð
á¿òýýë÷ýýð áîäîõ áîëîí õè÷ýýëä õýðýãöýýòýé áàéæ áîëîõ íººö
ìàòåðèàëûãöóãëóóëàõáîëîìæèéãîëãîäîã.
c. Ñóðàã÷äàä ºãºõ ýõ ìàòåðèàëûí çàãâàð äèçàéíûã çºâ ñîíãîæ
áîëîâñðóóëñàí óó? Á¿õ ñóðàã÷äàä îéëãîìæòîé áàéæ ÷àäàõ óó? Á¿õ
ñóðàã÷èäìèíèéñîíãîñîíìàòåðèàëûã¿çýõáîëîìæòîéþó?
2. Õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâöàä ñóðàã÷äààñ õî¸ð òºðëèéí ñýòãýõ
òåõíèê áóþó ñýòãýëãýýíèé ÷àäâàð (ÿëãààòàé áîëîí íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ)
øààðäàõ òóë õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Èéìä ñóðàã÷äûí ñýòãýëãýýíèé
ÿëãààòàé áàéäëûí òàëààð óðüä÷èëàí ìýäýýëýë öóãëóóëæ, áýëýí
áàéäëûí òàëààð ¿íýëýõ íü ÷óõàë þì. Óëìààð ñóðàã÷äûã õýðõýí á¿ëýãò
õóâààõâý?õýðõýíõàìòðàíàæèëëóóëàõâý?ãýäãýýøèéäýõíüç¿éòýé.
d. Ýäãýýð ìàòåðèàëûã ñóäëàõ ÿâöàä ñóðàã÷èä ÿìàð áýðõøýýëòýé òóëãàð÷
áîëîõ âý? Á¿õ ñóðàã÷äûã àìæèëòòàé ñóðàëöàõàä íü òóñëàõûí òóëä áè
ÿìàðäýìæëýã¿ç¿¿ëæ÷àäàõâý?
3. Õè÷ýýëýýð ñóðàã÷äûí ñóðñàí ç¿éëèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã îëæ àâàõ,
¿íýëýõèéí òóëä áàãø íàð õè÷ýýëèéí ñ¿¿ëèéí õî¸ð àëõìûã àøèãëàäàã.
Ýíý àëõàìä ñóðàã÷èä ººðèéí ñóðñíàà èëýðõèéëýõäýý òîäîðõîé
øààðäëàãà á¿õèé äààëãàâðûí õóâèëáàðóóäààñ ñîíãîõ áîëîìæòîé
áàéõõýðýãòýé.
b. Ñîíãîñîí ìàòåðèàëóóä á¿õ ñóðàã÷äàä õàìààðàëòàé áóþó ñóðàëöàõ
çîðèëãî, çîðèëòîä íü íèéöòýé áàéæ ÷àäàæ áàéíà óó? Ñóðàã÷äàä
ñîíãîñîí ìàòåðèàëûí àãóóëãûã îéëãîõîä íýìýëò ìàòåðèàë
øààðäàãäàõóó?
¯¿íä: a. Àíãèéí ñóðàã÷äûí ÿëãààòàé õýðýãöýý øààðäëàãûã àëü
ìàòåðèàë õàìãèéí ñàéí õàíãàõ âý? (æèøýý íü, õàðààíû áîëîí
ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé, ýñâýë áóñàä òºðëèéí áýðõøýýëòýé
ñóðàëöàã÷äûí õýðýãöýýã ýäãýýð ìàòåðèàëûã àøèãëàí
øèéäâýðëýõáîëîìæòîéþó?)
Ýíý ñóðãàëòûí çàãâàð íü ñóðàã÷äûí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ºðãºí,
ã¿íçãèéõºãæ¿¿ëýõýä÷èãëýñýíáîëîâ÷¿ðä¿íòýéõýðýãæ¿¿ëýõèéí
òóëä ñóðàã÷äûí ÿëãààòàé áàéäëûã çºâ òîîöîõ øààðäëàãàòàé þì.
Õýðýâ õè÷ýýëèéí ÿâöàä ñóðàã÷äûí ÿëãààòàé áàéäëûã òîîöñîí
äýìæëýã áàéõã¿é ýñâýë, ýíýõ¿¿ äýìæëýã íü ñóðàã÷èéí õýðýãöýý
øààðäëàãàä íèéöýõã¿é áàéâàë èíäóêòèâ çàãâàðûí õè÷ýýëèéã
ïðàêòèêò ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé áàéõ áîëíî. Ýíý
çàãâàðûí õè÷ýýëèéã õýðõýí ñóðàã÷äûí ÿëãààòàé áàéäëûã òîîöîæ
çîõèîíáàéãóóëæáîëîõçàðèìñàíààãòýìäýãëýâýë:
Õè÷ýýëýýð ñóðàã÷äàä ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðüæ áóé óõàãäàõóóí
îéëãîëòûã áèé áîëãîõîä àøèãëàõ ýõ ìàòåðèàëûí àãóóëãà íü
ñîíãîëò, áîëîâñðóóëàëòûí õóâüä ÷àíàðòàé áàéõûí çýðýãöýý
ñóðàã÷äûí ÿëãààòàé áàéäëûã òîîöîí ñîíãîæ ºãºõ áîëîìæòîé
õóâèëáàðòàé áàéõ õýðýãòýé. ̺í õýëáýðèéí õóâüä ñóðàã÷äûí
óðàì çîðèã ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ¿éö áàÿëàã áàéõ øààðäëàãàòàé
þì. Òóõàéëáàë, óíøèõ òåêñò, ä¿ðñ áè÷ëýã, àóäèî, òóðøèëò ãýõ
ìýò. Õè÷ýýëèéí àãóóëãûí õ¿ðýýíä ñóäëàõ ìàòåðèàë ñîíãîõäîî
äàðààõàñóóëòàäàíõààðëààõàíäóóëàõõýðýãòýé.
ä¿í ìºí ñóðàã÷äûí õóâèéí òóðøëàãàä òóëãóóðëàí ñóðàã÷èä òóõàéí
óõàãäàõóóíîéëãîëòûí òàëàà𠺺ðèéí ìýäëýãýý á¿òýýæ ñóðàëöàõàä
òóñàëäàã.
6. Ñóðàã÷äàä õè÷ýýëýýð ýçýìøñýí ìýäëýãýý àìüäðàëäàà õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæèéã îëãîäîã ñóðàëöàõóé íü õàìãèéí ¿íý öýíýòýé áàéäàã. Ýíý
ñóðãàëòûí çàãâàðûí õýðýãëýõ àëõìûí ¿éë àæèëëàãàà íü ñóðàã÷äûã
ýçýìøñýí ìýäëýãýý àìüäðàëä õýðýãëýõ õýðýãöýýã ¿¿ñãýæ, äýìæëýã
¿ç¿¿ëäýã.
5. Ñóðãàëòûí çàãâàðûí õààõ, õýðýãëýõ àëõìûí ¿éë àæèëëàãàà íü
ñóðàã÷äûí ººðñäèéí ñóð÷ ìýäñýí ç¿éëýý áàòëàí õàðóóëàõ ýðìýëçýë,
÷àäâàðûãíýìýãä¿¿ëäýã.
3. Õè÷ýýëýýð ÿëãààòàé áàéäëààð ñýòãýõ (Divergent Thinking), íèéö¿¿ëæ
ñýòãýõ (Convergent Thinking) ãýñýí ñýòãýëãýýíèé õýâ ìàÿãèéã áèé
áîëãîõ, õºãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà õèéãääýã ó÷èð ñóðàã÷äûã îëîí
õýëáýðèéíñýòãýëãýýíèéóð÷àäâàðòñóðàëöàõàääýìæäýã.
4. Ýíý ñóðãàëòûí çàãâàðààð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áóé õè÷ýýëèéí ÿâöàä
ñóðàã÷äûí ã¿éöýòãýæ áóé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà íü òýäýíä òóõàéí
ñóäàëæ áóé àãóóëãûã îéëãîæ ã¿í ã¿íçãèé ñóðàëöàõàä íü äýìæëýã
¿ç¿¿ëäýã îíöëîã øèíæ ÷àíàðòàé áîëîõûã ñóäëàà÷èä òýìäýãëýñýí
áàéíà(Wiggins&McTighe,2005).
Ýíýõ¿¿ çàãâàðûã õýðýãëýõ íü óõàãäàõóóí îéëãîëòûã áèé áîëãîõ,
õºãæ¿¿ëýõýä÷óõàëõóâüíýìýðòýéáàéäàãñóðãàëòûíáóñàäçàãâàð
(The Concept Attainment, The Concept Development)-òàé àäèë
îëîíäàâóóòàëòàéþì.¯¿íýýñîíöîëæàâ÷¿çâýë:
1. Áàãø ñóðàã÷äààñ áàðèìò ìàòåðèàëààñ õýä õýäýí õàðèóëò,
øèéäëèéãîëæõàðæ÷àääàãýðýëõàéãóóëõèéõñýòãýëãýýáîëîõ
ÿëãààòàé ñýòãýõ ñýòãýëãýý (Divergent Thinking)-ã õºãæ¿¿ëýõýä
÷èãëýñýí àñóóëò àñóóõ çàìààð ñóðàã÷äààð õè÷ýýëèéí
àãóóëãàòàé õîëáîîòîé ñóäàëæ áóé ìàòåðèàëä çàäëàí
øèíæèëãýý õèéëãýæ, öààøèä ÿëãààòàé ¿ð ä¿í áàðèìò çýðãýýñ
íýãòãýí áîäîæ ä¿ãíýõ ñýòãýëãýý áîëîõ íèéö¿¿ëýí ñýòãýõ
ñýòãýëãýý (Convergent Thinking)-íèé ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä
÷èãëýñýí àñóóëò àñóóõ çàìààð ñóäàëæ ýçýìøèõ óõàãäàõóóí
îéëãîëòûí òàëààð åðºíõèéë¿¿ëýõ, ä¿ãíýõ ¿éëèéã
õèéëãýñíýýð ñóðàã÷äûí ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýíèé ÷àäâàð
õºãæèõºäòóñàëäàã.
2. Áàãø õè÷ýýëýýð ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðüñîí óõàãäàõóóí
îéëãîëòûã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð õýðýãëýæ áóé æèøýý
ìàòåðèàëäñóðàã÷äààðçàäëàíøèíæèëãýýõèéëãýæõ¿ðñýí¿ð
Èíäóêòèâ çàãâàðûã õýðýãëýõ íü ÿìàð äàâóó òàëòàé âý?

10. 10
ÑÀÍÀÀÍÄ ÎÐÎÌÃ¯É ÁÎËÎÂÑÐÎË
Ë.Îòãîíñ¿ðýí
/ÁØÓß-íû Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí/
Òåëå õè÷ýýëýý õèéæ áàéãàà, õóæàà
ìîòîöèêëîîð ìàëä ÿâàà, õºíæèë äîòðîî
ôýýñá¿¿êò îðäîã, ÿìàà ñàìíàæ ñóóãàà
õ¿¿õäèéã áèä Áóëãàíû Äàøèí÷èëýí,
Àðõàíãàéíçàì,Çàâõàíûñóìûíòºâ¿¿ä,ãîëûí
ýðýã,ìàë÷íûõîòîíäõàðæÿâíà.
ªíäºðæ¿¿ëñýí áýëýí áàéäëûí ¿å äýõ
õ¿¿õýä õàìãààëëûí àñóóäëààð
Áóëãàí, Àðõàíãàé, Çàâõàí àéìàãò
àæèëëàõäàà áè÷ñýí çàìûí
òýìäýãëýëýýñýý Òàíä òîëèëóóëæ
áàéíà.
Èéì ä¿ð çóðàã Äàðõàí, Ñîíãèíîõàéðõàí,
Õ¿íí¿ õîòõîí, Ñàãñàé, öàõèì ñ¿ëæýý, eagle tv
ãýýä Ìîíãîë äàÿàð õàðàãäàõûã ÷ áàñ òºñººëæ
áàéíà.
Õîëûí çàì, õ¿ëýýëò, òºñººëºë,
õàðèóöëàãà,áàñ...
Áàñ õ¿¿õäýý ÿðèàä í¿äýíä íü íóëèìñ
ä¿¿ðñýí öýöýðëýãèéí áàãø, ýçýä íü ÿâ÷õààä
ýëü õóëü ãýõ äîòóóð áàéðûíõàí, àæèë íü 3
äàõèí íýìýãäñýí áàãø, “Ìàíàé îõèí
öýöýðëýãýý õàðíà ãýýä óéëàõ þì” ãýõ ýýæèéã
áèä Àðõàíãàé, Áóëãàíû ñóìóóä, Èäýðèéí
õºíäèé, ñóðãóóëèéí öàéíû ãàçðóóäàä ñîíñîæ
ñóóíà.
Õºë õîðèîíû ¿åýð äýëõèé áàéòóãàé
ìîíãîëä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë íýìýãäñýí
íü õ¿íèé íèéãìèéí íóóãäìàë ýâã¿é òàëûã
íýýíõàðóóëæáàéíà.
¯¿íýýñ ºìíº áîëîîä ë áàéäàã áàéñàí:
Ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí õàðèëöààíû ã¿¿ð íü
öýöýðëýã, ñóðãóóëü áîë÷èõñîí, õ¿¿õäèéíõýý
òóõàé ñàéí, ìóó á¿õ ìýäýýëëèéã áàãøààñ íü
àâ÷èõäàã, õ¿¿õäýäýý íºëººëºõ, çóó÷ëàõ ãîë
¿¿ðãèéã áàãø ë ã¿éöýòãýíý. Èéìýýñ õ¿¿õýä
àëäâàë áàãø áóðóóòíà, õ¿¿õýä îíîâîë ýýæ,
ààâçºâäºíº.Íýã¿ãýýðõýëýõýä,èõàìàðáàéâ.
Õàðèí îäîî öàð òàõëûí ¿åýð õºë
õîðèãäîæ, ýöýã ýõ÷¿¿ä õ¿¿õýäòýéãýý óëààí
í¿¿ðýýðýý òóë÷õààä, ãýðòýý ñóóöãààæ áàéíà.
Ýð¿¿ë óõààíààð áîäîõîä õàìòäàà æàðãàõ
¸ñòîé áàéòàë ñàíààíä îðîìã¿é çºð÷ë¿¿ä ÷
ãàðààäèðëýý.
Öýöýðëýã, ñóðãóóëüäàà ÿâàëã¿é óäñàí
õ¿¿õäèéí ñýòãýöèéí òýíöâýðò áàéäàë
àëäàãäàæ,óéäàæáóõèìäàõ,öàõèìääîíòîõ,
ò¿¿í÷ëýí òýâ÷èøã¿é õºäºëìºð ýðõëýõ,
àõóéí îñîë, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ
íü íýìýãäýí ¿¿íýýñ áîëæ ãýð á¿ë¿¿ä áàðüö
àëäàõáîëîâ.
Øóóäõàí õýëýõýä ìîíãîëûí ãýð á¿ë¿¿ä
öýöýðëýã, ñóðãóóëüã¿éãýýð àìüäðàëàà çîõèîí
áàéãóóëàõÿìàð÷áîëîìæã¿éáîëæ,õ¿¿õýäòýéãýý
õàðèëöàõ, òýäíèé îþóí ñàíàà, áèå áÿëäàð,
íèéãýìøèõ¿éã áèå äààí õºãæèëä õºòëºõ
÷àäâàðã¿éãýýìýäýöãýýâ.
Îðøèõóé áà áîëîâñðîë
Õàìãèéí ÷óõàë íü ýíý ÿâöäàà õ¿¿õýä
ººðèéí Áè-ã òàíèí ìýäýæ, äàâòàãäàøã¿é
ºâºðìºö áàéäëàà îëæ àâààä ò¿¿íèéãýý áàòàëäàã
áàéíà. ¯¿íèéã “Îðøèõóé” ãýäýã áºãººä èéì
çàìààð õ¿í áîëíî. Ýíý õ¿í öààøèä õààí, áîîë,
õýí áîëñîí ÷, þóíû ºìíº õ¿¿õýä íàñàíäàà
“Õ¿¿õýä áàéõ” ãýñýí ãàíö ë áîëçîëòîé þì.
×àäààã¿é, ººðèéíõººðºº îðøîîã¿é áîë òýð õýí
÷áîëîõã¿éýý.
Õàðèóëò:Ýíýáîëöýöýðëýã,ñóðãóóëü.
Òýãâýë, ýíýõ¿¿ äóíäûí àõóéã õàìãèéí ñàéíààð
òºëººëäºããàçàðíèéãýìäõààíàáàéíà?
Åð íü äýëõèéãýýñ áîëîâñðîëûã, õ¿¿õäýýñ
öýöýðëýã, ñóðãóóëèéã õàñâàë öààíà íü þó ¿ëäýõ
âý?
Õ¿í áîë ÷óõàë àìüòàí ãýäãèéã áàòëàõûí
òóëä þóíû ºìíº õ¿¿õýä íàñûã àâ÷ ¿çäýã. ßìàð ÷
õ¿¿õýä ýõëýýä çºí㺺𺺠“Ìèíèé í¿ä áàéãàà
ãàçàðò ººð õýíèé ÷ í¿ä áàéõã¿é. Èéì áîëîõîîð
íàìàéã áóñäààð ñîëèõ àðãàã¿é áºãººä áè öîð
ãàíö” ãýäýã. Õ¿¿õýä ººðèéí ýíýõ¿¿ ¿ë äàâòàãäàõ
“Áè”-ã ë ýðæ, èíãýõäýý ººðèéíõ íü “Áè”-ýýñ ãàäíà
áóñäûí“Áè”ãýæáàéäãèéãáàñìýäýæàâäàã.
Íýãä¿ãýýðò, Íÿìêà, Òóëãàà, Ìàðàë íàðò áóþó
ýäãýýð “Áè”-í¿¿äýä ÿìàð íýã äóíäàæ, òýíö¿¿
áàéäàë ãýæ áàéíà. Ýçã¿é àðàë äýýð ÷ ãýñýí õ¿í
îþóí ñàíààãààðàà áóñäûí äóíä áàéñààð áàéäàã.
Áàéæ ÷àäàõã¿é íýã íü àìüòàí áîëîí õóâèðíà.
Ýíý íü õ¿í á¿õýíä, á¿õ õ¿íèé “Áè”-ä õàìòûí,
äóíäûíàõóéáàéäãèéãõàðóóëæáàéãààõýðýã.Ýë
õàìòûí àõóé õ¿¿õäèéí òºðºëõ ÷àíàðò íèéöýæ,
òóõàéí õ¿íèé “Áè”-ã õºíäºõã¿é, ººðººðºº
áàéõ áîëîìæèéã îëãîæ ÷àääàã þì. Áóñàä àõóé
áîëõàëãààòàé.
Õî¸ðäóãààðò, õ¿íèé óõàìñðûí ãàäíàõ þì á¿õýí
ç¿ãýýð ë ºãºãäºë òºäèé þì. Òýä õ¿íã¿éãýýð,
ººðèéíõ íü òóõàé õ¿íèé áîäîëã¿éãýýð
îðøèõã¿é. “Ýíý áîë áîõü” ãýæ îõèí áîäîîã¿é
öàãò òýð áîë áîõü áèø, ýýæ, ààâ ÷ ãýñýí “ýýæ, ààâ
ìèíü” ãýñýí áîäëûí õ¿÷èíä ë ýýæ, ààâ ãýãäýæ
áàéíà.
Ãýõäýý õàìãèéí àéìààð íü õ¿¿õýä õýçýý ÷
ººðèéíõººðºº áàéõã¿é, äàíäàà ë áóñäûí óòãààð
îðøèí áàéõ òààðóóõàí ñîíãîëò ÷ õ¿¿õäèéã ÿìàãò
äàãàñààð áàéäàã þì. Òýãýõýýð ºíººãèéí íèéãýìä
õ¿¿õýä ÿã õààíà õ¿¿õäýýðýý îðøèí áàéæ ÷àääàã
âý ãýäãèéã òîãòîîõ íü ñóóðü àñóóäàë áèëýý. Ýíý
àñóóäëûã2àñóóëòààðøèéäýæáîëíî.
2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë

11. 11
Áàãøèéí Õºãæèë
itpd.mn
Ñî¸ë, ò¿¿õèéí òºëºâøèë
-
Þìàíä èéíõ¿¿ ººðºº óòãà îðóóëñíààð ë õ¿¿õýä
ººðèéí ä¿ð òºðõèéã òýíäýýñýý îëæ ¿çýýä
ººðèé㺺áèåõ¿íáîëãîíòºëºâø¿¿ëæ÷àääàã.Òýä
èíãýæ ë ººðèéí ºâºðìºö îðøèõóéãàà á¿ðä¿¿ëæ,
ãàð õ¿ðñýí á¿õíýý “Õ¿¿õäèéí þì” áîëãîæ ÿâäàã
àæ. Äààí÷ õ¿¿õäèéí áîäëûã îãòõîí ÷ àâ÷
õýëýëöäýãã¿é, õóâèðäàãã¿é õ¿éòýí îðøèõóé,
ìóóõàé “Áè”-í¿¿ä õàà íýãòýý áàéñààð áàéäàã íü
¿íýí.
Õ¿¿õýä õàìòààð áîëîí ººðèéí “Áè”-ýýðýý
îðøèí áàéõûí àëèíä ÷ òîõèðäîã, õ¿¿õäèéí
õ¿ññýíýý𠺺ð÷ëºãäºæ áàéäàã òýð ãàçàð áîë
èéíõ¿¿çºâõºíöýöýðëýã,ñóðãóóëüáèëýý.
Òýãâýë çàìûí òóðø òóíãààí áîäîõîä õî¸ð
íàñòàé Ýíã¿¿í áàãøèéíõàà õ¿ç¿¿ãýýð òýâðýõ ãýæ,
òàâàí íàñòàé Áººðºëæ Òýì¿¿ëýíãèéí íóñûã àâàõ
ãýæ, äîëîî õ¿ð÷ áàéãàà Ñóâäàà ººðèéíõºº
õººðõíèéã ãàéõóóëàõûí òóëä, 4à-ãèéí Íààÿà
¿äèéí öàéãàà óóõ ãýæ, 16 íàñòàé Ìàíäóõàé
Òýì¿¿ëýíòýé óóëçàõààð òýíä î÷äîã áàéæ ìàãàäã¿é
áàéíà.
“Ìàíàé ñóðãóóëèéíõàí”-û Áóðàíòàã,
“Àíõíû áàãø”-èéí Àëòûíàé, “Äàâèä
Êîîïåðôèëüä”-èéí òýí¿¿ë÷èíä ñóðãóóëü ÿìàð
õýðýãòýé áàéñàí ÿã òèéì óòãààð ìàíàé 903,782
õ¿¿õäýä ñóðãóóëü, öýöýðëýã õýðýãòýé õýâýýðýý
áàéíà. Òèéìýýñ òýäíèé îðøèõóéí àíõäàã÷
õýðýãöýý, ¿íäñýí õýëáýð íü öýöýðëýã, ñóðãóóëü
ãýäãèéãáèäõ¿ëýýíçºâøººðºõõýðýãòýé.
Íèéãýì ñ¿¿ëäýý òàíèõûí àðãàã¿é õºã溺ä
îäîîãèéí õ¿¿õäèéí õýðýãöýý áèäíèé ¿åèéíõýýñ
íýí ººð áîëæ, öàõèì ñ¿ëæýý, õ¿÷èðõýã àðãóìåíò,
àïëèêåéøí êîä, Óͪ, êâàíò Ẻìñèéí
îðîîöîëäîîí, Êåìáðèæ áîë÷èõñîí ãýæ îëîí õ¿í
¿çäýã.
Òýãâýë, õ¿¿õäèéí ãàðûí àÿñààð, ò¿¿íä çîõèöîí
ººð÷ëºãäºæ, “Õ¿¿õäèéí þì” áîëæ áàéäàã îáüåêò
þóâý?
Õàðèóëò:Ýíýáîëäàõèàäëöýöýðëýã,ñóðãóóëüø¿¿
äýý.
ßàãààä ãýâýë, Ìîíãîë÷óóä áèä ÷èíü ç¿ðõ
ñýòãýë,áàéãàà÷àäëààðààíýãíýãíýý,¿ðõ¿¿õäýý
ººðèéíýðõã¿éõàéðëàäàãóëñîðîíø¿¿äýý.
Áîëîâñðîëûí çîðèëãûã ººðººð õàðàõ,
ÄÍÁ-íèé ºñºëò, ãýð á¿ë, ãàçàð ç¿éí íºõöºë,
òåõíîëîãèéí äýâøëýýð áèø, çºâõºí õ¿¿õäèéí
îðøèõóé õèéãýýä ìºí ÷àíàðààð áàðèìæààëñàí
¿çýë áàðèìòëàëûã øèíýýð òîäîðõîéëîõ
õýðýãòýéáàéíà. Áèä÷àäíà.
ßìàð ÷ áàéñàí, áîëîâñðîë íü õ¿¿õäèéí
àìüäðàëä õóóëü, õºòºëáºð, óëñûí òºñºâ,
ôýýñá¿¿ê, òîìèëîëòîä òîìü¸îëæ áàéãààãààñ
èë¿¿ ÷óõàë, ñàíààíä îðîìã¿é ººð ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýäýãáàéíà.
Õîëûí çàì, èòãýë íàéäâàð,
õàðèóöëàãà, áàñ ººð ºíöºã...
Áîëîâñðîëîîð îðøèõóéí
ìºí ÷àíàð
2016 îí áèòãèé õýë, îäîîãîîñ 5 ñàðûí
ºìíº ë õ¿¿õýä áà ñóðãóóëèéí ýìçýã íàíäèí
õàðèëöàà, àìüä õàìààðëûã õàðàõ ºíººäðèéíõ
øèã ºíöºã áàéæ áîëíî ãýäãèéã ÿìàð ÷ íèéãýì
ç¿é÷ çàãâàð÷èëæ ÷àäàõààðã¿é áàéñàí. Òýãâýë
òºñººëæ áàéãààã¿é íèéãìèéí òýðõ¿¿ íºõöºë
ºíººäºð áîäèò áàéäàë áîë÷õîîä áàéíà. Õýí ÷
óðüä÷èëàí òààìàãëàæ ÷àäààã¿é ýíý
òîõèîëäëûã áèä íèéãýì ç¿éí òîì áîëîìæ,
äàâóó òàë õýìýýí õàðöãààæ áîëíî. ×óõàì îäîî
ëõàìãèéíãîëä¿ãíýëòèéãõèéõ¸ñòîé.
2020.09.27
àìüäðàëä ã¿éöýòãýõ áîëîâñðîëûí ¿¿ðýã,
çîðèóëàëò èõýýõýí ººð÷ëºãäñºí áàéæ áîëîõ
òàëòàéã äàõèí õýëüå. Õ¿¿õä¿¿ä çàðèì ¿ãèéã
íèéòýýð çºâøººðºí õ¿ëýýäýã òýð óòãààñ
ººðººð õýðýãëýäýã íü àíäàøã¿é. Æèøýý íü òýä
“Ñóðãóóëü” ãýõ ¿ãèéã íàéç, èíýýä, íóëèìñ,
òýì¿¿ëýë, á¿æèã, òîî, ààðö ãýõ ìýò óòãà
ñàíààãààð, “Áîëîâñðîë” ãýãäýõ óòãà ñàíààã
èòãýë, íýð òºð, ÷àäâàð, õàéð, ãîî ñàéõàí ãýõ
óòãà ÷àíàðààð õýëäýã áîë÷èõñîí áàéæ ÷
ìàãàäã¿é.
Õ¿íèé ìºí ÷àíàðûí ýöñèéí óòãà
íü õ¿í ººðòºº ýçýí áàéæ, áóñàä
õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä òîëãîéã íü ýðã¿¿ëæ
áîëîõ îáüåêò áîëîí õóâèðàõã¿é áàéõ
òýðáàéäàëìºí.
Èíãýæ ¿çâýë áîëîâñðîë íü
çîðèëãî áèø, õ¿í çîðèëãîäîî õ¿ðýõ:
ªºðèéíõºº îðøèõóéã áàòàòãàæ, ìºí
÷àíàðààîëæàâàõäààõýðýãëýäýãøèëäýã
àðãà õýðýãñýë ãýñýí ¿ã ýý. ªºðººð
õýëáýë, öýýãèé íü Öýýãèé, äýýãèé íü
Äý ýã èé áî ëîõ ãýæ öýöýðëýã,
ñóðãóóëüäàà èðäýã, ººðòýéãýý àäèëõàí
áàéõ,ººðòýéãýýòýíö¿¿õ¿íáîëîõãýæë
áîëîâñðîë ýçýìøäýã ãýäýãò áèä öààøèä
èòãýõ õýðýãòýé. Áîëîâñðîëûã
ýçýìøèæ àâààä æàðãàõàä á¿ãä ë áýëýí
áàéãàà,ãýõäýý÷óõàìþóãýæîéëãîäãîîñ
õàìàã õýðýã øàëòãààëíà ø¿¿ äýý.
Áèäíèéã “Öàãààí òîëãîé, ìýäýýëýë ç¿é,
õýë, ìàòåìàòèê, áàêàëàâð, àëáàí
òóøààë, õºðºí㺠áîë áîëîâñðîë þì”
ãýýäõºãæèæáàéõçóóðõ¿¿õäèéí
Òýãâýë, îðøèõóéä ìºí ÷àíàðûã
îðóóëæ èðýõ ãîë õýðýãñýë íü
“ÁÎËÎÂÑÐÎË”áèëýý.
ªºðòºº ÿã òààðñàí ñóóöàíä ñóóæ,
õóâöàñ ºìñººä, õîîëîî èäíý. Íàñàíä
õ¿ðñýí õ¿íèé ãýð á¿ë, õ¿¿õýä, ò¿ðèéâ÷,
íîéð, í¿¿ðíèé ¿ð÷ëýý ÿã ë ººðò íü
òààðñàí, ººðèéíõ íü ñîíãîëò
áàéäàã.Ýíäýýñ õî¸ð òºðëèéí õ¿í
õ à ð à ã ä à æ á à é í à : Ý õ í è é õ í ü
îðøèõóéäàà ìºí ÷àíàðûã îðóóëæ
÷àäààã¿é õ¿í, äàðààãèéíõ íü àëäàæ
ýíäñýí ÷ áóñäûã áóðóóòãàäàãã¿é,
ººðèéí ãýñýí ìºí ÷àíàðòàé áîëæ
÷àäñàíõ¿íàæýý.
Ãýõäýý ìºí ÷àíàðûí ¿çýë
áàðèìòëàë ýõíýýñýý ºãºãäñºí áàéäàã
áèø áºãººä ò¿¿íèéã õ¿í àìüäðàõ
ÿâöäàà îëæ àâäàã ãýæ ¿çýõ íü çºâ. Ýíý
óòãààðàà ýõëýýä õóâü õ¿í ººðèéíõºº
ºìíº, ýñâýë àðä ÿâæ áàéäàã. Ýíý íü
“îðøèõóé” áîë “ìºí ÷àíàð”-ààñ
ò¿ð¿¿ëæ áàéäãèéã íîòëîí õàðóóëñàí
õýðýãþì.Õ¿¿õäèéíõóâüäáîëá¿¿ð÷.
Ãýõäýý çºâõºí îðøèõóé ãàíöààðàà áîë
ºðººñãºë. Ýíýõ¿¿ îðøèõóéä õààíà ÷
áóðóóòãàãäàõã¿é, ãýìøèõýýðã¿é, àìüäðàëä áàÿð
áàÿñãàëàí ºãºõ ìºí ÷àíàð õýðýãòýé. Õ¿í
ººðèé㺺 õýðýãæ¿¿ëýõèéí õýðýýð îðøèí áàéæ
÷àääàã òóë õ¿íèé àìüäðàë áîë ººðèéíõ íü
òîäîðõîéëñîí òýäãýýð ç¿éëñèéíõ íü íèéëáýð ë
áàéäàã.
̺í ÷àíàð áà áîëîâñðîë

12. 12
ÝÐÝÃÖ¯¯ËÝË, ÍÈÉÒËÝË
ÌÝÄÝÝËÝË ÑÝÒÃÝÍ ÁÎÄÎÕ ¯ÉË
ÁÀ
“Øèíý ýðèí” ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí ìåíåæåð, Áîëîâñðîë ñóäëàà÷.
“Îð÷èí ¿åèéí õ¿¿õýä þì ñóðàõàà áîëèëîî”,
“Æèë èðýõ òóñàì ë èë¿¿ ìóó îþóòíóóä ýëñýí
îðîîä áàéõ þì”, “Øèíý àæèë÷äûí ÷àäâàð óëàì
ë ìóóäààä áàéíà” ãýæ õàëàãëàñàí ¿ãñ îëíû
ÿðèàíààñ ñîíñîãäîõ áîëëîî. ßàãààä èíãýõ
áîëîâ? Øèíý ìîíãîë èðãýí ºìíºõººñºº òýíýã
òºðººä áàéíà óó? ¯ã¿é. Õàðèí ÷ ýñðýãýýðýý.
Òýãâýë àñóóäëûí ó÷èã ÷óõàì þóíä áàéíà âý?
Ò¿¿íèéã íüìýä÷èõâýëòýðó÷èðøàëòãààíòàéíü
òýìöìýýðáàéíà.
Õ¿í òºðºëõòºí áèä ìýäýýëëèéí õýò èõ
óðñãàëä äàðàãäñàí òåõíèê òåõíîëîãèéí ýðèí
¿åä àìüäàð÷ áàéíà. 1950-èàä îíîîñ ýðäýìòýä
øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí õºãæëèéí ºíäºð
õóðäûã ìýäýð÷, ò¿¿íèé íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ
íºëººëºë, ººð÷ëºëòèéã îíöãîéëîí ñóäëàõ
áîëæýý.
Ñèñòåìèéí îíîë áà Óóðàã òàðõè
Õîîðîíäîî õàðèëöàí õîëáîîòîé
õýñã¿¿äýýñ çîõèîí
áàéãóóëàëòòàéãààð áóþó äýñ
äàðààòàéãààð á¿ðäýæ òîäîðõîé
çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ
çîðèóëàëòòàéãààð íýãýí á¿õýë á¿òýí
ç¿éë áîëñîí íýãòãýë öîãöûã õýëíý.
Òóõàéëáàë:
1.1961 îíä Ôðàíöàä “Õ¿í òºðºëõòíèéã þó
õ¿ëýýæ áàéíà âý?” ãýñýí ñýäâýýð îëîí óëñ
îðíû ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä õýëýëö¿¿ëýã õèéæ
áàéâ.
6
Í.Ì.Òèøèíêî Ââåäåíèå â ïðîåêòèðîâàíèå ñèñòåì
óïðàâëåíèÿ. Ì., 1986, 5-ð òàë
2. Èðýýä¿é ñóäëàëûí íýðò òºëººëºã÷ Àëâèí
Òîôôëåð 1970 îíä Future Shock õýìýýõ
àëäàðòíîìîîõýâë¿¿ëýâ.
Óäèðäëàãà çîõèöóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ áîëîìæòîé ñèñòåìèéã ôóíêöèîíàëü
ñèñòåì ãýíý
Ñèñòåìèéí îíîëûí ¿¿äíýýñ õàðâàë õ¿í
õýìýýõ àìüòàí íü ôóíêöèîíàëü (ººðèé㺺
óäèðäàí æîëîîäîõ ÷àäâàðòàé) ñèñòåì ìºí
áºãººä áèäíèé óóðàã òàðõè ýíý ñèñòåìèéí
ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ õýðýãñýë íü þì.
ªíºº öàã ¿åä õóâü õ¿íèé õóâüä
ñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëàà õàäãàëàí îðøèí
òîãòíîæ, õºãæèæ öýöýãëýõèéí ¿íäñýí íºõöºë
íü õ¿íèé óóðàã òàðõèíû àæèëëàãàà, îþóíû
÷àäàâõè, òàíèí ìýäýõ¿éí ò¿âøèí, ñýòãýí
áîäîõ ¿éë, ìýäëýã ÷àäâàðààñ íü øóóä
õàìààðàõáîëîîäáàéíà.
Õ¿í àìòëàõ, õ¿ðýõ, ¿íýðëýõ,
ñîíñîõ, õàðàõ ãýñýí ìýäðýõ¿éí 5 ýðõòíýýð
ãàäààä îð÷íîîñ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ
áºãººä ýíý íü îð÷èí òîéðíîî ìýäðýõ,
óõàìñàðëàí îéëãîõ, ìýäýõ, ñýòãýí áîäîõ,
¿éëäýë õèéõ, øèéäâýð ãàðãàõ, øèéäýë îëîõ,
ñàíàà äýâø¿¿ëýõ çýðýã õ¿íèé îþóíû á¿õèé ë
¿éëèéíò¿¿õèéýäíüáîëäîã.
Ìýäýýëýë äýýð ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëò
ãýæ íýðëýãäýõ “õ¿ëýýí àâàõ, õóâèðãàõ/çàäëàõ-
íýãòãýõ, õàðüöóóëàõ-æèøèõ, àíãèëàõ-
á¿ëýãëýõ, õóðààíãóéëàõ-äýëãýð¿¿ëýõ/,
õàäãàëàõ, àøèãëàõ, õàìãààëàõ, äàìæóóëàõ”
çýðýã¿éëäë¿¿äõèéãääýã.
Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò
Áèäýíä öóãëóóëæ ÷àäàõ õýìæýýãýýð ë
ìýäýýëýë õýðýãòýé. Õàðèí ÿìàð ìýäýýëëèéã
õàéõ, õààíààñ õàéõ, öóãëóóëñàí ìýäýýëëýý
¿ð ä¿íòýé õýðõýí àøèãëàõ, òýäãýýð
ìýäýýëëèéã õýðõýí õàìãèéí ñàéíààð
áîëîâñðóóëàõ, øèíý ìýäëýã, ìýäýýëëèéã
ÿàæ áèé áîëãîõ çýðýãò ñýòãýí áîäîõ ¿éë
çàéëøã¿é õýðýã áîëäîã. ªºðººð õýëáýë
ìýäýýëýë áà ñýòãýëãýý íü áèå áèåòýéãýý
õàðèëöàí óÿëäààòàé, ñàëãàí îéëãîæ
áîëøã¿éç¿éëñþì.
Õýðýâ áèä á¿õ íºõöºë áàéäëûã ¿íýõýýð
òîäîðõîé õàðæ ÷àäààä, õýðýãöýýò ìýäýýëýë
õàíãàëòòàé áîë ñýòãýí áîäîîä áàéõ
øààðäëàãà ¿ã¿é. Õàðèí áèä á¿ðýí
ìýäýýëëèéã àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà áîë
ºãºãäñºí ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ñýòãýí
áîäîõ çàìààð çîðèëãîäîî õ¿ðíý/Edward de
Bono, Intelligence Information Thinking,
2013/.
3.Ìýäëýã/Knowledge/ - Õýðõýí, ÿàæ ãýñýí
àñóóëòóóäûí õàðèóëò áîëæ õýðýãëýãäýõ
àãóóëãàòàéºãºãäºë,ìýäýýëëèéíñàí
Ñèñòåì ñóäëàà÷ Ðàññåëë Àêîô/Russell
Ackoff, , "From Data to Wisdom", Journal of
Applies Systems Analysis, Volume 16, 1989,
p3-9/ ìýäýýëëèéí õýëáýð¿¿äèéã äàðààõ
áàéäëààð 5 àíãèëñàí (ýõíèé äºðâèéã íü
ºíãºðñºí öàã õóãàöààíä, õàðèí ìýðãýí
óõààí íü èðýýä¿éä õàðúÿàëàãäàíà ãýæ
¿çñýí)áàéäàã.
4.Îéëãîí óõààðàëò/Understanding/ -
ßàãààä ãýñýí àñóóëòûí õàðèóëò áîëîõ
ìýäëýã
5.Ìýðãýí óõààí, îþóí áèëèã/Wisdom/ -
¯íýëýíöýãíýãäñýíóõààðàë,çàð÷èì
Æèøýý íü:
1.ªãºãäºë – Áîðîî îðæ áàéíà
2. Ìýäýýëýë – Àãààðûí
òåìïåðàòóð 15 õýì áîëæ
áóóðñíààð áîðîî îðæ
ýõýëëýý.
2. Ìýäýýëýë/Information/ - Õýí, þó, õààíà,
õýçýý ãýñýí àñóóëòóóäûí õàðèóëò
áîëîõîîð áîëîâñðóóëàãäñàí, õîëáîî
õàìààðûãèëýðõèéëýõºãºãäë¿¿ä
1. ªãºãäºë, òýìäýãò/ Data: Symbols/ -
Ò¿¿õèéýä
Áààòàðûí Áàòàà
2020 îíû 2, 3 äóãààð óëèðàë