Humanisme

1. www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 5 september 2017
Inleider: Peter de Wit
Humanistische
Canon over
Rode draden
Vensters
o.a.
 Paideia en Humanitas
 Renaissance
 Verlichting
 Het vrijdenken
 Georganiseerd humanisme
Tijdsperiode Van Griekse oudheid tot heden

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 Wat vindt u kenmerkend voor humanisme ?
 Doel van de Humanistische Canon
2. Acht vensters uit de Canon
1. + 500 v. - 300 v.Chr. Griekse tijd
2. + 100 v. - 100 n.Chr. Romeinse tijd
3. + 1400 - 1600 Renaissance
4. + 1700 - 1800 Verlichting
5. + 1850 - 1940 Vrijdenkers
6. + 1945 - Georganiseerd humanisme
7. + 1950 - Humanisme kritiek
8. + 2010 - Modern humanisme
3. De hamvraag
 Waar sta ik zelf ?
Vragen – discussie - graag tussendoor
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
 alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
De startvraag
Wat houdt humanisme eigenlijk in ? Happy Mens
internationaal symbool voor humanisme
Wat vindt u kenmerkend voor humanisme ?
Of: het meest waardevol ?
Of: hoe zou u humanisme omschrijven ?
 respect
 vrijheid
 zelf denkend en invoelend
 gelijkwaardigheid
 rechtvaardigheid
 pluriform, niet dogmatisch
 volwaardig mens zijn
 zelfbeschikking
 geloof in de mens
 seculiere waarden

5. HV-Midden-Holland
5
Humanistische Verbond
Eigentijds Humanisme
Drie elementen
o centraal staat de mens
zijn waardigheid - zijn menselijke vermogens
o is een politiek-moreel streven
naar een rechtvaardige samenleving
o streeft naar een mooi persoonlijk leven
goed, zinvol
Twee gelijke inspiratiebronnen
1. het ideaal van een menswaardig bestaan voor allen
2. het ideaal van autonomie voor het individu
 Zelf denken – samen leven
 pdw: én persoonlijke ontplooiing
Kenmerkend voor het levensbeschouwelijk humanisme (HV)
 deze drie elementen samen
 PdW: de drie rode draden

6. HV-Midden-Holland
6
Humanistische Canon
Geschiedenis en actualiteit
35 vensters
a) venster: bespreking thema
b)werken: doorkijk
o filosofen/denkers/schrijvers
 doel: overzicht geven
o geschiedenis en actualiteit
o zelf verder lezen
 ‘Het’ humanisme ligt nergens vast
o verschillen in visies
Drie hoofdlijnen – drie rode draden
 1 . kritisch nadenken over eeuwig geachte waarheden
 tegen dogmatisch denken  Wetenschappelijke revolutie, Vrijdenkers
 2 . een politiek-moreel streven naar sociale rechtvaardigheid
 tegen intolerante krachten  Mensenrechten, Verzet tegen dictatuur
 3 . het ideaal van ontplooiing en vorming van het individu
 vorming tot volledig mens  Humanistische psychologie, Levenskunst

7. HV-Midden-Holland
7
Venster 1 – De Griekse Paideia (opvoeding)
Het begin van het humanisme
De vijfde eeuw v.Chr.
 bloei van Athene en opkomst van democratie
Oude opvoeding
 gericht op de aristocratie
o leren doe je in de wereld van volwassenen
 trainen van vaardigheden in sport en muziek
o lichaamskracht, moed, plichtsgevoel, eergevoel
Nieuwe opvoeding
 opbloei van de stadstaat
o wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis, architectuur
 volksvergadering en politieke functies
o welsprekendheid - retorica – argumentatie
 sofisten – rondtrekkende leraren
o brengen rationele kennis - zijn kritisch op kennis  1 .
o opvoeden wordt een vak
 3 . Paideia: brede vorming van het individu

8. HV-Midden-Holland
8
 Doorkijk - bij Paideia
Paideia - de vorming tot volledig mens
1 Socrates (+ 470-400 v.Chr.)
 grondlegger van het humanisme
 tegen dikdoenerij en autoriteit
o probeerde mensen aan het denken te zetten - ken uzelf
 bracht zijn leven door op de markt van Athene
o wijsheid: wat is rechtvaardigheid, schoonheid, goed ?
o maakte anderen het leven niet gemakkelijk
 1. stel vragen bij vanzelfsprekendheden
2 Isocrates (+ 440-340)
 groot redenaar met eigen retorenschool
o paideia = lessen in retoriek, literatuur, politiek, moraal
 2. opvoeden draagt bij aan emancipatie van het volk
3 Aristoteles (+ 380-320)
 deugdethiek – Ethica Nicomachea
o streef naar het juiste midden - om optimaal te functioneren
o je vermogens ontwikkelen geeft voldoening - gepaste trots
 3. haal het beste uit jezelf

9. HV-Midden-Holland
9
Venster 2 - Humanitas
Wat de mens werkelijk tot mens maakt
Griekse cultuur komt ook in Rome
 derde en tweede eeuw v.Chr.
o politieke kringen bespreken Griekse filosofen
Cicero (+ 110-40 v.Chr.)
 werkt het begrip humanitas uit
o de mens: ken zijn beperkingen - is geen god
o de mens onderscheidt zich van dieren
1. door zijn verstand en de taal  die moet je ontwikkelen
2. kan de wereld betekenis geven en naar zijn hand zetten
 humanitas is wat de mens tot mens maakt
o menslievendheid - trek je het lot van de medemens aan
o culturele vorming - de vorming tot menselijkheid
 verbindt humanitas met de Romeinse filosofie van de Stoa
o Stoa sluit een direct goddelijk ingrijpen in de wereld uit
o in ethische aspecten is het de mens die handelt
 2 . ga vriendelijk en beschaafd met elkaar om
 3. ontwikkel je met literaire en filosofische thema’s

10. HV-Midden-Holland
10
 Doorkijk - bij Humanitas
De Stoïcijnse traditie
1 Seneca (+ 0-65)
 de beginselen van de Stoa
o laat je niet leiden door emoties
o laat je niet van de wijs brengen door gebeurtenissen
waarop je geen invloed hebt
 een sterk gevoel van empathie en inlevingsvermogen
o ga met een lager geplaatste om zoals je wil dat een hoger geplaatste met jou doet
o verplaats je in degene op wie je boos bent - de gulden regel
 2. welwillend en vriendelijk tegenover elkaar
 3. verfijndheid en eruditie; in één woord: humanitas
2 Marcus Aurelius (+120-180)
 de keizer die liever filosofeerde
 Overpeinzingen
o gaf zich opdracht voor zichzelf verantwoordelijkheid te nemen
o laat je niet door anderen van de wijs brengen
 stem af op je innerlijk kompas - volg de Universele Natuur
en je eigen natuur
 3. lezen, schrijven, discussie als middel tot levenswijsheid

11. HV-Midden-Holland
11
Venster 3 - Renaissance
De oudheid herboren
Begint in 14e
eeuws Italië
 Petrarca (+ 1300-1375) de vader van het humanisme
o de schoonheid en lichtheid van de Grieks-Romeinse cultuur
o zoekt originele teksten - vooral Cicero
 ethiek in het openbare leven > < corruptie en oorlog
15e
en 16e
eeuw - overig Europa
 accepteer geen interpretaties meer
o wetenschappelijke en filosofische bronnen waren in vergetelheid geraakt
 Humanisme in de Renaissance - twee betekenissen
1) rond 1500: groep geleerden noemden zich humanisten
o studia humanitatis: studie van de menselijke staat
2) in 1800: studies over Renaissance humanisme
o een nieuwe visie op de mens: het seculiere en het zelfbewustzijn
o ze respecteerden en stimuleerden de vermogens van de mens
 1 . Renaissance: oorspronkelijke bronnen lezen
 2. breng ethiek terug in het openbare leven
 3. stimuleer het denken, het scheppen en de vrijheid van de mens

12. HV-Midden-Holland
12
De school van Athene
Wandschildering van Rafael (1509)
 In het Vaticaan
De controverse
o Plato wijst omhoog
o Aristoteles wijst naar beneden
o Socrates staat met jongeren te praten
o Diogenes trekt zich van niemand iets aan

13. HV-Midden-Holland
13
 Doorkijk - bij Renaissance
De menselijke waardigheid
1 Pico della Mirandola (+1470-1500)
 academische filosofie: geen plek voor menselijke morele problemen
 humanistische artes liberales: wijsheid en deugd
 Rede over de menselijke waardigheid
 Niets is bewonderenswaardiger dan de mens
niet vanwege de gebruikelijke argumenten
- zijn scherpe zintuigen en onderzoekende geest -
o Hem is bij de schepping een bijzondere plaats ten deel gevallen
de mens bepaalt naar eigen vrije wil zijn natuur
de natuur van de andere schepselen ligt vast
 3. de vrije wil: de mens heeft de vrijheid zichzelf te bepalen
2 Erasmus (+ 1465-1535)
 Bijbels Humanisme
 terug naar de filosofie van Christus > < imitatie
 voor goede omgangsvormen en tolerantie
 1. tegen schijnheiligheid en ongefundeerde autoriteit
 2. humanisme en christendom gaan samen

14. HV-Midden-Holland
14
Venster 4 - Verlichting
Het licht van de rede gaat schijnen
17e
en 18e
eeuw
 volgt op de toename van kennis sinds 16e
eeuw
 een stroming onder Europese intellectuelen
 willen de wereld in vrijheid bestuderen
en de samenleving opnieuw inrichten
 zetten zich af tegen kerk en autoriteiten
 een proces van secularisering
 religie buiten de ethiek, politiek en wetenschap
Kritisch én constructief
 kritiek: op geloofsinstituten en onredelijkheid
 constructief: nieuwe wetenschappelijke kennis
 nieuwe samenlevingsvormen
Radicale en Gematigd stroming
 Gematigde Verlichting: religie is geen direct opstakel voor vooruitgang
 Radicale Verlichting: atheïstisch en anti-religieus
 1. Vrijheid voor de wetenschap
 2. rechtvaardigheid, democratie, mensenrechten

15. HV-Midden-Holland
15
 Doorkijk - bij Verlichting
Kennis is cruciaal voor het vrije individu
1 Encyclopédie (+1750-1770)
 Diderot en d’Alembert
 alle kennis die over de wereld is verspreid verzamelen
 het belangrijkste werk uit de Franse Verlichting
 28 delen, 4.000 exemplaren verkocht
 geeft het individu toegang tot kennis op het gebied van
 filosofie, wetenschap, techniek, kunsten
 ook etiquette, seksualiteit en hygiëne
 menselijke kennis komt uit de mens zelf
 niet uit religie > < jezuïeten
 1.+2. kennis om kritisch over de samenleving na te denken
2 Immanuel Kant (+1720-1800)
 Verlichting is
ontkomen aan onmondigheid waaraan je zelf schuldig bent
 vrijheid kunnen we niet waarnemen, maar
als moreel handelende wezens moeten we uitgaan van een vrije wil
 1.+3. heb de moed je van je eigen verstand te bedienen

16. HV-Midden-Holland
16
Venster 5 - Het Vrijdenken
Van individuele daad naar een beweging
Individueel verzet tegen kerkelijke autoriteiten en dogma’s
 Klassieke oudheid Protagoras, Socrates
 Renaissance: Erasmus, Copernicus
 Verlichting: Spinoza, Bayle
Tweede helft 19e
eeuw
 1848: vrijheid van meningsuiting, vergadering, vereniging
 1855: vrijdenkers tijdschrift – De Dageraad
 1856: vereniging De Dageraad
o aanvankelijk: deïstisch (Spinozisten)
o vanaf 1860: atheïstisme dominant
 doelstelling
o waarheid zoeken aan de hand van de natuur en rede
o onderlinge kennismaking bevorderen
o praktisch meewerken aan 'het geluk der maatschappij
 tegen militarisme, nationalisme, kolonialisme
 1. Zoeken naar waarheid zonder dogma
 2. én compassie met de medemens

17. HV-Midden-Holland
17
 Vensters met Vrijdenkers
rond 1900
1 Sociale bewegingen
 arbeidersstrijd – parlementaire democratie - vrouwenkiesrecht
o Ferdinand Domela Nieuwenhuis (+ 1850-1920)
o Aletta Jacobs (+ 1855-1930)
o Pieter Jelles Troelstra (+ 1860-1930)
 2. gelijke rechten - emancipatie bewegingen
2 Interbellum - Waakzaamheid
 Menno ter Braak (+1900-1940)
 de rancuneuze mens:
wil een zo eenvoudig mogelijk wereldschema
een strijdtoneel van de ene groep tegen de andere groep
 Anton Constandse (+1900-1985)
o pacifisme, imperialisme, seksuele moraal en milieu
na WO-II
o Algemeen Handelsblad – De groene Amsterdammer - VPRO radio
o revoluties kunnen even gewelddadig worden als de regimes waartegen ze strijden
 2. verzet tegen dictatuur

18. HV-Midden-Holland
18
Venster 6 - Georganiseerd humanisme
Om de geestelijke weerbaarheid
 na de grote menselijke tragedie van WO-I en II
 wederopbouw in een verzuilde samenleving
Humanitas
 direct na WO-II opgericht (mei 1945)
o maatschappelijk werk op humanistische grondslag
o voor wie geen beroep wil doen op kerkelijke organisaties
Humanistisch Verbond (februari 1946)
 grote strijd
o een grote groep mensen heeft de kerk verlaten
o zij hebben geen of een impliciet humanistische levensovertuiging
o ze dreigen weg te glijden naar een geestelijk nihilisme
o biedt hen een doordachte en zedelijk verantwoorde levensbeschouwing
 kleine strijd
o gelijke rechten voor de buitenkerkelijken als voor godsdienstigen
 humanistische geestelijke verzorging, vormingsonderwijs e.d.
 3 . De weerbaarheid van de buitenkerkelijke mens
 2. om een menselijke samenleving

19. HV-Midden-Holland
19
 Doorkijk - bij Georganiseerd humanisme
Tegen levensbeschouwelijke onverschilligheid
1 Jaap van Praag (+ 1910-1980) van 1946 tot 1968 voorzitter
 de combinatie van Mythe en Rede
o mythe: de wereld van willen en streven – een scheppende kracht
o rede: de ordenende instantie - objectiveert en beheerst driften
 de verbinding tussen individu en werkelijkheid
o opvoeding en vorming kunnen weerbaar maken tegen de chaotische werkelijkheid
 het Humanisme heeft geen ideaal recept
o wil altijd opzoek gaan naar verbetering
 2.+3. humanistische ethiek gaat over zelfverwerkelijking en verbondenheid
2 Internationaal humanisme
 humanistische en ethische organisaties
o vooral in Europa, de VS en India
 International Humanist en Ethical Union (IHEU, opgericht 1952)
o 100 organisaties uit 30 landen
 European Humanist Federation (EHF, opgericht 1991)
o 55 humanistische en secularistische organisaties uit 22 landen
 1.+ 2. accent op vrijheid van denken + mensenrechten

20. HV-Midden-Holland
20
Venster 7 - Humanismekritiek
Aandacht voor de blinde vlekken
Kritiek – waarop ?
 Postmodernisten - vooral kritiek op de moderne cultuur
o in de moderne cultuur staat de mens té centraal
o teveel nadruk op de groei van de wetenschappelijke kennis
die vooruitgang teweeg zou brengen
De Canon
 onbehagen bij antropocentrisme is niets nieuws
o 17e
– 18e
eeuw: Descartes, Kant - de grenzen van het menselijke kennen
o 19e
eeuw: Nietzsche, Freud - de beperkingen van de mens
o 20e
eeuw: Lévi-Straus, Althusser - de mens is eerder product dan schepper
o en: Foucault, Derrida, Sloterdijk - de wisselwerking met wat de mens ontsnapt
Het weerwoord - kritiek op humanismekritiek
 wijst op het gevaar van relativisme en nihilisme
o Jürgen Habermas - doe aan publieke debat - denk hard op met elkaar
o Luc Ferry - praat over zingeving en het goede leven, streven naar wijsheid
 1 .+2 . Niemand heeft de wijsheid in pacht

21. HV-Midden-Holland
21
Venster 8 – 20e eeuw humanisme
We staan in een historisch context
Een ongodsdienstige levensbeschouwing die put uit een rijke traditie
 de Renaissance-humanist
o streeft er naar iets moois te maken van het leven
o christenen laat zich inspireren door de klassieke moraalfilosofie en letterkunde
 de Verlichting-humanist
o bijbel en traditie is geen toetssteen voor waarheid
o veel christenen en joden wilden een redelijke godsdienst
 verlichtingsdenkers: zowel vrijzinnigen als atheïsten
 de Vrijdenker-humanist
o 19e en 20e eeuwse vrijdenker ziet godsdienst als onzin
 > < modern humanisme: ook redelijke opvattingen in andere levensbeschouwingen
Twee centrale gedachten in modern humanisme
 alle levensbeschouwingen zijn mensenwerk
o geven antwoord op existentiële vragen en helpen bij zingeving  3.
 alle mensen horen elkaar als gelijken te zien en te behandelen
o niemand kan bepalen hoe jij moet leven  1.
o opkomen voor rechtvaardigheid en mensenrechten  2.

22. HV-Midden-Holland
22
Venster 8 – Modern humanisme
Seculier humanisme én religieus humanisme
Kern van humanisme
 open, dialogisch en verdraagzame levensbeschouwing
o erkenning van twijfel en feilbaarheid
o openheid, waardering voor diversiteit
 vind je ook binnen religies
 het gelijkheidsbeginsel
o keuze voor democratie
o scheiding kerk en staat
o mensenrechten (Universele Verklaring Rechten van de Mens)
 vind je ook binnen religies
1+2+3 . Inclusief humanisme
 bij buitenkerkelijken en kerkelijken
De drie rode draden in het humanistisch denken
1. zelf denken
2. samenleven
3. persoonlijke ontplooiing
 antwoorden zijn voorlopige antwoorden

23. HV-Midden-Holland
23
De hamvraag
Brengt dit mijn denken verder ?
Griekse oudheid
 Paideia  opvoeden draagt bij tot volledig menszijn
Romeinse oudheid
 Humanitas  ga vriendelijk en beschaafd met elkaar om
Renaissance
 Menselijke waardigheid  ligt in zijn vrije wil
Verlichting
 Durf te denken  kennis is cruciaal voor het vrije individu
Vrijdenkers
 God noch autoriteit  én compassie met de medemens
Oprichters
 Humanistisch Verbond  heeft geen ideaal recept – is altijd opzoek naar verbetering
Voorbij de critici
 gevaar van relativisme  praat met elkaar over zingeving, het goede leven, wijsheid
21e eeuw humanisme
 niet exclusief  HV richt zich op buitenkerkelijken
óók humanisme binnen religies

24. HV-Midden-Holland
24
Tot slot
Zaterdag 28 oktober 2017
Duurzaamheidsdaggouda
Van 11 tot 16 uur
in Coornhert Gymnasium
organisatie HV en Raad van Kerken
volgende Humanistische Canon
dinsdag 3 oktober 2017
Venster: Duurzaamheid
De penningmeester stelt
een bijdrage van 3 euro zeer op prijs
pdw/september 2017