Over de vrije wil (HV Midden-Holland)

1. De Vrije Wil
Humanistisch Verbond Midden
Holland
M. Arentsen
September 2016

2. Agenda
• Inleiding
• Vrije Wil in de Filosofie
• Vrije Wil in de Theologie
• Vrije Wil in Psychologie
• Vrije Wil in de
Neurologie/Hersenwetenschap
• Samenvatting
• Literatuur

3. Inleiding
• Diverse filosofen, theologen, psychologen en
hersenwetenschappers stellen dat de mens
geen vrije wil heeft
• Vraag 1: Wat bedoelen ze precies
• Vraag 2: Wat is de betekenis voor sociale
relaties en strafrecht? Kun je mensen dan nog
verantwoordelijk houden voor hun daden
• Individuele vrije wil is echter een kernwaarde
van onze samenleving en is diep geworteld

4. Definities (1)
• Wil: Het vermogen van de mens om van
een gedachte over te gaan naar een
handeling
• Vrije wil: Het vermogen van rationeel
handelende personen om controle uit te
oefenen over hun daden en beslissingen

5. Doelstelling/Betekenis
van Vrije Wil
• Vrije Wil als voorwaarde voor (morele)
verantwoordelijkheid
• Vrije Wil als voorwaarde voor
zelfverwerkelijking
• Vrije Wil als voorwaarde voor bewuste
aansturing
• Pm: Vrije wil zonder enige invloed van
genen en ervaringen (niet zinvol)

6. Voorwaarden
voor Vrije Wil
• Alternatieve mogelijkheden dwz hadden
we met precies dezelfde voorgeschiedenis
van ons brein een andere handeling
kunnen kiezen dan we feitelijk hebben
gedaan. Dit is vooral de focus in de
filosofische discussie
• Zelfcontrole dwz hebben we zelf de
bewuste keuze gemaakt. Dit is vooral de
focus in de neurologische/psychologische
discussie.

7. Sociale Relaties (1)
• In onze sociale relaties gaan we in feite uit van
de vrije wil; we houden mensen verantwoordelijk
voor hun daden
• Bij geen vrije wil verliezen waardering,
goedkeuring, dankbaarheid, edelmoedigheid,
heldhaftigheid, maar ook slecht gedrag
betekenis als men gelooft dat niet anders had
kunnen worden gehandeld.

8. Sociale relaties (2)
Psychologisch experiment
• Twee groepen proefpersonen (A en B) nemen
deel aan psychologisch experiment (vaak
herhaald)
• Groep A leest vooraf een artikel waarin de vrije
wil wordt ontkend; groep B leest vooraf een
neutraal artikel
• Groep A blijkt veel vaker vals te spelen en
zelfzuchtig op te treden dan groep B
• Conclusie: Twijfel aan de vrije wil heeft negatief
effect op sociaal gedrag

9. Strafrecht en Vrije Wil (1)
• Het recht gaat uit van vrije wil; de dader
wordt meestal verantwoordelijk gehouden
• 2 vragen: Is feit bewezen en is er een
strafuitsluitingsgrond
• Strafuitsluitingsgrond: gebrekkige
ontwikkeling of stoornis in geestelijke
vermogens; voor kinderen apart strafrecht
• In Nederland 5 graden van
ontoerekeningsvatbaarheid

10. Strafrecht en Vrije Wil (2)
• Strafredenen:
- Afschrikking
- Bescherming maatschappij
- (Her)Opvoeding/(Her)conditionering
- Vergelding
• Straffen: Boete; taakstraf; celstraf; TBS
• Bij geen vrije wil (de dader zou niet anders
gehandeld kunnen hebben): vergelding vervalt;
focus op (her)opvoeding/conditionering
• Huidige trend de andere kant op: zwaarder
straffen ondanks gebleken ineffectiviteit ( grote
recidive)

11. Voorlopige Bevinding
• De mening van die wetenschappers dat de
vrije wil niet bestaat lijkt tot nu toe weinig
tot geen invloed te hebben op ons
maatschappelijk gedrag
• We blijven elkaar verantwoordelijk houden
en ook op het strafrecht is er tot nu toe
geen invloed van betekenis

12. Vrije Wil
in de filosofie
• Eeuwenoude discussie onder filosofen die
het zoals gebruikelijk niet met elkaar eens
zijn
• De discussie focust met name op de vrije
wil in relatie tot determinisme
• Compatibilisten (de meerderheid) menen
dat vrije wil kan samengaan met
determinisme
• Incompatibilisten vinden van niet

13. Determinisme
• Alle gebeurtenissen vloeien noodzakelijk voort
uit eerdere gebeurtenissen in samenhang met
de natuurwetten
• Alle gebeurtenissen hebben een oorzaak
• Vanaf de oerknal had het niet anders kunnen
lopen dan het heeft gedaan
• Bovennatuurlijke oorzaken bestaan niet
• Determinisme kan niet worden bewezen, maar
de meeste wetenschappers gaan er wel vanuit

14. Compatibilisme
• Determinisme is waar of onwaar; Vrije Wil is
waar
• Meerderheid filosofen (veel Amerikaanse
filosofen) is compatibilist
• Klassiek compatibilisme: Vrije Wil is vrijheid om
te doen wat je wilt zonder externe beperkingen
• Externe beperkingen kunnen bijvoorbeeld zijn
dwang, gevangenschap, sociale druk.

15. Modern Compatibilisme
• Vermogen om te handelen op basis van
redenen
• Vermogen om te handelen op basis van
reflectieve zelfevaluatie
• Geloof in vrije wil is een fundamentele
menselijke behoefte

16. Incompatibilisme (1)
Hard Determinisme
• Determinisme is waar; Vrije Wil is dus onwaar
• Visie Spinoza (1632-1677): Alles heeft een
oorzaak; hoop en vrees hebben geen zin
• Visie Schopenhauer (1788-1860): Wel vrijheid
om te doen wat we willen; geen vrijheid om te
willen wat we willen. 1839:”De Vrijheid van de
Wil”. Prijsvraag Noorse Academie van
Wetenschappen.
• Geen populair standpunt onder moderne
filosofen, maar er zijn er wel

17. Incompatibilisme (2)
Libertarisme
• Vrije Wil is waar: Determinisme kan
derhalve niet waar zijn
• Vrijheid om te willen wat je wilt; de mens is
zelf de ultieme oorzaak van zijn handeling
• De meeste filosofen vinden dit irrationeel;
de mens zou causa sui zijn; een
onbewogen beweger; zelfde verleden en
natuurwetten en toch andere handeling
• Verwar niet met de politieke stroming

18. Conclusies
Filosofisch Debat
• De focus van de discussie is gericht op de vrije
wil in relatie tot determinisme
• De meerderheid van de filosofen accepteert
determinisme, maar argumenteert toch voor het
bestaan van de vrije wil
• Mensen kunnen zich een toekomstige situatie
voor de geest halen en op basis van redenen
(zelfreflectie/zelfprogrammering) hun gedrag
aanpassen
• De filosofen publiceren knappe analyses en
redeneringen over de vrije wil, maar er is in feite
weinig invloed op het maatschappelijk gedrag

19. Vrije Wil
in de Theologie
• Uitgangspunt monotheïstische religies:
God is almachtig, alwetend en goed
• Standaardvragen:
- Kan de mens een vrije wil hebben als
God van te voren weet hoe het met hen
zal aflopen (vagevuur, hel of hemel)
- Hoe komt het kwaad in de wereld

20. Enige Antwoorden (1)
• Augustinus (354-430)
- de mens verloor de vrije wil door de
zondeval
- de mens is afhankelijk van God’s genade
maar ook (later):
- het kwaad is in de wereld omdat God de
mens vrije wil heeft gegeven (in
tegenspraak met eerdere visie)

21. Enige Antwoorden (2)
• Erasmus (1496-1536)
- 1524 Publicatie: Onderzoek naar de vrije
wil
- verdedigt de idee van de vrije wil
- opdracht aan iedere christen zichzelf te
perfectioneren
- de mens kan zich richten op de dingen
die leiden tot eeuwig heil of zich daarvan
afkeren
- Erasmus zag het gevaar van fatalisme

22. Enige Antwoorden (3)
• Luther (1483-1546)
- 1525 Publicatie “De knechtelijke Wil”
- zeer polemisch geschrift; gaat tekeer tegen Erasmus
- de mens heeft vrije wil, maar kan er sinds de zondeval
geen gebruik meer van maken
- God schenkt het geloof (de genade) aan de mensen
- Leer van de dubbele predestinatie(zowel gedoemden
als geredden zijn door God uitgekozen)
- Luther verwerpt alles wat afdoet aan de almacht van
God
• Calvijn (1509-1554)
- Calvijn werkt de dubbele predestinatie uit in zijn
Institutie

23. Enige Antwoorden (4)
• Begin 17e eeuw: conflict tussen Arminius
en Gomarus
• Arminius was pro de vrije wil (de mens kan
kiezen voor aanvaarding of afwijzing van
God’s genade)
• Gomarus was aanhanger predestinatie
• Gomarus won (Synode van Dordrecht
1618)

24. Conclusies
Theologisch debat
• Gezaghebbende theologen geloofden
stellig in predestinatie en derhalve niet in
een vrije wil van mensen
• Deze stellingneming lijkt geen invloed te
hebben gehad op het gedrag van mensen
in het maatschappelijk verkeer
• Voor zover ik weet leeft het debat over de
predestinatie niet meer

25. Vrije wil in de psychologie (1)
• Focus: Vrije wil als voorwaarde voor
bewuste aansturing
• Sturen wij zelf bewust ons gedrag aan of
wordt ons gedrag gestuurd door
onbewuste invloeden?
• Wat is de rol van ons bewustzijn en wat
van ons onbewuste

26. Vrije wil in de psychologie (2)
(stukje geschiedenis)
• Descartes (1596-1650)
- Scheiding van lichaam en geest (dualisme)
- Alle mentale processen zijn bewust
- De pijnappelklier is antenne voor de geest
- Dieren hebben geen geest en dus geen pijn
• Freud (1856-1939)
- Bewustzijn bevat niet alle mentale processen
- Onbewuste is vergaarbak van infantiele
dierlijke driften en traumatische ervaringen

27. Huidige Inzichten
over het bewustzijn
• De geest wordt veroorzaakt door processen
(neuronale activiteit) in de hersenen (monisme);
er zijn bewuste en onbewuste processen
• Het bewustzijn heeft beperkte capaciteit en
werkt serieel (focus op één ding)
• Het bewustzijn is niet de baas in het brein
• Het bewustzijn stuurt meestal ons gedrag niet
aan, maar rationaliseert wel de redenen er voor
• Het bewustzijn is te vergelijken met
toeschouwer/persvoorlichter of op zijn best
navigator

28. Rationalisatie
Experiment
• Proefpersonenkiezen de beste uit een
serie van 5 nylonkousen
• De meesten kiezen de meest rechtse
• Desgevraagd wordt de keuze
beargumenteerd(sterker; mooier; zachter
etc etc)
• De kousen zijn echter identiek
• Bewustzijn rationaliseert de keuze

29. Ons Onbewuste (1)
• Ons onbewuste heeft een veel grotere
capaciteit dan ons bewustzijn (ca 200 000
x zo groot, werkt parallel)
• Ons onbewuste stuurt heel vaak onze
handelingen aan (bv spreken, autorijden,
muziek maken, sport)
• Creativiteit/genialiteit/deskundigheid vloeit
altijd voort uit onbewuste processen (wel
gebaseerd op bewuste langdurige studie,
training, ervaring)

30. Ons Onbewuste (2)
• Onbewust imitatie gedrag heeft invloed op
ons sociaal functioneren
• Serveerster die de klant imiteert door de
bestelling letterlijk te herhalen krijgt
grotere tip (herhaalde psychologische
experimenten)
• Ons gedrag wordt vaak bepaald door
onbewuste invloeden bv bij priming

31. Priming
Experiment
• Groep A leest artikel over oude mensen
• Groep B leest een neutraal artikel
• Groepen A en B lopen naar een lift om
naar andere locatie te gaan voor volgend
experiment
• Groep A loopt aanzienlijk langzamer naar
de lift dan Groep B
• Ander voorbeeld: mensen lossen puzzels
sneller op als ze eerst over professoren
hebben gelezen

32. Beslissingen
Onbewust nadenken
• Eenvoudige beslissingen: Bewust
nadenken
• Complexe beslissingen: Onbewust
nadenken (nachtje slapen) leidt tot betere
beslissingen
• Psychologische experimenten bevestigen
dat bewust veel criteria afwegen bij een
complexe beslissing tot minder goede
beslissingen leidt

33. Libet
Experiment (1983)
• Een proefpersoon verricht een eenvoudige handeling op
een willekeurig moment en geeft aan op welk moment
zijn bewuste besluit is genomen door de stand van een
snel ronddraaiende wijzer te onthouden
• De hersenactiviteit van de proefpersoon wordt met een
EEG gemeten
• Relevante hersenactiviteit wordt vastgesteld circa 0,3
sec vóór het bewuste besluit (“readiness potential”)
• Verrassende conclusies:
- het onbewuste begint het gedrag
- bewust genomen beslissing is een illusie
• Experiment is vaak herhaald (FMRI scan):
hersenactiviteit waarmee handeling voorspeld kon
worden tot 7 sec voor bewuste beslissing

34. Conclusies
vrije wil in de psychologie
• Ons onbewuste is voor ons handelen vaak veel
belangrijker dan ons bewustzijn
• Kanttekeningen derhalve bij de vrije wil als voorwaarde
voor bewuste aansturing
• Bewuste wil is een gevoel, vaak geen oorzaak van ons
handelen
maar ook
• Ervaring van bewuste wil is fundamenteel kenmerk van
ons mens zijn; dat willen we niet missen
• Bewuste wil geeft auteurschap en gevoel van
verantwoordelijkheid voor ons handelen (basis voor
onze moraal)

35. Vrije wil in de
Neurologie/hersenwetenschap
• Focus: Handelen wij zelf op basis van
bewuste wil
• Dick Swaab
(neurobioloog/hersenonderzoeker):
Hoofdstuk XVIII in “Wij zijn ons brein”: “De
vrije wil, een plezierige illusie” (2010)
• Victor Lamme (cognitief
neurowetenschapper): “De Vrije Wil
bestaat niet” (2010)

36. Visie Swaab
over de geest en de ziel
• Quote Pag 357: “Ik heb nog geen goed
argument gehoord tegen mijn simpele
conclusie dat de “geest” het resultaat is
van het functioneren van onze 100 miljard
hersencellen, en de “ziel” een
misverstand.”

37. Inperking keuze vrijheden
• Genetica (IQ, hersenziekten)
• Omstandigheden in de baarmoeder
(placenta, alcohol drugs, geneesmiddelen
seksuele oriëntatie ligt al vast)
• Schade bij de geboorte
• Lichamelijke en geestelijke beperkingen
• Postnatale ontwikkeling (moedertaal,
religie,verwaarlozing, misbruik)
• Onbewuste invloeden

38. Invloed
Genetische achtergrond
• Intelligentie: 88%
• Schizofrenie: 80%
• Open: 57%
• Rechts autoritair: 57%
• Alcoholisme: 55%
• Extravert: 54%
• Beheersing: 52%

39. Conclusie Swaab
• De mens kent veel beperkingen
• Deze beperkingen hebben veelal
onbewust invloed op ons handelen
• Vooral erfelijke factoren, de
zwangerschapperiode en de eerste
levensjaren hebben een grote invloed op
je karakter en je handelen
• De vrije wil is derhalve een – plezierige –
illusie (Let op : Swaab generaliseert van
veelal naar altijd)

40. Visie Lamme (1)
• Het Libet experiment en vele experimenten daarna tonen
aan dat het bewustzijn van een handeling meestal pas
komt nadat het brein de handeling heeft ingezet
• Ratio en gedachten (bewustzijn) controleren ons gedrag
niet, maar becommentariëren het alleen
• Lamme noemt bewustzijn een kwebbeldoos, die logische
redenen (rationalisaties) verzint voor ons gedrag (en er
ook nog wel eens naast zit)
• Gedrag wordt bepaald door in het brein vastgelegde
ervaringen en genetische voorkeuren. Er is geen plaats
voor een factor die niet afhangt van deze geschiedenis

41. Visie Lamme (2)
• Lamme geeft diverse voorbeelden van onbewust
gestuurde handelingen (soms van patiënten) en
generaliseert dan tot zijn visie dat het bewustzijn geen
relevante rol speelt
• Volgens Lamme kan met een hersenscan beter de echte
mening van een mens worden vastgesteld dan op basis
van zijn mededelingen. Ons bewustzijn verzint redenen,
maar die zijn niet altijd in overeenstemming met de
werkelijke mening ( bv bij de opvatting over
discriminatie)
• Lamme propageert neuromarketing
• Zijn conclusie: De vrije wil bestaat niet

42. Interview Dennett

43. Kanttekeningen
bij de neurologische visie (1)
• Uitgangspunt van de neurologen lijkt dat
een vrije wil alleen bestaat als er geen
enkele invloed is van genen en
voorgaande ervaringen en een handeling
altijd vooraf wordt gegaan door een
bewuste beslissing
• De eis “geen enkele invloed” is niet zinvol
• En ook ons onbewuste hoort bij onze
identiteit

44. Kanttekeningen
bij de neurologische visie (2)
• Hersenwetenschappers lijken het belang
van bewustzijn te onderschatten
• Mensen zijn in staat zich een toekomstige
situatie voor te stellen
• Bewuste reflectie speelt een sleutelrol bij
de vorming van lange termijn intenties/
streven naar lange termijn doelen

45. Kanttekeningen
bij de neurologische visie (3)
• Mensen kiezen er bewust voor (uit vrije wil) om
langdurig te oefenen, te trainen, te studeren en
op die wijze de relevante neuronenpaden in ons
brein (ons onbewuste) in te branden
• Ook ons (zo getrainde) onbewuste maakt deel
uit van onze identiteit
• Een musicus, wetenschapper, sporter etc.
handelt veelal op basis van gevoel (onbewust),
maar we piekeren er niet over hem of haar niet
verantwoordelijk te houden voor zijn of haar
handelingen

46. Conclusies
visie van hersenwetenschappers
• Zij hanteren impliciet een te enge definitie
van vrije wil (alleen bewuste handeling en
geen enkele invloed van
voorgeschiedenis)
• Zij onderschatten de grote betekenis van
het bewustzijn voor lange termijn doelen
• Zij veronderstellen kennelijk dat het
onbewuste geen deel uitmaakt van je
identiteit

47. Evolutie
van de vrije wil
• Ca 200 000 jaar geleden verdwenen dichte bossen en
ontstond savanne gebied in Afrika
• Mens-achtigen werden gedwongen samen te werken in
het open veld
• Selectie ten gunste van culturele vaardigheden
(zelfcontrole en rationele intelligentie); meer hersenen –
meer succes
• Veel later: ontstaan van taal maakt leren van eerdere
generaties en planning mogelijk (versnelling in kennis)
• Sommige mensen hebben meer vrijheid dan anderen

48. Samenvatting (1)
• De meeste filosofen menen dat een vrije
wil compatibel is met determinisme
• Het theologisch debat over de vrije wil lijkt
maatschappelijke relevantie te hebben
verloren
• De psychologen en neurologen hebben
aangetoond dat vrije wil als bewuste
aansturing een illusie is

49. Samenvatting (2)
• De drie definities van vrije wil waren:
- voorwaarde voor verantwoordelijkheid
- voorwaarde voor zelfverwerkelijking
- voorwaarde voor bewuste aansturing
• De vrije wil als voorwaarde voor
verantwoordelijkheid en voor
zelfverwerkelijking blijft overeind

50. Samenvatting (3)
• De psychologen en neurologen hebben wel
indringend duidelijk gemaakt dat de mens vele
beperkingen kent en vaak onbewust beïnvloede
beslissingen neemt
• Het karakter en gedrag van een mens wordt in
belangrijke mate bepaald door zijn erfelijke
eigenschappen en voorgeschiedenis
• Enige mildheid, begrip, welwillendheid in onze
mening over het ons onwelgevallig gedrag van
andere mensen zou ons derhalve niet misstaan

51. Literatuur (1)
• Filosofie
Van de Laar en Voerman: “Vrije Wil” xxx
Maureen Sie e.a.: “Hoezo Vrije Wil” xxx
Robert Kane: “A contemporary introduction to free will” x
Daniel Dennett: “Freedom evolves” xxxx
Arthur Schopenhauer: “De vrijheid van de wil” xx
Bert Keizer: “Waar blijft de ziel” xx
Marc Slors: “Dat had je gedacht” Brein, bewustzijn en
vrije wil in filosofisch perspectief xxxx
Roy Baumeister e.a.: “Free Will and Consciousness” xx
Herman Philipse: Hoorcollege “Neurofilosofie van de
geest” xxxx

52. Literatuur (2)
• Theologie
R.C. Sproul: “Vrije wil en genade” xx
• Psychologie
Ap Dijksterhuis: “Het slimme onbewuste” xxx
Daniel Wegner: “De illusie van de bewuste wil”
xxx
Herman Kolk: “Vrije wil is geen illusie” xxx
Daniel Kahneman: Thinking, Fast and Slow xxxx
• Neurologie/Hersenwetenschap
Antonio Damasio: Het zelf wordt zich bewust xx
Victor Lamme: “De vrije wil bestaat niet” xxx
Dick Swaab: “Wij zijn ons brein” xxxx
Alva Noë: “We zijn toch geen brein” xx