Humanisme en de ondergang van het Avondland

1. Humanistische Canon
Bespreking: 5 juni 2018
Inleider: Peter de Wit
1
Humanisme en De ondergang van het Avondland
Oswald Spengler De ondergang van het Avondland
2e bespreking boek 2: Wereldhistorische perspectieven
Tijdsperiode 1900 -1920

2. De ondergang van het Avondland
2
Agenda
1. Het voorafje
• Namenrondje – Humanistische Canon
2. De Ondergang van het Avondland - tweede bespreking
• Hoofdpunten uit eerste bespreking
• Tijdsbeeld – organische culturen
• Thema’s uit Boek 2
• Mensbeeld
• Wereldbeeld
• De Staat
• Democratie
3. De hamvraag
• Spengler terecht niet in de Canon ?
vragen en discussie – graag tussendoor
Bruine achtergrond: tekst uit de Canon of doorverwijzing
Groene achtergrond: bron buiten de Canon
HV Midden-Holland

3. Het voorafje
3
Het namen rondje
Heb ik ook uw emailadres?
o Alle deelnemers kunnen een kopie van de sheets
per email toegestuurd krijgen
HV Midden-Holland

4. Het voorafje
4
De Humanistische Canon www.humanistischecanon.nl
Ruim 35 vensters
1. venster: bespreking thema
2. doorkijkjes: verdieping
o filosofen/denkers/schrijvers/boeken
• doel: overzicht geven - verder lezen
o geschiedenis en actualiteit
• ‘Het’ humanisme ligt nergens vast
o verschillen in visies
Drie hoofdlijnen in de canon
1. kritisch nadenken over eeuwig geachte waarheden
o tegen dogmatisch denken
2. een politiek-moreel streven naar sociale rechtvaardigheid
o tegen intolerante krachten
3. het ideaal van ontplooiing en vorming van het individu
o vorming tot volledig mens
➔ HV: drie rode draden
❑ zelf denken – samen leven + persoonlijke ontplooiing
HV Midden-Holland

5. Uit de eerste bespreking
5
Tijdbeeld begin 1900 – fin de siècle
Centraal-Europees humanisme: optimisme, hoop en vertrouwen
• geloof in de vooruitgang - het hoogte punt van de geschiedenis
• wetenschap en technologie - brengen welvaart
• democratiseringsprocessen - mensen krijgen rechten en zeggenschap
Philipp Blom: De duizelingwekkende jaren 1900-1914
• ook een periode van verwarring
o razendsnelle technische vooruitgang
o wetenschappelijke ontwikkelingen
o evolutieleer van Darwin > < bijbel
o socialisme van arbeiders > < bourgeoisie
Na WO-I: wanhoop
• hoe heeft deze barbarij kunnen gebeuren ?
> < humanistische idealen van redelijkheid, vrijheid en gelijkheid
➔ Het einde van de humanistische vooruitgangsdroom
HV Midden-Holland
e
e
r
s
t
e
b
e
s
p
r
e
k
i
n
g

6. Oswald Spengler
De Ondergang van het Avondland
Schets van een morfologie van de wereldgeschiedenis
vertaling: Mark Wildschut
Boom uitgevers, 2017
(oorspronkelijk: boek 1-1918; boek 2-1923)
6
Boek 1: Gestalte en werkelijkheid
• de tijdelijkheid van alle culturen
o overeenkomsten in de wereldgeschiedenis
▪ Tabel – vier culturen ingedeeld volgens het patroon van de vier seizoenen
De taakstelling van Spengler
• de West-Europees-Amerikaanse situatie tussen 1800-2000
o huidige situatie de overgang van de Griekse naar Romeinse tijd
o imperialisme het klassieke symbool voor de eindfase
• tegen het dominante vooruitgangsidee
o afrekenen met het schema Oudheid – Middeleeuwen – Nieuwe Tijd
➔ Een verhaal vanuit een grootse visie
HV Midden-Holland
Oswald Spengler
+ 1880-1935
e
e
r
s
t
e
b
e
s
p
r
e
k
i
n
g
Caspar Friedrich - 1818

7. Spengler - de wereldgeschiedenis
7
Bestaat er een logica van de geschiedenis ?
• Boek 1 – inleiding -1e paragraaf
o “Dit boek waagt een poging het verloop van de geschiedenis op voorhand te bepalen,
inclusief de nog niet doorlopen stadia.“
Hebben de begrippen van het organische hierbij betekenis ?
• geboorte, dood, jeugd, leeftijd, levensduur
o ja: door middel van analogie – culturen vergelijken
o niet: opeenvolgende feitelijkheden → de wetmatige noodzaak van oorzaak-gevolg
o wel: de organische noodzaak van het lot → elke cultuur zit in een ‘levensfase’
Oudheid – Middeleeuwen – Nieuwe Tijd
• lineair denken - een volstrekt onhoudbare methode
o interpreteren in een richting die naar het eigen standpunt leidt
• vertoont de religieuze kenmerken van een verlossing
o overgang: heidendom → christendom → tijd waarin iets definitiefs begon
➔ Tabel – het politieke tijdperk van de westerse cultuur
▪ Avondland verkeert in de fase van civilisatie
o 1900-2000 heerschappij van het geld - economische machten infiltreren de politieke
o 2000-2200 vorming van caesarisme - ontstaan van een primitief despotisch imperium
HV Midden-Holland
e
e
r
s
t
e
b
e
s
p
r
e
k
i
n
g

8. Vier experts
8
Jilt Jorritsma
Aantrekkelijk, maar geforceerd
o culturen zouden zich ontwikkelen als organismen en hun vitaliteit verliezen
❑ waarheden ondergingen begin 1900 een transformatie
Hans Boetellier
Een verleidelijk sentiment
o ook in de 21e eeuw is er gevoel voor teloorgang van westerse waarden
❑ maar toch overheerst het pragmatisme: we moeten door en regelen het wel
René ten Bos
Spengler is geen inspiratiebron voor het Antropoceen
o de huidige ecologische crisis is geen gedetermineerde noodzaak
❑ maar een samenloop van ontwikkelingen
Marli Huijer
Spengler heeft niet goed om zich heen gekeken
o ook toen waren er succesvolle vrouwen in de wetenschap en kunsten
❑ goed verteld verhaal met alle beperkingen en vooroordelen van zijn tijd
➔ Vier geen enthousiaste commentaren
HV Midden-Holland
e
e
r
s
t
e
b
e
s
p
r
e
k
i
n
g

9. Spengler – boek 2
9
PdW: even afzien van zijn determinisme
• zitten er bruikbare elementen in zijn visie ?
Boek 2: Wereldhistorische perspectieven
1. Oorsprong en landschap
o bestaan en gewaarworden – begrijpen en denken
2. Steden en volken
o wereldgeschiedenis
3. De Arabische cultuur
o religie
4. De staat
o de rol van de standen
5. Het economisch leven
o de strijd tussen geld, techniek en politiek
Te bespreken thema’s
❑ Spengler’s mensbeeld
❑ Spengler’s wereldbeeld
❑ Staat en standen
❑ De burgerij en democratie
HV Midden-Holland

10. Spengler’s mensbeeld - 1
10
Het kosmische en de microkosmos
• Boek 2 – 1e hoofdstuk -1e paragraaf
Plant en dier – verbondenheid en vrijheid
• een plant is iets kosmisch
o het vormt deel van het landschap - waar het toeval haar dwong wortel te schieten
o het draagt tekens van tijdelijkheid - ritme, richting, tijd, lot, verlangen
• een dier is een plant én nog iets anders: een microkosmos
o een dier kan met zintuigen zijn positie tegenover het Al bepalen
▪ is bevrijd van de verbondenheid met de macrokosmos
▪ ervaart polariteit - spanning tussen het ‘ik’ en de omgeving
➔ is een microkosmos (kleine wereld op zich) in betrekking tot de macrokosmos
Het ritme van de kosmische kringlopen
• het kosmische loopt onder elke vrijheid van microkosmisch bewegen door
o het lost soms de spanning van alle individuele wezens op in één grote gevoelde harmonie
• het zwerken van een vlucht vogels - oorlogsdansen van mensen – een marcherend leger
• ‘het’ vliegt, danst, dreunt - er is één geheel ontstaan
➔ Voelen én gewaarworden
❑ een dier voelt het kosmische ritme - het zinnelijke leven
❑ een dier wordt de microkosmische spanningen gewaar - het zintuigelijke leven
HV Midden-Holland

11. Spengler’s mensbeeld - 2
11
Bestaan en wakker zijn
Bestaan - het kosmische leven
• impliceert ritme en richting, wordt beheerst door het lot
o het is een verlangen naar vervulling van het lot - uitzien naar het ‘wanneer’
Gewaarworden - doet een dier als het wakker is
• de microkosmos heeft een onderscheidingsorgaan
o oorspronkelijk de tastzintuig waarmee we plaats bepalen
o bij de mens: het oog
o alle gewaarwordingen gaan gepaard met afstand en uitgebreidheid
• het wakker zijn probeert zich boven het bestaan te verheffen – zoekt oorzaken
De mens - een verder ontwikkeld dier
• ontwikkelt met woorden het abstracte denken
o het begrijpen komt los te staan van wat zintuiglijk wordt waargenomen
o de mens probeert het concrete te overstijgen
• het begrijpen construeert waarheden > < de feiten van het concrete leven
➔ Twee typen mensen
❑ de doener - vooral bezig met de feiten van het bestaan - boer, soldaat, staatsman, zakenman
❑ de denker - vooral gericht op waarheden – loopt achter de feiten aan - priester, geleerde
HV Midden-Holland

12. Spengler’s mensbeeld - 3
12
Bezielde massa’s
• microkosmische wezens vormen steeds weer bezielde massa-eenheden
1. Kosmische eenheden
• eenheden vanuit een lotsverbondenheid (een vlucht vogels, een oprukkend leger)
o kosmische eenheden bestaan zonder het te willen
o diep vanbinnen raadselachtig – ontoegankelijk voor het verstand
o kunnen even snel door enthousiasme als door paniek worden gegrepen
2. Verstandelijke gemeenschappen
• geestelijke eenheden - kan men in- en uitstappen
o op basis van gedeelde meningen, doelen, kennis
o alleen het wakker-zijn neemt er aan deel
Alle echte standen en klassen hebben zo’n kosmische ziel
• de bezielde gemeenschappen vormen de basis van de geschiedenis
o aan de leiding van dergelijke groepen staan altijd dadenmensen
• denken beïnvloedt het leven niet
o het beïnvloedt alleen het denken over het leven en loopt de geschiedenis achterna
➔ De ziel v.d. hoge culturen smeden kleinere menigtes tot eenheid
HV Midden-Holland

13. Spengler’s wereldbeeld
13
Van mensbeeld naar wereldbeeld
De biologische theorie van Darwin
• het natuurhistorisch denken: ziet ‘ontwikkeling’ - toenemende doelmatigheid
• Spengler: wij zijn sceptisch t.a.v. alle causaal verklarende denkwijzen
o we kunnen alleen vormen ontdekken - morfologie
• we vinden vormen die plotseling verschijnen – zeldzamer worden – en verdwijnen
o de mens is een plotselinge mutatie
o het hoe en waarom blijft een ondoorgrondelijk geheim
Ieder mens vormt zich een beeld van de wereld
• ook hierin het onderscheid tussen bestaan en wakker-zijn
• men ervaart de wereld
1. ofwel als geschiedenis - met nooit terugkerende feiten, het lot overheerst
▪ men is gericht op technische kennis voor economische en krijgszuchtige doelen
2. ofwel als natuur - een onderliggend systeem van waarheden
▪ men streeft naar theoretische kennis: religieus en natuurwetenschappelijk
➔ Spengler ziet de wereld als een reeks feitelijkheden
HV Midden-Holland

14. Cultuur – een groot bezield organisme
14
Wereldgeschiedenis is stadsgeschiedenis
Ontstaan van cultuur
• de oorspronkelijke mens is een dolend dier
o een microkosmos – rusteloos zich een weg zoekend
• met de boer wordt de mens weer plantaardig
o hij verbindt zich met het moederlandschap – geworteld in de grond
o de boerenhoeve is symbool voor het leven op een vaste plek
▪ de hoeve is zelf een plant – geworteld in de eigen grond
• elke cultuur groeit plantaardig uit het moederlandschap op
▪ de vaste plek is voorwaarde voor het ontstaan van een cultuur
Grote culturen zijn stadsculturen
• ook de stad groeit plantaardig uit het moederlandschap op
o noch kunst, noch religie kan iets veranderen aan de plek waar ze tot wasdom komt
o de Dorische zuil, Egyptische piramide, Gotische kathedraal verrijzen letterlijk uit de grond
• de hogere mens is een stedenbouwend dier
o het eigenlijke wonder is de geboorte van de ziel van een stad
• de stad is de plek van waaruit de mens het land als ‘omgeving’ beleeft
➔ De civilisatie begint – de mens wordt een ontwortelde ‘geest’
❑ de cultuur bevrijdt zich van de grond – het kosmische ritme in zijn bestaan verslapt
HV Midden-Holland

15. Het standsbewustzijn
15
In standen krijgt de geschiedenis haar culturele vorm
De boerenstand - het begin van iets nieuws
• voedt met eten
o levert eigen bloed aan adel en priesterschap
De adel - het kosmische bestaan
• vergroeid met het land - beschouwt het als zijn oereigendom
o is gericht op de tijd - het standhouden van het geslacht
o vaak met een mythische stamboom – zonder historische waarschijnlijkheid
Het priesterschap - het microkosmische wakker-zijn
• wil met innerlijke noodzaak onafhankelijk zijn van het bestaan
o noodzakelijke strijd tussen de geestelijke en wereldlijke macht
De burgerlijke stand - de derde stand
• het idee van persoonlijke vrijheid trekt mensen van het land naar de stad
o heeft geen eigen zedelijkheid of symboliek – is eigenlijk geen stand
o het willen leven zonder wortels overwint de grote bindende cultuursymbolen (adel, priesterschap)
o verwerpt alle verschillen die niet door de rede en het praktisch nut gerechtvaardigd zijn
➔ De massa - de vierde stand
❑ wijst de cultuur en haar gegroeide vormen principieel af
❑ de vormeloze massa is het einde - het radicale niets
HV Midden-Holland

16. Stand en staat
16
Alleen één bepaalde stand regeert
De staat is de vorm die de positie t.o.v. het buitenland bepaalt
• alle standen willen de staat ondergeschikt maken aan het eigen standsideaal of –belang
• politiekbedrijven
o is zichzelf staande houden = geldingsdrang = oorlog = plantaardig
Staat en adel - tot in de kern aan elkaar verwant
• beiden zijn gericht op de wereld van de feiten: mensenkennis, strijd, diplomatie
o meestal regeert een minderheid van de adel
De staat en de andere standen
• soms bepaalt een minderheid van het priesterschap de idealen van de staat
• bij de civilisatie bepaalt de burgerij de idealen
o MAAR: priesterschap en burgerij streven een ideaal na dat niet overeenkomt met de feiten
o voorwaarde: krachtig leiderschap
▪ het ondubbelzinnige teken van de levenskracht van een politieke eenheid
➔ In de historische werkelijkheid bestaan geen idealen
❑ er bestaan alleen feiten - er zijn geen redenen
• geen gerechtigheid – schadeloosstelling – einddoel
• geen vooruitgang van de mensheid
❑ het lot van de staten is niet hun ideale taak, maar hun innerlijke autoriteit
HV Midden-Holland

17. Staat en geschiedenis
17
De standenstaat
De feodale staat
• de opkomst: het leenstelsel
o de primitieve, persoonlijke horigheid wordt een privaatrechtelijke relatie: leenheer - vazal
o de sterke sociale bindingen door de adel zorgt voor samenhang – een zinvol geleid leven
o geschiedenis = de lotgevallen van de adel
• de neergang: het gevoel dat er meer is dan de adel
o de gevoelde eenheden van menigtes zijn enkel in vorm wanneer aangestuurd door een leider
▪ koning, raadsman (later partijleider)
• de overgang: naar een dynastie
o de strijd tussen keizer en paus – zien de hele wereld als een immens leenstelsel
De absolute staat
• opkomst: koningschap concentreert de adellijke macht op één punt
o de geschiedenis = een dynastieke geschiedenis
o macht voor de eigen familie = kosmisch geworteld
• de oerstanden verzetten zich tegen de staatsmacht
o de heerser staat tegenover de adel in naam van de staat en de zorg voor allen
o roept ‘het volk’ te hulp - erkent de ‘non-stand’ als politieke macht
➔ Met dit keerpunt is de standenstaat verwerkelijkt
HV Midden-Holland

18. De burgerij als oer-partij
18
Ook nu: een leidinggevende minderheid regeert
De partij neemt de plaats van de stand over
• tot dan: de politieke vorm komt via traditie tot stand
• nu: moet de politieke vorm rationeel gecreëerd worden
o de machten van geld en geest komen in opstand tegen bloed en traditie
o voor het organische komt het georganiseerde
• de partij heeft een programma
o niet met een gevoeld maar gedefinieerd doel
o een afwijzing van alles wat niet verstandelijk bevat kan worden
• elke moderne grondwet verloochent de standen
o is ingesteld op de partij als vanzelfsprekende basisvorm van politiek bedrijven
De wil tot macht is sterker dan de theorie
• of de sociaal-politieke doctrines waar of onwaar zijn is in de politiek een zinloze vraag
o een grenzeloos vertrouwen in de almacht van de rede
met begrippen als vrijheid, recht, mensheid en vooruitgang
• het Communistisch Manifest is een eersterangs machtsmiddel
o in handen van geweldenaars die binnen het partijleven zijn opgeklommen
o in staat de overtuiging van de overheerste massa te vormen en te benutten
➔ Ook voor ons loopt het tijdperk van de theorie op zijn einde
HV Midden-Holland

19. Democratie
19
Zelfvernietiging door het geld
Voorvechters en heersersnaturen
• de democratie zou in hoofden en op papier zijn gebleven
o als er geen voorvechters waren geweest
voor wie het volk niets dan object en de idealen niets dan middelen waren
Zelfbeschikkingsrecht van het volk is een holle frase
• elk algemeen kiesrecht gaat binnen de kortste keren teloor
o leiders nemen de publieke opinie als een wapen tegen elkaar op
• elke democratie drijft verder op deze weg die naar haar zelfopheffing leidt
o de rijpe democratie neemt met een door het lot gewilde noodzakelijkheid zulke vormen aan
Voor de massa is waarheid wat men voortdurend leest en hoort
• met de politieke pers hangt de behoefte aan algemene ontwikkeling door het onderwijs samen
o in de late democratie beschikken de machten die het gedrukte woord in handen hebben
o op de achtergrond bestrijden de nieuwe machten elkaar door de pers op te kopen
o het geld triomfeert en dwingt de vrije geesten in zijn dienst
➔ Het einde van de democratie
❑ de idealistische dromen zijn vervlogen
❑ men hoopt op verlossing door innerlijke adel: caesarismen
HV Midden-Holland

20. De hamvraag
20
Spengler terecht niet in de Hum-Canon opgenomen ?
PdW: Spengler staat ver van het humanisme af
o Spengler somber: de organische strijd om het bestaan → macht van de sterksten
o humanisme gematigd optimistisch: óók zelf denken + samen leven + ontplooiing
Mens- en wereldbeeld
• mensbeeld Spengler
▪ de doener neemt feiten waar > < de denker construeert waarheden
▪ de bezielde massa > < de geestelijke eenheden
• wereldbeeld Spengler
▪ dadenmensen maken geschiedenis → denken beïnvloedt het leven niet
▪ er bestaan alleen feiten → er is geen vooruitgang
PdW: is er nog iets positiefs te melden ?
• belang van het gevoel naast het denken
• belang van leiders inspiratiebronnen – voorbeeldfiguren
• de stadsmens is ‘ontworteld’ de geringe binding met wat wij natuur noemen → duurzaamheid
➔ Conclusie: terecht niet in de Humanistische Canon opgenomen
❑ toetsing aan de drie hoofdlijnen:
➢ kritisch denken, streven naar sociale rechtvaardigheid, individuele ontplooiing
❑ door de uitgever goed in de markt gezet – goed leesbaar met leesspengler.nl
HV Midden-Holland

21. HV Midden-Holland
21
Volgende Humanistische Canon
dinsdag 4 september 2018
Keuzes maken - 1
Aristoteles – praktische wijsheid
De penningmeester stelt
een bijdrage van 3 euro zeer op prijs
Regio bijeenkomst Wereldhumanismedag
Zaterdag 23 juni 2018 – 14.00 tot 17.00 uur
Thema: circulaire economie - een duurzame ontwikkeling
In voormalig Tropicana - Rotterdam
pdw/juni 2018