Humanistische Canon Renaissance

1. HV-Midden-Holland
1
Vensters uit de Humanistische Canon
www.humanistischecanon.nl
Bespreking: 6 oktober 2015
Inleider: Peter de Wit
Venster Renaissance
Tijdsperiode 15e
en 16e
eeuw
Thema
 bijbels humanisme
 seculier humanisme
Belangrijke denkers
 Petrarca terug naar de bronnen
 Pico menselijke waardigheid
 Da Vinci alles zelf ervaren
 Erasmus filosofie én theologie
 Montaigne identiteit is veranderlijk

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Humanisme in de Renaissance
 Renaissance
o Petrarca
 Bijbels humanisme
o Erasmus
 Seculier humanisme
o Montaigne
loopt in de tijd allemaal door elkaar heen
3. De hamvraag
 brengt dit venster mijn denken verder ?
o oranje kantlijn: bron canontekst
o groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters
Doel
 geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
‘Het’ humanisme
 ligt nergens vast
o is historisch veranderlijk
Wat houdt humanisme dan in ?
Website HV
 vindt u dit belangrijke waarden ?
 zelfbeschikking
 verantwoordelijkheid
 redelijkheid
 gelijkwaardigheid
 verdraagzaamheid
 solidariteit en rechtvaardigheid
 dan bent u humanist !

5. HV-Midden-Holland
5
Het voorafje
Drie hoofdlijnen in de Canon
 uitgangspunt: kritisch denken - vanuit menselijke vermogens
 streven: sociale rechtvaardigheid
 ideaal: ontplooiing van het individu
De drie pijlers van het HV-humanisme
 de combinatie
o zelf denken
 geen autoriteit of geopenbaarde kennis
o samen leven
 een politiek-moreel streven
o persoonlijke ontplooiing
 levenskunst
Dit venster sluit aan bij
 uitgangspunt - niet dogmatisch denken
 streven - goede omgangsvormen

6. HV-Midden-Holland
6
Italiaanse Hoogrenaissance
Michelangelo (+1475-1565)
David met slinger (1501)
 symbool van kracht en moed
o 5 meter hoog
 opdrachtgever
o kanselier van de nieuwe republiek Florence
 na periode van onrust
o eerst de’ Medici verdreven
o daarna boeteprediker en tiran Savonarola

7. HV-Midden-Holland
7
Italiaanse Hoogrenaissance
Michelangelo
De schepping van Adam(1511)
 het goddelijke vloeit in het menselijke
o tijdgenoten: de verbeelding van de menselijke waardigheid van Pico
 immanentie > < transcendentie
o de schepper op dezelfde horizontale lijn als de mens [pdw: bijna]
o de humanistische herwaardering van de mens

8. HV-Midden-Holland
8
Italiaanse Hoogrenaissance
Rafaël Sanzio (+1480-1520)
De school van Athene(1510)
Plato en Aristoteles in dialoog
 drukt de discussie uit over boven/beneden
o transcendentie
de vinger van Plato (de schepper)
 de hemel
o immanentie
de arm van Aristoteles (de mens)
 de aarde

9. HV-Midden-Holland
9
De Renaissance
Twee vensters
Renaissance
 de oudheid herboren
 tendens
o sacralisering van de persoon
o secularisering van de religie
 Petrarca, Pico, Montaigne
Bijbels humanisme
 de terugkeer naar de bronnen
o de bijbel én de filosofen uit de oudheid
 Erasmus, Coornhert
Petrarca + 1350
Montaigne +1570
heksenvervolging
Geen vreedzame periode
o 100 jarige oorlog Engeland - Frankrijk (+1340-1450)
o heksenvervolging
o na 1500: kolonisatie, slavenhandel
o godsdienst conflicten

10. HV-Midden-Holland
10
Renaissance
De welgestelde burgers - kooplieden
Italiaanse republikeinse stadstaten Palazzo de’ Medici - Florence
 seculiere levensstijl van de kooplieden
o náást kerk en adel
o ontrekken zich aan de religieuze voorschriften
 zielenheil niet afhankelijk van de clerus
 nieuw mensbeeld
o Middeleeuwen: fatalistisch en pessimistisch
 afhankelijk van Gods genade
 memento mori: bedenk dat je sterfelijk bent
o Renaissance: actief aan het leven deelnemen
 vermogen tot zelfontwikkeling en zelfbeschikking
 carpe diem: maak het beste van je leven
 politiek betrokken elite
o Cicero: de Humanitas – dat wat de mens tot mens maakt
 verering van het unieke individu
o grote mannen die rivale overtreffen
o Macchiavelli: de heerser zet het lot naar zijn hand

11. HV-Midden-Holland
11
Renaissance
De Renaissance humanistae
Studia humanitatis – seculier humanisme
 humanitas - het beschavingsideaal van Cicero
o belangstelling voor de medemens en zijn lot
o vriendelijk en beschaafd
o literair-filosofische thema's
 humanitas
o het daadwerkelijk menselijke
o de vorming tot menselijkheid
 geleerden noemden zich humanistae
Studia divinitatis – bijbels humanisme
 terug naar de bronnen
o de bijbel en de kerkvaders
o het vroege christendom
o én de heidense klassieke teksten
 de spirituele kant versterken
o voorlopers van de Reformatie

12. HV-Midden-Holland
12
Renaissance
Renaissance Humanisten
14e
eeuw Wat heeft het humanisme aan hen overgehouden ?
 Petrarca + 1300-1370 S de schoonheid van de Klassieke Oudheid
15e
eeuw
o Agricola + 1450-1490 B brengt humanisme in de noordelijke landen (Groningen)
 Da Vinci + 1450-1520 S alles zelf met je zintuigen onderzoeken
 Pico + 1470-1500 S de vrije wil en de menselijke waardigheid
 Erasmus + 1470-1540 B vredelievend en niet-dogmatisch religieus
Macchiavelli + 1470-1530 S [de heerser: het doel heiligt de middelen]
 Michelangelo + 1480-1570 S de goddelijke vonk is de mens gegeven
 More + 1480-1540 B in Utopia: sociale gelijkheid, humaan strafrecht
o Murmellius + 1480-1520 S humanisme in het onderwijs (Alkmaar)
16e
eeuw
 Coornhert + 1520-1590 B strafrecht en sociaal-economische achtergronden
 Montaigne + 1530-1590 S van stoïcijnse scepsis naar vitalisme

13. HV-Midden-Holland
13
Francesco Petrarca
(+ 1300-1370)
De vader van de humanisten
Geboeid door de Klassieke Oudheid
 oudheid en christendom
o geen tegenstelling
 de schoonheid en lichtheid van de Oudheid
o tegenover de ‘donkere’ middeleeuwen
 vooral Cicero - humanitas
o ethiek in het openbare leven: corruptie, oorlog
 veel op reis - opzoek naar oude handschriften
o kosmopolitisch: heel de wereld is mijn vaderland
Vita activa
 poëzie en maatschappelijke betrokkenheid
o poëzie: Italiaans (in Frankrijk geboren)
o proza: latijn
 voor tijdgenoten
o de belichaming van de klassieke oudheid
o engagement en reflectie

14. HV-Midden-Holland
14
Seculier humanisme
De mens - de hoogste waarde van de maatschappij
Een nieuwe visie op het goddelijke
 de immanentie van God
o God is in de wereld
 de wereld is geen tranendal
 opkomst studie van de natuur
 > < de transcendentie van God
o God staat boven de wereld
 de wereld is een tranendal
Een sacralisering van de persoon
 de menselijke waardigheid
o de mens - de hoogste waarde van de maatschappij
o de gelijkenis met God
 rationaliteit, creativiteit, moraliteit
Renaissance humanisten
 het denken, het scheppen en de vrijheid van de mens

15. HV-Midden-Holland
15
Pico della Mirandola
(+ 1470-1500)
Rede over de menselijke waardigheid
Pico della Mirandola
 buitengewoon geleerdheidswonder
o alle gangbare talen
 zijn inzet
o de filosofie én de theologie verdedigen
o de eenheid van de wijsgerige thema’s in alle culturen
 humanisme > < scholastiek
academische filosofie: geen menselijke morele problemen
humanistische artes liberales: wijsheid en deugd
Niets is bewonderenswaardiger dan de mens
 niet vanwege de gebruikelijke argumenten
o vertrouwd met het hogere en koning over het lagere
o zijn scherpe zintuigen en onderzoekende geest
 hem is bij de schepping een bijzondere plaats ten deel gevallen
o de mens bepaalt naar eigen vrije wil zijn natuur
o de natuur van de andere schepselen ligt vast

16. HV-Midden-Holland
16
Leonardo Da Vinci
(+ 1450-1520)
Wijsheid is de dochter van ervaring
Alles zelf ervaren
 gebruikelijk: bijbel en kerkelijke tradities
o weinig belangstelling voor kerk en religie
 het object zelf leren kennen
o observeren en experimenteren
 hoe vliegt een vogel ?
 hoe beweegt een hand ?
 ‘saper verdere’ - weet hoe te kijken
o tekende spieren en botten
 patronen en verbindingen
o bloedsomloop en rivieren
Vertrouw op je vermogens tot onderzoek
 Da Vinci: via waarnemen
o later: Hume
 andere humanisten: via de rede
o later: Kant

17. HV-Midden-Holland
17
Desiderius Erasmus
(+ 1465-1535)
Gematigd, vredelievend en niet dogmatisch religieus
Lof der zotheid (+1510)
 een amusement werk
o geschreven op reis
o een roep om kerkelijke hervormingen
 toen een van de meest gelezen werken in Europa
o in 30 jaar 45 herdrukken
 vrouwe Stultitia (de Zotheid) is steeds aan het woord
o afwisselend dwaze gedachten – ernstige voorbeelden
 twee thema’s
o de dwaas die ware wijsheid in zich draagt
o de verwaande wijze die louter dwaas is
 Socrates !
 neemt onverdraagzame en zelfingenomen woordpronkers op de hak
o zoals: vorsten en filosofen
 bisschoppen en theologen
 Doel: katholieke kerk van binnenuit hervormen

18. HV-Midden-Holland
18
Erasmus
De lof der zotheid – een sfeerschets
Godgeleerden
o Dit slag mensen is verbazend laatdunkend en prikkelbaar.
Ze staan altijd klaar om met de bliksem van ketterij een ieder
angst aan te jagen.
Ze verklaren geheel naar eigen goedvinden de ondoorgrondelijkste
geheimen, bijvoorbeeld hoe de wereld geschapen is en geordend,
hoe de wegen van de erfzonden over de geslachten gaan.
Ze beschikken over een eindeloos aantal haarkloverijen en begrippen,
alleen zichtbaar voor hem die zulke scherpe ogen bezit dat hij in staat is
ook door de dikste duisternis het nergens bestaande waar te nemen.

19. HV-Midden-Holland
19
Erasmus
De lof der zotheid-2
Bisschoppen
o Reeds lange tijd trachten de bisschoppen de vorsten in hun levens-
opvattingen te evenaren.
Maar als men eens ernstig overweegt waar het sneeuwwitte linnen
kleed aan herinnert, namelijk aan een in elk opzicht onberispelijk
levensgedrag; wat de tweehoornige mijter betekent; de handschoenen,
de staf, het borstkruis; moeten ze dan geen kommervol leven leiden?
Maar nu hebben ze een lekker leventje, terwijl ze zichzelf vetmesten.
En wat de zorg voor hun schapen aangaat, die laten zij of aan Christus
over of dragen haar op aan de broeders en hun plaatsvervangers.

20. HV-Midden-Holland
20
Erasmus
Synthese humanisme en christendom
Christendom
 tegen schijnheiligheid en uiterlijke geloofstekenen
o heiligenverering, heiligenbeelden en relieken
 tegen ongefundeerde autoriteit
o velen zochten naar een vernieuwing
 philosophia Christi > < imitatio
o leef naar Jezus’ woorden in de Bergrede
én Humanisme
 goede omgangsvormen
o hoffelijkheid, vriendelijkheid
 tolerantie
o het recht om anders te zijn
 tegen slavernij
o de natuur laat iedereen als vrij mens geboren worden
Van invloed op
 Willem van Oranje, Johan de Witt, Vondel, P.C. Hooft, Coornhert, Spinoza

21. HV-Midden-Holland
21
Montaigne
(+1530-1590)
De eerste moderne filosoof
In de toren van zijn kasteel (vanaf 1570)
 schreef essays
o bestudeerde de menselijke aard, vooral zich zelf
 overtuigd christen
o niet de zondigheid
o wel de goddelijke natuur
 sceptisch over de redelijkheid (ratio) van de mens
 interesse voor andere culturen
o kosmopolitisch – ongewone gebruiken
Zijn levensvisie verschuift
 aanvankelijk stoïcijnse ethiek
o je voegen naar je lot: onnatuurlijk, onmenselijk
 via sceptici
o bescheidenheid doet vergeten te leven
 naar epicurisme
o vorm jezelf tot een vitale persoonlijkheid

22. HV-Midden-Holland
22
Montaigne
Introspectie en zelfaanvaarding
De Essays
 meer dan 100 essays
o 1.500 pagina’s
 begin van een nieuwe tendens
o via zelfreflectie ontdekken wie je bent
 ken u zelf: geest én lichaam
Een nieuwe visie op identiteit
 identiteit is voortdurend in verandering
 via zelfreflectie
o je identiteit ontdekken
o je identiteit ontwikkelen
Doel van de zelfinkeer
 praktische wijsheid - levenskunst
o leren leven in overeenstemming met onze tijdelijke natuur
o vrede vinden met onze tijdelijke vorm

23. HV-Midden-Holland
23
Montaigne
Essay – een sfeerschets
Over de ervaring
o Daar ik slechts een heel aards bestaan leid, staat mij de onmenselijke
wijsheid tegen die neerziet op de zorg voor het lichaam.
Het is dwaas genietingen af te slaan die de natuur je heeft toebedacht.
Ik aanvaard ze met plezier en geef me maar al te graag over aan mijn
natuurlijke neigingen.
o Oprecht kunnen genieten van je eigen wezen is de hoogste volmaaktheid
en grenst aan het goddelijke.
Wij streven naar andere hoedanigheden, omdat we niet weten hoe we
moeten omgaan met de ons aangeboren eigenschappen. En we treden
buiten onszelf omdat we niet weten wat er in ons zit.

24. HV-Midden-Holland
24
Montaigne
Filosoof Charles Taylor over Montaigne
Montaigne: een keerpunt in het zelfonderzoek
 vóór Montaigne
o contact met de onveranderlijke kern in ons zelf
o vooronderstelling: onze ware aard is duurzaam
 Montaigne
o registreert zijn gedachten, gevoelens, ervaringen
o volgt de veranderlijkheid van hemzelf
 via zelfreflectie
o je identiteit zelf verder ontwikkelen
Voorloper
 van de 17e
eeuwse bekentenisliteratuur
o later de roman

25. HV-Midden-Holland
25
Montaigne
(+1530-1590)
Zet Pico op zijn kop
Weer met beide voeten op de grond
 de kleinheid van de mens
o ‘dat ellendige en beklagenswaardige schepsel,
dat zichzelf niet meester is en dat zich desondanks
heer en meester van dit universum durft te noemen.’
 leest als: een rede over de menselijke ellende
o humanisten ook bewust van menselijke zwakheden
De mens
 niet het rationele wezen van de klassieke filosofen
o onderscheidt zich niet door zijn denkvermogen van het dier
o besluiteloos, eerzuchtig
o bezorgd om de dingen die gaan komen
Bewondert Socrates
o bewust van de eigen onwetendheid
o drong aan op zelfkennis

26. HV-Midden-Holland
26
Afsluiting
Discussiepunten
Humanisme = een cultuur of menselijke natuur ?
 Humanitas = cultuur
o Cicero: wil nieuwe omgangsvormen in het openbare leven
 goede omgangsvormen
met opvoeding en reflectie
 Renaissance = menselijke natuur
o humanisten: het goddelijke in de mens
 rationaliteit, creativiteit, moraliteit
 schiet het Renaissance humanisme te ver door ?
Gaan humanisme en christendom samen ?
 Erasmus: vredelievend en niet-dogmatisch religieus
 Montaigne: praktisch christen

27. HV-Midden-Holland
27
De hamvraag
Brengen deze thema’s mijn denken verder ?
Bijbels en seculier humanisme
 twee stromingen binnen één beweging
Van transcedent naar immanent godsbeeld
 leidt tot een nieuw mensbeeld
De menselijke waardigheid ligt in
 het denken, het scheppen en de vrijheid van de mens
Identiteit is veranderlijk
 leer leven in overeenstemming met onze steeds veranderende natuur

28. HV-Midden-Holland
28
Tot slot
Dank voor uw inbreng
Een vrijwillige bijdrage van
3 euro
stellen we zeer op prijs
volgende Humanistische Canon
di 3 november: Verlichting en humanisme
pdw/okt-2015