Humanistische Canon

1. HV-Midden-Holland
1
Vensters uit de Humanistische Canon
www.humanistischecanon.nl
Bespreking: 1 december 2015
Inleider: Peter de Wit
Venster Rede of emotie
Tijdsperiode 18e
en 19e
eeuw
Thema Humanisme en Romantiek
Belangrijke denkers
 Rousseau authenticiteit en terug naar de natuur
 Goethe het begrijpen van de persoonlijke groei
 Humboldt bildung - in theorie en praktijk
 Matthew Arnold een levenlang jezelf verwerkelijken

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Humanisme en Romantiek
 Venster 1 – Rede of emotie
o Jean-Jacques Rousseau
o Matthew Arnold
 Venster 2 – Weimar humanisme
o Johann Wolfgang von Goethe
o Wilhelm von Humboldt
3. De hamvraag
 discussie en hedendaagse denkers
o Martha Nussbaum en Henk Oosterling
 brengt dit venster mijn denken verder ?
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters
Doel
 geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
‘Het’ humanisme
 ligt nergens vast
o is historisch veranderlijk
Wat houdt humanisme dan in ?
Website HV
 vindt u dit belangrijke waarden ?
 zelfbeschikking
 verantwoordelijkheid
 redelijkheid
 gelijkwaardigheid
 verdraagzaamheid
 solidariteit en rechtvaardigheid
 dan bent u humanist !

5. HV-Midden-Holland
5
Het voorafje
Drie hoofdlijnen in de Canon
 uitgangspunt: kritisch denken - vanuit menselijke vermogens
 streven: sociale rechtvaardigheid
 ideaal: ontplooiing van het individu
De drie pijlers van het HV-humanisme
 de combinatie
o zelf denken
 geen autoriteit of geopenbaarde kennis
o samen leven
 een politiek-moreel streven
o persoonlijke ontplooiing
 levenskunst

6. HV-Midden-Holland
6
Tussen Verlichting en Romantiek
Waar voelt u zich meer mee verwant ?
Meer met de Romantiek 1-2-3-4-5 Meer met de Verlichting
voelen denken
het subjectieve het objectieve
de synthese en het holisme de analyse
het ambigue en ironische ondubbelzinnigheid en helderheid
kunst wetenschap
creativiteit nabootsing
het spirituele het materialistische
zin nut
kwaliteit kwantiteit
de mens als deel van natuur de mens staat boven de natuur

7. HV-Midden-Holland
7
De actualiteit
Het managementdenken in de politiek
 Trouw - 27 november 2015
Gabriël van den Brink
 hekelt het managementdenken
o middenpartijen
zonder ideologische bevlogenheid
 kiezers
o verwachten duidelijke morele keuzes
 Den Haag
o technocratisch bestuursdenken
 gevolg:
o breed levende onvrede over de politiek
o vooral middenpartijen

8. HV-Midden-Holland
8
De Canon: Rede of emotie ?
Twee afbuigingen
 1780 / 1800
Eerst nogmaals: de Verlichting
 de Encyclopedisten (+ 1750)
o alle menselijke kennis delen
o het forum van wetenschappers
 les philosophes: vrijheid-gelijkheid-broederschap
 Kant (+ 1780)
o durf te weten – een oproep tot intellectuele zelfstandigheid
 gebruik de rede, aanvaard de grenzen
Twee van het humanisme afbuigende sporen
1. wetenschappelijk rationalisme
o sterke nadruk op de wetenschappelijk methode
2. emotioneel romanticisme
o sterke nadruk op het innerlijk, emoties, intuïtie
 Verlies aan contact met humanistische uitgangspunten

9. HV-Midden-Holland
9
Een al te sterk rationalisme
Wetenschappelijk rationalisme
 pdw liever: rationalisme in de wetenschap Telescoop van Newton - 1670
1e
spoor: nadruk op de wetenschappelijke methode
 een heilig verklaring van wetenschap
o rationaliteit, nut en technologie
 leidt tot al te stellig rationalisme
 succes van de wetenschappelijke revolutie
o vanaf 1550: empirische natuurwetenschappen - experimenten
 sterrenkunde, wiskunde, natuurkunde, scheikunde, biologie
o vanaf 1600: wetenschap als methode – rationalisme, empirisme
o vanaf 1750: Encyclopedisten
o vanaf 1750: industriële revolutie
 uitvinding en toepassing van nieuwe productie technieken
Traditioneel humanistische uitgangspunten naar de achtergrond
 de intellectuele en morele vorming van het individu
o betekenis van kunst en cultuur
 Voorloper van huidig wetenschappelijk humanisme

10. HV-Midden-Holland
10
Een al te sterke nadruk op emotie
Emotioneel romanticisme
Caspar David Friedrich - 1820
2e
spoor: nadruk op de eigen subjectieve beleving
 scherpe afwijzing van rede en universalisme
o het ‘kille’ rationalisme
 nadruk op het eigen innerlijk en de emoties
o niet: de zichtbare realiteit
o wel: de verbeelding, droom, vergezicht
 nadruk op het cultuurspecifieke
o de unieke Volksgeist
 nadruk op de natuur
o oorspronkelijk en zuiver
Ook hier: traditioneel humanistische uitgangspunten naar de achtergrond
 een sterke relativering van het rationalisme
o én: van het algemeen menselijke - universele
 Voorloper van huidig cultuurrelativisme

11. HV-Midden-Holland
11
Tussen wetenschap en romantiek
De gulden middenweg
 in de 18e
en 19e
eeuw
3e
spoor: een middenweg
 tussen het rationele en de intuïtie
o zonder overdreven vertrouwen/wantrouwen in de rede
 tussen natuur en mechanische
o het gezonde verstand  middenkoers van Aristoteles
Voorbeelden
 Jean-Jacques Rousseau + 1710-1780
o authenticiteit - vanuit het gevoel
 Johann von Goethe + 1750-1830
o de levensloop - is niet netjes te ordenen
 Wilhelm von Humboldt + 1770-1840
o morele vorming - vanuit de klassieke literatuur
 Matthew Arnold + 1820-1890
o het beste uit jezelf halen
o een vermogen en een plicht van ieder mens

12. HV-Midden-Holland
12
Jean-Jacques Rousseau
+ 1710-1780
Authenticiteit
Bekentenissen (+ 1780)
 beschrijft (terugblikkend) zijn leven
o als een brief aan de lezer
 bekritiseert de maatschappij
o nadruk op rede maakt onoprecht
o streven naar luxe, naar schijn
 daar tegenover
o authenticiteit vanuit je unieke gevoel
o je innerlijke stem is de enige juiste raadgever
o enige bron van kennis over goed en kwaad
o terug naar de natuur
 voorgangers
o Marcus Aurelius, Augustinus, de Montaigne
 Autonomie
 niet alleen rede, verstand
 ook je gevoel, je eigen innerlijke stem

13. HV-Midden-Holland
13
Weimar Humanisme
De Duitse Renaissance
+ 1780 Werner Jaeger - 1933
Hernieuwde belangstelling voor klassieke wortels
 Humanität
o vooral Griekse paideia
 brede menselijke, vooral geestelijke ontplooiing
o niet Romeinse humanitas
 sociale en politiek ontplooiing
 Bildung
o algemene ontwikkeling
 cultureel, literair, natuurwetenschappen
 Aandacht voor de persoonlijke geestelijke ontwikkeling
 daaruit voortvloeiende onderwijsopvatting
 balans tussen
o de unieke persoonlijkheid
o kosmopolitisch denken - open voor andere culturen

14. HV-Midden-Holland
14
Goethe
Streven naar een volwaardig leven
Romantiek: het leven is niet netjes te ordenen Johann Wolfgang von Goethe 1814
Het leven is een soort gedicht -
het heeft een begin en eind, maar een geheel is er niet
Obsessie voor persoonlijke groei
 Het lijden van de jonge Werther
o thema: niet de deugd, verstand, redelijkheid, burgerlijke orde
 Faust
o thema: ambitie en tevredenheid
 Wilhelm Meisters Leerjaren -belangrijker-
o thema: een rommelige persoonlijke ontwikkeling
 vraag: waarom heb je niet voorkomen dat ik stomme fouten zou maken ?
 antwoord: adviezen zouden toch zinloos geweest zijn !
 Bildungsroman
o geen lineaire ontwikkeling van een individu
 met fouten, verwarring, geluk, ambitie, vriendschap
 Gedurende ons leven maken we nu eenmaal fouten

15. HV-Midden-Holland
15
Goethe
Geen volledig romantisch denker
Wat is genialiteit ? Goethe en Schiller - Weimar
 genialiteit belangrijk bij de romantici
o mooie resultaten, zonder veel inspanning
o doorbreken van taboes
 bij Goethe
o hard werken, veel wordt afgewezen
Kosmopolitisch
 Om tot algemene verdraagzaamheid te komen
o laat de eigenaardigheid van individuele mensen en van verschillende volken rusten
o wat werkelijk verdienstelijk is behoort aan de gehele mensheid toe
Verlangen naar coherentie
 streefde voor zichzelf het klassieke ideaal van eenheid en harmonie ma
o óók politieke macht om dingen gedaan te krijgen
 Goethe: wordt jezelf
 volg je eigen weg

16. HV-Midden-Holland
16
Humboldt
(+ 1770 - 1840)
Bildung met als doel: menselijkheid
Leeft in rumoerig Europa Wilhelm von Humboldt
 tijd van de Franse Revolutie (1789)
o volkssouvereiniteit boven de monarch
 ideeën van de Verlichting
o vooral Rousseau
 Pruisisch diplomaat en staatsman
o o.a. secretaris-generaal Binnenlandse Zaken
o werkt het idee van Bildung in het onderwijs uit
 gericht op ontplooiing van alle krachten van de persoon
 door ontmoeting met de klassieke wereld
kunst, literatuur, toneel, talen, natuurwetenschappen, moraal
o hoger- en lageronderwijs niet primair richten op een beroep
 hervormt het onderwijs
o het humanistisch gymnasium naar Grieks model
 met klassieke talen
 hoe meer talen, des te diverser je wereldbeeld

17. HV-Midden-Holland
17
Humboldt
Vorming leidt tot humaniteit
Liberaal-humanistische Bildung Onderwijs scheurkalender 2016
 alles begint met individuele vrijheid
o wijst verregaande staatsinmenging af (J.S. Mill)
o ook terughoudendheid van ouders (Rousseau)
 kinderen eigen ontwikkeling toestaan
 doel van opvoeden
o vorming van een harmonieus karakter
o een diversiteit aan vaardigheden stimuleren
 humaniteit
o resultaat van intellectuele én morele vorming
o niet via de revolutie (zoals in Frankrijk)
 om goed burger te kunnen worden
o ontwikkelen van het innerlijk leven nodig
o voor iedereen van belang
 Ieder individu de kans volgens zijn innerlijke persoonlijkheid
 afhankelijk van zijn behoeften, mogelijkheden en grenzen

18. HV-Midden-Holland
18
Matthew Arnold
+ 1820 - 1890
Het streven naar perfectie
Culture and Anarchy (+ 1870)
 canon: een van de belangrijkste humanistische manifesten
Zijn humanistisch mensbeeld
 wat houdt een vervuld menselijk leven in ?
o een levenlang jezelf verwerkelijken en perfectioneren
o een mens is nooit af
 de klassieke humanistische opvatting over perfectie
o harmonieuze ontplooiing van alle natuurlijke facetten
o intellectuele ontwikkeling
 opleiding en zelfstudie
 kennis van cultuur en geschiedenis
o sociale ontwikkeling
 vriendschap en liefde
 actieve rol in de maatschappij
 Moreel gedrag hangt samen met kennis en vorming

19. HV-Midden-Holland
19
Matthew Arnold
Zijn cultuur kritiek
Als levensomstandigheden niet verbeteren  anarchie
1. aristocratie - barbaren
o gericht op de buitenkant van hun rijkdom
2. middenklasse - filistijnen
o technische snufjes, status en pleziertjes
3. het volk - arbeidersklasse
o een deel ontworstelt armoede  naar middenklasse
o een deel lukt geen verbetering  leidt tot anarchie
De maatschappelijke elite vormt geen culturele elite
 zijn hoop de enkelingen uit alle drie klassen
o tezamen een intellectuele en culturele voorhoede
 voor de samenleving mogelijkheid van een grotere menselijkheid
 Zijn culturele ideaal
 oproep onze menselijkheid te ontwikkelen
 door onze esthetische, morele, sociale en intellectuele kanten te ontplooien

20. HV-Midden-Holland
20
Discussiepunt-1
Het zelf – het innerlijk kompas
Rousseau
 de mens is van nature goed
o je innerlijke stem is de enige juiste raadgever
o enige bron van kennis over goed en kwaad
 > < HV: de mens is van nature goed noch slecht
o kan zelf over grote keuzes nadenken
o zonder extern moreel kompas
 hoe komt het innerlijk kompas tot stand ?
Goethe
 wordt jezelf
o volg je eigen weg
o met al zijn rommeligheid
 > < klassieke levenskunst: verander jezelf
o oefen je in de manier van leven van jouw keuze
 is er een kern of volg je je keuze ?

21. HV-Midden-Holland
21
Discussiepunt-2
Bildung met als doel: menselijkheid
Humboldt
 ontplooiing van alle krachten van de persoon
o door kunst, literatuur, toneel, talen, natuurwetenschappen, moraal
Arnold
 vorming van moreel gedrag door
o intellectuele kennis én sociale activiteit (doen)
 draagt kennis van kunst/literatuur e.d. bij aan het doen van menselijkheid ?
Martha Nussbaum - in: ‘Niet voor de winst’ (2011)
 literatuur en kunst (liberal arts) in het onderwijs - géén naïef verband
o geesteswetenschappen - voor kritisch nadenken, argumenteren en debatteren
o literatuur - je verplaatsen in andere perspectieven
Henk Oosterling - Rotterdam Vakmanstad, in: Humanitas nov. 2015
 focus op kwaliteiten en talenten - in achterstandwijken
o extra les op mentaal, fysiek en sociaal gebied
o filosofie, judo, koken, ecologie, techniek en cultuur

22. HV-Midden-Holland
22
De hamvraag
Brengen deze thema’s mijn denken verder ?
Jean-Jacques Rousseau
 autonomie
o is niet alleen rede, verstand
o ook je gevoel, je eigen innerlijke stem
Johann von Goethe
 wordt jezelf
o het leven is niet netjes te ordenen
o volg je eigen weg
Wilhelm von Humboldt
 vorming leidt tot humaniteit
o door ontmoeting met de klassieke wereld
o kunst, literatuur, toneel, talen, natuurwetenschappen, moraal
Matthew Arnold
 zelf je menselijkheid ontwikkelen
o een vermogen en een plicht van ieder mens

23. HV-Midden-Holland
23
Tot slot
Dank voor uw inbreng
Een vrijwillige bijdrage van
3 euro
stellen we zeer op prijs
volgende Humanistische Canon
di 2 februari
pdw/dec.-2015