Presentatie Verlichting

1. HV-Midden-Holland
1
Vensters uit de Humanistische Canon
www.humanistischecanon.nl
Bespreking: 3 november 2015
Inleider: Peter de Wit
Venster Verlichting
Tijdsperiode 17e
en 18e eeuw
Thema Het licht van de rede
Belangrijke denkers
 Spinoza God en natuur vallen samen
 Voltaire sociale rechtvaardigheid
 Hume het bestaan van een God is irrelevant
 Diderot kennis is cruciaal voor een goede burger
 d’Holbach leid morele regels af uit de natuur
 Kant heb de moed je van je eigen verstand te bedienen !

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Humanisme en de Verlichting
 Venster
o de Verlichting
 Doorkijkjes
o Spinoza + 1630-1680
o Voltaire + 1690-1780
Hume + 1710-1780
Diderot + 1710-1780
d’Holbach + 1720-1790
Kant + 1720-1800
 Recente studies
o Jonathan Israel (2011)
o Jabik Veenbaas (2013)
3. De hamvraag
 brengt dit venster mijn denken verder ?
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters
Doel
 geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
‘Het’ humanisme
 ligt nergens vast
o is historisch veranderlijk
Wat houdt humanisme dan in ?
Website HV
 vindt u dit belangrijke waarden ?
 zelfbeschikking
 verantwoordelijkheid
 redelijkheid
 gelijkwaardigheid
 verdraagzaamheid
 solidariteit en rechtvaardigheid
 dan bent u humanist !

5. HV-Midden-Holland
5
Het voorafje
Drie hoofdlijnen in de Canon
 uitgangspunt: kritisch denken - vanuit menselijke vermogens
 streven: sociale rechtvaardigheid
 ideaal: ontplooiing van het individu
De drie pijlers van het HV-humanisme
 de combinatie
o zelf denken
 geen autoriteit of geopenbaarde kennis
o samen leven
 een politiek-moreel streven
o persoonlijke ontplooiing
 levenskunst
Dit venster sluit aan bij
 uitgangspunt - durf te denken
 streven - verbetering van het samenleven

6. HV-Midden-Holland
6
De Canon over de Verlichting
Het licht van de rede gaat schijnen
 de 17e
en 18e
eeuw
Immanuel Kant – 1791 .
Een stroming onder intellectuelen
 zet zich af tegen kerkelijke en wereldlijke autoriteiten
o wil de wereld in vrijheid bestuderen
o de samenleving opnieuw inrichten
Kant – essay ‘Wat is Verlichting?’ (+ 1785)
 dit is een tijd van Verlichting
o er is nog geen Verlichting
 Kant’s oproep
o gebruik je verstand - zonder leiding van een ander
o treed uit je zelfopgelegde onmondigheid
 daar is moed voor nodig: ‘sapere aude’ – durf te weten
 De boodschap van de Canon
 de Verlichting is een proces van secularisering
o het terugdringen van invloed van religie op moraal en wetenschap

7. HV-Midden-Holland
7
De Canon over de Verlichting
Zoeken naar nieuwe kennis
Kenmerken van de Verlichting
 kritisch
o op geïnstitutionaliseerd geloof en onredelijkheid
 constructief
o op zoek naar wetenschappelijke kennis
o naar nieuwe samenlevingsvormen
 idealen
o rechtvaardigheid, democratie en mensenrechten
 fundament van de huidige westerse wereld
 kernwaarden
o tolerantie voor andere ideeën
o tegen onderdrukking
 De Canon: Twee stromingen binnen de Verlichting
 radicale Verlichting
o atheïstisch en anti-religieus  Vrijdenkers
 gematigde Verlichting
o religie geen obstakel voor vooruitgang  Humanistisch Verbond, Humanitas

8. HV-Midden-Holland
8
Wat vooraf ging
Een toenemende secularisering
Renaissance
 vanaf 1300 herontdekking cultuur Klassieke Oudheid
o kooplieden +1350 niet afhankelijk van clerus
o Petrarca +1350 Cicero - ethiek in het burgerlijk leven
 vanaf 1400 menselijke waardigheid
o Pico +1480 streeft naar eenheid in theologie en filosofie
o Erasmus +1510 niet-dogmatisch religieus
 vanaf 1500 seculier humanisme
o Machiavelli +1530 macht is niet God-gegeven
o Montaigne +1570 het zelf - de eigen ervaringen
Wetenschappelijke revolutie
 vanaf 1500 natuurwetenschappen
o Copernicus +1540 de zon is het middelpunt van het heelal
o Galileï +1615 niet met de bijbel, maar met experimenten bewijzen
 vanaf 1600 rationalisme
o Descartes +1640 zoek geen waarheid bij autoriteiten – het gezonde verstand

9. HV-Midden-Holland
9
Bento de Spinoza
+1630 - 1680
De Ethica - kraamkamer van het moderne humanisme
Ethica (+1680)
 ondertitel: in meetkundige ordening uiteengezet
o moeilijk leesbaar
o definities, axioma’s, stellingen met bewijs
 de natuur: er is maar één substantie
o God en natuur vallen samen
o heeft géén bovennatuurlijk of persoonlijk karakter
 de mens: twee kenmerken van die ene substantie
o het denken (de geest)
o en de uitgebreidheid (het lichaam)
 vraag: hoe kan de mens gelukkig worden?
o éérst de natuur rationeel begrijpen
o kennis van de wetten van de natuur
 direct na zijn dood uitgegeven
Begin van de Radicale Verlichting
 de gedachte dat er geen God over ons waakt was in 1677 radicaal

10. HV-Midden-Holland
10
Spinoza
Natuurwetten en vrijheid
De mens is onderdeel van de natuur
 onderworpen aan de natuurwetten
o vrije wil een naïeve illusie
 vrij zijn > < gedwongen zijn
o gedwongen - door iets anders tot handelen aangezet
o vrij - door zichzelf tot handelen aangezet
 vrijheid
o handelen volgens de noodzakelijke wetten van de natuur
 het streven naar behoud van eigen bestaan
 streven naar vrijheid
o ook het bevrijden van de hartstochten
die belemmeren te leven volgens de rede [pdw -contradictie ?]
 via de rede leren we de natuur/God kennen, dat brengt geluk
 de vrije mens
o bewust van de noodzakelijkheid waaraan hij onderworpen is
o tevreden met zichzelf

11. HV-Midden-Holland
11
Spinoza
Humanisme
Zonder een persoonlijke God zedelijk en deugdzaam leven ?
 is er een rechtsstaat van mondige burgers mogelijk ?
o zonder gezag van de kerken Anton Constandse
‘Theologisch-politieke verhandeling’ (1670)
 over de relatie
o religie, staat, filosofie en vrijheid van denken
 de bijbel: bevordert gehoorzaamheid aan overheid
 voorwaarden voor een goede samenleving
o vrijheid van denken, vrije meningsvorming
o loyaliteit jegens de overheid
 moord op gebr. de Witt - einde tolerantie en vrijzinnigheid
Het vermogen om zedelijk en deugdzaam te leven
 ook een atheïst beschikt over dat vermogen
o toen: een verbluffend inzicht
 Kraamkamer van de radicale Verlichting

12. HV-Midden-Holland
12
Voltaire
+ 1690 -1780
Seculier én deïstisch humanisme
Voltaire
Vooruitstrevend humanist
 vóór tolerantie en sociale rechtvaardigheid
 nadruk op de rede
 tégen geweld, bijgeloof, fanatisme, vooroordelen
 ambivalent over het bestaan van God – de Grote Intelligentie
Motto: verbrijzel het systeem !
 tegen het Ancien Régime
o geheim verbond van kerk, koningshuis en aristocratie
o onderdrukt de geest van vrij onderzoek
 de Verlichting binnenleiden
o onrechtvaardigheid, laster en irrationaliteit aan het licht brengen
o zo de samenleving verbeteren
 goedgelovige navolging
o een menselijke neiging
 heeft de Europese houding over veel kwesties veranderd
o slavenhandel, doodstraf, hygiëne

13. HV-Midden-Holland
13
Voltaire
Jeugdig optimisme
Opponent
Een optimistisch humanisme
 over opponent Blaise Pascal
o pessimist: wil ons allemaal zondig en slecht doen lijken
 over de mens
o Pascal: het onbegrijpelijke mysterie mens
o Voltaire: de mens komt ter wereld zoals alle andere dieren
 kortom hij is zoals hij moet zijn
 over God
o Pascal: je wedt of voor of tegen Gods bestaan
o Voltaire: wie twijfelt hoeft niet te wedden  agnostisch
 De menselijke rede
 vertrouw in de kracht
o aanvaard de grenzen
 ‘de waarheid’
o vermoedelijk altijd onvolledig, voorlopig en veranderlijk
o tegen metafysische systemen - we weten het niet

14. HV-Midden-Holland
14
Voltaire
Van optimist naar pragmatist
Candide (+1760)
 een satire op de optimistische levensvisie van Leibniz
o de beste van alle mogelijke werelden
 Candide – ziet de mensheid getroffen door tegenslagen,
verliezen en onheil
o hoe te rijmen met een goede God
 natuurlijke - aardbevingen en ziektes
 morele - religieuze vervolging, kolonialisme,
militarisme, slavernij, wreedheid
Kiest het menselijk perspectief
 goddelijke voorzienigheid verklaart menselijk lijden
 filosofie mag het menselijk lijden niet veronachtzamen
o de wereld - geen aards paradijs
o wel - verbetering van de tuin mogelijk
 we moeten ons tuintje cultiveren
o.a. onwetendheid wieden

15. HV-Midden-Holland
15
Voltaire
Geen uitgesproken atheïst
Als God niet had bestaan, zou hij uitgevonden moeten worden'
 het geweten
o verlichte individuen eigen oordeel
o velen schieten tekort zonder het geloof in iemand die straft
 christendom als een set morele regels
 eigen positie onduidelijk
o een rationeel deïst, eigenlijk agnostisch
 altijd rede, niet het geloof
o atheïst zijn was in die tijd gevaarlijk
Tegen elke vorm van religieus dogmatisme
 de waarde van religie
o is de morele handelingen waartoe ze inspireert
 de waarde van de goddelijkheid van de mens
o is de manier waarop hij omgaat met zijn medemens
 Gematigde Verlichting

16. HV-Midden-Holland
16
David Hume
+ 1710 - 1775
Sceptisch filosoof
David Hume
Radicaal empirisch
 we hebben niet meer dan ervaringen
o de indrukken van ervaringen
o en de daaruit afgeleide ideeën
 ongefundeerde ideeën
o niet te herleiden tot ervaringen
Twijfel aan betrouwbaarheid van kennis
 de wet van oorzaak en gevolg is niet zeker
o causaliteit bedenken we
o een verwachting op grond van herhaling
 wetenschap - overtuigd sceptisch
o vooral metafysische voorstellingen
 dagelijks leven - gematigd
o we moeten wel van bepaalde veronderstellingen uitgaan

17. HV-Midden-Holland
17
David Hume
Sceptisch atheïst
Het bestaan van een Opperwezen
 geen empirisch bewijs voor
o een onhoudbare vooronderstelling
 weerlegt het ontwerpargument - Intelligent Design -
o de wereld zou ontworpen moeten zijn
 één van de mogelijke verklaring voor de
waargenomen orde
 geen duidelijk standpunt t.a.v. het bestaan van God
o het bestaan van een God is irrelevant
 dat is uitsluitend een verbale strijd
Een echte Verlichtingsfilosoof
 in theorie én praktijk
o intellectueel onafhankelijk, oprecht, tolerant
o maar ook conservatief
 meer belangrijke thema’s
 Gematigde Verlichting

18. HV-Midden-Holland
18
Encyclopédie
+ 1750 - 1770
Over wereld verspreide kennis verzamelen
Eindredacteuren
 filosoof Diderot (+ 1710-1780)
o wiskundige d’Alembert (+ 1720-1780)
o 160 specialisten
 doel:
o alle menselijke kennis delen
o ook ambachten en kunsten
 met kritiek op machtsverhoudingen
 misstanden in de samenleving
 pleidooi:
o een tolerante samenleving
o vrijheid van het individu
Een nieuw concept van kennis
 traditioneel was de kerk autoriteit van kennis
o nu het forum van wetenschappers
 1759: verboden en clandestien verder (meer dan 4.000 intekenaars)

19. HV-Midden-Holland
19
Baron d’Holbach
+ 1720-1790
Leidt morele regels af uit de natuurwetten Baron d’Holbach
Gastheer van de meest radicale salon in Parijs
 40 jaar intellectueel uitdagende gesprekken
o vooraanstaande denkers en schrijvers
 vooral materialisme, atheïsme
Materialist
 alles in de wereld is materie > < Descartes
o beweegt volgens de noodzakelijke natuurwetten
Atheïsme als positieve waarde
 ‘Het christendom ontmaskerd’ (+ 1760)
o maakt antisociaal tegenover wie anders denkt
 de enig betrouwbare boeien
o de Rede, Ervaring, Natuur
o volg niet god, maar de natuur
 belangrijk voor het atheïstisch humanisme
o sterke voor- en tegenstanders
 Voltaire zag een goddelijk Zijn achter de natuur

20. HV-Midden-Holland
20
Baron d’Holbach
De mens moet niet vrij, maar natuurlijk zijn
Natuurfilosofie (+ 1770)
 voor moraliteit geen theologie of openbaring nodig
 de mens moet nadenken over
o zijn eigen natuur
o het samenleven
o de individuen in die samenleving
 onze rede kan de morele waarheid tonen
o misdaad straft uiteindelijk zichzelf
o deugdzaamheid loont
Twee fundamentele morele wetten
 de wet van het zelfbehoud
o je doet jezelf geen pijn
 de wet anderen geen pijn te doen
o mensen hebben elkaar nodig om gelukkig te worden
 Radicale Verlichting

21. HV-Midden-Holland
21
Immanuel Kant
+ 1725 - 1805
Deelt een mokerslag uit
Het failliet van de godsbewijzen
 plaveide de weg voor de autonome, godloze mens
o kan zijn morele daden alleen vanuit zichzelf verantwoorden
Hoofdthema: menselijke vrijheid
 in: Wat is Verlichting? ( + 1785)
 roept op tot intellectuele zelfstandigheid
o ontkom aan zelfgekozen onmondigheid
 geeft je het vertrouwen dat je die zelfstandigheid aankunt
o Sapere aude ! - Durf te weten !
Een van de vormgevers van het moderne mensbeeld
 één manier van kijken
o de wetenschappelijke kennis- alleen zintuiglijke kennis
 een andere manier
o de praktische kennis– ook bovenzintuigelijke dingen als postulaten aannemen
 gaf ruimte aan kennis vanuit de praktijk

22. HV-Midden-Holland
22
Immanuel Kant
Het menselijke kennen is beperkt
Kritiek van de zuivere rede
 we kunnen geen kennis hebben
over dingen die onze zintuiglijke ervaring te boven gaan
o ook niet over de onsterfelijke ziel of over een God
 deze begrippen hebben wel als idee een sturende functie voor onze kennis
Kritiek van de praktisch rede
 als praktische, moreel handelende wezens,
kunnen we wél boven de zintuiglijke ervaring uitstijgen
o voor ons praktisch handelen werken we met postulaten
 vrijheid, onsterfelijkheid, God
o als moreel handelende wezens gaan we ervan uit dat we vrij zijn
Kritiek van het oordeelsvermogen
 wat geeft richting aan ons moreel handelen?
o in de ervaring van het esthetische
het schone en het verhevene
 dat maakt ons ontvankelijk voor het morele gevoel

23. HV-Midden-Holland
23
Immanuel Kant
De autonome mens
De praktische rede boven de theoretische rede
 in de wetenschap is elke menselijke zekerheid slechts een theorie
o beperktheid van de rede
o Verlichting = géén verheerlijking van de rede
 ethiek is het belangrijkste filosofisch onderwerp
o vrijheid is de kern van zijn filosofie
 niet te bewijzen, niet te weerleggen
o natuurwetten kunnen niet alles verklaren
 moreel appèl – praktische ervaring
o als een oud vrouwtje struikelt
 de morele wet die de mens in zich draagt
 die is autonoom – draag je in je
 de categorische imperatief
o handel op de manier waarvan je zou willen
dat iedereen zo zou handelen
o ik behoor te doen wat iedereen in deze situatie zou behoren doen
 Zowel gematigde als radicale Verlichting

24. HV-Midden-Holland
24
Jonathan Israel
De radicale en de gematigde Verlichting
Voor 1750
 filosofen: Descartes, Hobbes, Spinoza, Bayle
o verbetering van de toestand van de mensheid
o denkbeelden over vooruitgang
Vanaf 1750
 verlichte ideeën meer verspreid
o de mensheid beleefde vooruitgang
 niet alleen filosofisch minder onwetend
 technologie, economie, medisch, bestuurlijk
Vanaf 1770
 grote of kleine maatschappelijke hervormingen
o gematigden:
 evenwicht rede-traditie  status quo Hume, Voltaire
 anti-democratisch, anit-egaliair, aarzelend tav tolerantie
o radicalen:
 rede enig richtsnoer  nieuwe orde Diderot, d’Holbach
 voor democratie, gelijkheid, vrijheid van drukpers

25. HV-Midden-Holland
25
Jabik Veenbaas
De rede onttroond
Zoektocht naar de laatste waarheid
o onoplosbare tegenstrijdigheden
 17e
eeuwse rationalisten
o scepsis met vertrouwen in de rede bestrijden
 18e
eeuwse filosofen
o de rede kan de problemen niet oplossen
o de natuur moet voor stabiliteit zorgen
Scepsis  nihilisme
 dreigend verlies van morele en spirituele bestaansgrond
o de mens heeft een moreel zintuig ?!
o Kant rehabiliteert de rede
 rede maakt de mens vrij t.o.v. de materie
De Verlichting en ons geestelijk speelveld
 op laatste vragen: géén godsdienstig en géén rationeel antwoord
o de mens: behoudt zijn onberekenbare en irrationele kanten

26. HV-Midden-Holland
26
De hamvraag
Brengen deze thema’s mijn denken verder ?
Spinoza ook een atheïst beschikt over een moreel vermogen
Voltaire de wereld geen paradijs, wel verbetering mogelijk
Hume bestaan God is irrelevant - geen Intelligent Design
Diderot kennis is cruciaal voor een goede burger
d’Holbach leid morele regels af uit de natuur
Kant als moreel handelende wezens zijn we vrij
 Leven we in een tijd van Verlichting ?
In Trouw, 3 november 2015
‘Geweld tegen vrouwen is geen vrouwen probleem’
Wereldconferentie voor Vrouwenopvang
Vandaag begint in Den Haag de Wereldconferentie voor Vrouwenopvang, met honderden
deelnemers - vooral vrouwen - van alle continenten. Ministers komen, maar ook vrouwen die
zelf slachtoffer zijn. Het vierdaagse congres telt 900 deelnemers uit 115 landen.

27. HV-Midden-Holland
27
Tot slot
Dank voor uw inbreng
Een vrijwillige bijdrage van
3 euro
stellen we zeer op prijs
volgende Humanistische Canon
di 1 december: Rede of emotie ?
pdw/okt-2015