ik las ook het artikel van Joke Hermsen in DS dit weekend, net als Ingrid Larik. Over menselijke samenlevingen. "Een samenleving waar verdriet, pijn en teleurstelling kunnen gedeeld worden, is een volwaardige samenleving dan wanneer alleen succes geëtaleerd mag worden...Wat ik mooi vind aan MELANCHOLIE is juist het ambivalente karakter van zowel de vreugde als van het verdriet. "

1. 1
INTERVIEW JOKE HERMSEN PLEIT VOOR EERHERSTEL VAN DE MELANCHOLIE
‘We moeten weer
menselijker worden’
Van de depressie-epidemie tot de opstoot van xenofobie: veel van de hedendaagse
ellende is begonnen toen we de melancholie naar de marge verbannen hebben. ‘Een
maatschappij die alleen succes, geluk en economisch rendement wil zien, verliest
haar menselijkheid’, zegt filosofe Joke Hermsen.
EVA BERGHMANS
Een robot voor de klas, zoals de Nederlandse minister van Onderwijs
vorig jaar als toekomstbeeld toonde in De wereld draait door, daar wordt
filosofe Joke Hermsen niet vrolijk van, net zomin als van robothondjes voor
bejaarden. ‘Willen we de mens dan helemaal vergeten? Is de metalen riedel
van een robot hetzelfde als een live gesprek?’ Kritiekloos en onnadenkend
elke nieuwe technologische ontwikkeling omarmen, ziet ze als een
symptoom van de morele depressie die boven de westerse wereld lijkt te
hangen. ‘We nemen te weinig tijd om tot een weloverwogen oordeel te
komen, goed van kwaad, wenselijk van onwenselijk te onderscheiden.’
In haar nieuwe essay, De melancholie van de onrust, komt ze met een
verrassend tegengif. Het is tijd dat we de melancholie weer een plek geven.
Evenwichtige melancholie is, in tegenstelling tot de depressie, een bron van
medemenselijkheid, betoogt ze.
U beschouwt de melancholie als een wezenskenmerk van de mens. Maar
valt de mensheid niet uiteen in denkers en doeners?
‘Er zijn natuurlijk verschillende gradaties van weemoed, maar ik geloof niet
dat er iemand is die verstoken is van een zekere melancholie. De mens is
zich bewust van de vergankelijkheid van alles en van zijn eigen
sterfelijkheid. En er is nog iets anders wat de mens tot een melancholisch
wezen maakt: het verlies van de vroege kindertijd. Een peuter waant zich
met alles en iedereen verbonden, is nog geen individu dat zich afscheidt van
de rest. Dat komt pas als je gaat spreken en “ik” gaat zeggen. Onbewust zit
in elk van ons nog die vroege ervaring van verbondenheid, van volledig
samenvallen met jezelf en de wereld. Daartussen, tussen het besef van het
eindpunt en het verlies van het begin, daar ontstaat de melancholie.’

2. 2
‘Melancholie is een gevoel of een stelling die mensen door alle eeuwen en
culturen heen met elkaar verbindt. We vinden het overal in verschillende
gedaantes terug, van de weltschmerz in Duitsland tot de saudade in
Portugal.’
Waar ligt de grens tussen melancholie en depressie?
‘Sinds Freud zijn we alle uitingen van melancholie als vormen van depressie gaan
beschouwen. We hebben de melancholie met andere woorden te veel
gemedicaliseerd’
‘De fadozangeres Cristina Branco zei onlangs in de tv-reeks Made in
Europe van Dimitri Verhulst dat ze niet begreep hoe mensen zonder
melancholie, zonder saudade, kunnen leven. Melancholie is een stemming
die verdriet weer verbindt met vreugde en hoop. Melancholie is “het geluk
verdrietig te zijn”, zoals Victor Hugo schreef, of “verdriet met een glimlach”,
in de woorden van Italo Calvino. In de loop van de geschiedenis zijn ook
altijd de positieve kanten van de melancholie erkend. Behalve in de
middeleeuwen, waarin ze “acedia” werd genoemd en als een van de
hoofdzonden werd beschouwd, omdat ze tot twijfel aan het geloof
leidde.’‘Melancholie is niet alleen treuren. Het is vooral ook de tijd nemen
voor reflectie, voor bezinning, en kan leiden tot creativiteit en solidariteit –
de melancholieke mens stapt niet zo snel over andere mensen heen. Hij is
misschien wat pessimistischer van aard, maar vaak ook minder
egocentrisch.’
Wanneer werd melancholie als een vorm van depressie gezien?
‘Dat is begonnen bij Freud. Hij maakte het onderscheid tussen een
geslaagd en een belemmerd rouwproces. In een geslaagd rouwproces leer je
het verlies te accepteren en vind je vervolgens een nieuwe manier om je te
verhouden tot wat je moet missen, zodat je weer verder kunt. Kan de mens
steeds slechter benoemen wat hij nu precies verloren heeft, en gaat hij zich
koesteren in een algemeen gevoel van verlies, waardoor hij ook zichzelf
dreigt te verliezen, dan wordt het rouwproces belemmerd. Dat leidt volgens
Freud tot depressiviteit, maar ook tot ziekelijke vormen van nostalgie, zoals
ernstige heimwee. Geloven dat vroeger alles beter was en het nu nooit meer
iets kan worden. Dat gaat gepaard met gevoelens van neerslachtigheid en
moedeloosheid, die onzekerheid en angst voor anderen aanwakkeren. Sinds
Freud zijn we echter alle uitingen van melancholie als vormen van depressie
gaan beschouwen. De positieve, in de zin van creatieve en empathische,

3. 3
aspecten van de melancholie zijn uit zicht verdwenen. Alleen de depressie
bleef over. We hebben de melancholie met andere woorden te veel
gemedicaliseerd. We hebben een depressie-epidemie maar geen ruimte
meer voor de melancholie.’
Zijn die samenlevingen die de melancholie nog een plek kunnen geven
beter af dan de onze?
‘Ze zijn in elk geval menselijker. Een samenleving waar verdriet en pijn en
teleurstelling gedeeld kunnen worden, is een volwaardiger samenleving dan
wanneer alleen succes geëtaleerd mag worden. De mens is niet louter een
succesformule. Wat ik mooi vind aan de melancholie is juist het
ambivalente karakter van zowel de vreugde als het verdriet.’
Als we de melancholie weer onder ogen durven te zien, hoe vermijden we
dan dat ze doorslaat in haar duistere zus, de depressie?
‘Als we alles met nog slechts een technocratische of economische blik
aanschouwen, dreigen we niet alleen zelf te “verdingelijken”, maar ook de ander,
de vluchteling, als een ding te gaan zien’
‘De melancholie behoeft rust, aandacht en ruimte. Als je die momenten van
bezinning niet meer hebt, kan ze tot een depressie verworden. De kans
daarop wordt nog groter als politici inspelen op gevoelens van angst,
onzekerheid en nostalgie. Zij moeten er juist voor waken dat het volk niet in
een morele depressie terecht dreigt te komen, waarin de moed en het geloof
in verandering wordt opgegeven.’ ‘Behalve rust en aandacht zijn ook de
kunsten nodig om onze melancholie in goede banen te leiden. Muziek,
beeldende kunst, literatuur, theater, film, dans, al die disciplines kunnen bij
uitstek helpen om onze melancholie te beleven. Vandaar dat ik in mijn essay
een warm pleidooi voor de kunst houd.’
Het is zes jaar geleden dat u naar filosofische normen een bestseller
scoorde met ‘Stil de tijd’. Ziet u tekenen dat onze samenleving openstaat
voor meer rust en aandacht?
‘Een echte omslag wil ik het nog niet noemen, maar het bewustzijn is in
elk geval gegroeid. Kijk alleen naar hoeveel boeken over dit onderwerp
nadien zijn verschenen. Of denk aan Frankrijk, waar het mailverkeer buiten
de werkuren aan banden wordt gelegd. Of de stiltecafés, zoals in Rotterdam,
waar je je schermtoestellen in een kluis bij de ingang moet steken.’ ‘Ook in

4. 4
het onderwijs komt hier en daar weer meer ruimte voor wat ik Kairotische
“tussentijd” noem. Intermezzi waarin niet per se gepresteerd moet worden,
maar waarin vrijelijk gefilosofeerd, gelezen, verbeeld of gemusiceerd mag
worden. Het woord “school” komt nota bene van het Griekse “schole”, dat
rust en vrije tijd betekent. Voor Plato was het de voorwaarde voor het
creatieve denken. Creativiteit moet vrijelijk kunnen stromen zonder vooraf
bepaald nut of doel, anders kun je het onverwacht nieuwe niet bij de kuif
pakken. De dagdroom is de broedplaats van creativiteit.’
Waar moet het onderwijs dan op inzetten?
‘We zijn op weg naar een samenleving waarin misschien wel de helft van
onze huidige beroepen door apparaten wordt uitgevoerd. Het onderwijs
moet daarom juist focussen op wat ons van de dingen, zoals robots,
onderscheidt. Het onberekenbare nieuwe scheppen: dat zal een computer
nooit kunnen. We staan voor complexe problemen. Duurzaamheid,
klimaatcrisis, migratie: we hebben creatieve geesten nodig – niet alleen nog
meer technologie.’‘Ook voor die andere wezenlijke karaktertrek van de
mens, het verlangen naar verbondenheid, moet het onderwijs meer
aandacht hebben. Politieke geschiedenis, burgerschapszin, een
maatschappelijke stage, diversiteit, culturele antropologie: we moeten de
ander, andere culturen, ook op school leren kennen, willen we de
multiculturele samenleving op verantwoorde wijze vorm kunnen geven.’‘Als
het onderwijs die twee belangrijkste menselijke vermogens niet stimuleert,
raken we ervan vervreemd en aanschouwen we alles met nog slechts een
technocratische of economische blik. Dan dreigen we niet alleen zelf
te verdingelijken, maar ook de ander, de vluchteling, als een ding te gaan
zien. Het onderwijs moet het voortouw nemen om die menselijkheid terug
te brengen.’
Het laatste hoofdstuk van uw boek gaat over de hoop, die ook altijd in de
melancholie besloten ligt, omdat ze laat verlangen naar een nieuw begin.
Bent u ondanks uw bezorgdheid hoopvol?
‘Ja, toch wel. Ik heb dat laatste hoofdstuk opgehangen aan Ernst Bloch en
Hannah Arendt, twee Joodse denkers die moesten vluchten voor de nazi’s.
Grote denkers, die in zoveel benardere omstandigheden dan wij moesten
leven. Zij hebben telkens weer de moed gevat om hun leven op te pakken en
de wereld beter en anders te maken.’ ‘Arendt schreef een zeer scherpzinnige
analyse over totalitaire regimes, die eindigt met “en toch draagt elk einde

5. 5
ook weer een nieuw begin in zich”. Hoe het tij ook tegenzit, we kunnen het
roer omgooien. En Bloch, wiens vrienden en familie werden vermoord,
schreef duizend weergaloos mooie bladzijden over de hoop. Dat is pas
moed. Als Bloch en Arendt de hoop aan de melancholie konden verbinden,
dan kunnen wij dat ook.’