Hiểu thế nào là tin tức báo chí (cách thức các nhà báo làm việc và vì sao họ lại phạm sai lầm; nhận ra thành kiến của công chúng bên cạnh thành kiến của giới truyền thông) Biết vận dụng tư duy phản biện để đánh giá mức độ đáng tin cậy/độ khả tín của các bản tin trên báo chí, truyền hình, internet… Trở thành người TIÊU DÙNG THÔNG MINH, SẢN XUẤT TRÁCH NHIỆM (đối với tin tức)

1. THẨM ĐỊNHTHẨM ĐỊNH
TINTIN
TỨCTỨC
ThS. Phạm Duy Phúc
Khoa BC&TT – ĐHKHXH&NV
(trích từ tài liệu tập huấn News Literacy của ĐH Stony Brook)

2. Mục tiêu chuyên đề
Hoàn thành chuyên đề này, sinh viên:
Hiểu thế nào là tin tức báo chí (cách thức các nhà
báo làm việc và vì sao họ lại phạm sai lầm; nhận ra thành
kiến của công chúng bên cạnh thành kiến của giới truyền
thông)
Biết vận dụng tư duy phản biện để đánh giá
mức độ đáng tin cậy/độ khả tín của các bản tin
trên báo chí, truyền hình, internet…
Trở thành người TIÊU DÙNG THÔNG MINH,
SẢN XUẤT TRÁCH NHIỆM (đối với tin tức)

3. Sức mạnh của thông tin
 Thông tin là khí oxy của xã hội hiện đại
 Tin tức là một phần trong chuỗi “DNA” của
chúng ta: báo động cho ta phòng tránh nguy
cơ, giúp ta giải trí, kết nối chúng ta
 Những cuộc cách mạng trong công nghệ
(máy in Gutenberg, internet…) đã làm thay
đổi căn bản hoạt động và quy tắc truyền
thông

4. Sức mạnh của thông tin
Nhưng chúng ta cũng phải đối diện với những
thử thách mới
Quá tải thông tin
Làm mờ ranh giới giữa tin tức và các loại
thông tin khác
Mâu thuẫn giữa tốc độ và độ chính xác
Mỗi người đều có thể xuất bản thông tin
Trước khi học làm báo, hãy làm người tiêu dùng
tin tức thông minh! Hãy lựa chọn những thông
tin đáng tin cậy.

5. Sức mạnh của thông tin
 Thông tin đáng tin cậy là thông tin chỉ dẫn
hành động
 Thông tin đó cho phép người đọc đưa ra một
quyết định, thực hiện hành động, hoặc chia
sẻ với những người khác một cách có trách
nhiệm.
 Bài tập: SV tập đọc báo và điểm lại những thông
tin nổi bật đáng chú ý/đáng tin cậy trên số báo đó.

6. Các phân khúc thông tin
Phân khúc tt Mục đích Phương pháp
Người thực
hiện
Kết quả
TT báo chí Thông tin
Xác minh, độc
lập, minh bạch
Phóng viên,
BTV, cơ quan bc
Giúp người đọc
hiểu rõ sự việc
TT giải trí Giải trí
Kể chuyện, biểu
diễn, phim ảnh…
Nhà văn, ca sĩ,
nghệ sĩ…
Thư giãn, tăng
xúc cảm cho
cuộc sống
TT quảng cáo Bán hàng
QC trả tiền,
thông cáo bc,
bài pr, video,
website
Doanh nghiệp,
Công ty quảng
cáo
Tăng doanh thu
bán hàng
TT tuyên
truyền (t.tin
PR)
Tuyên truyền, cổ
động
Thông tin 1
chiều
Các tổ chức
CTXH, kinh tế,
quân sự
Củng cố tư
tưởng của 1 tổ
chức CTXH
TT thô Không rõ
Các mạng xã
hội: twitter,
facebook…
Tất cả những ai
có điều kiện phát
tán tt trên mạng
Nhiều, tùy mục
đích

7. Thế nào là thông tin báo chí
 Thông tin báo chí là thông tin hữu ích cho
công chúng, được chia sẻ trên các phương
tiện truyền thông một cách chính thức, và đã
trải qua một quá trình xác minh độc lập, có
cá nhân nhà báo hoặc cơ quan báo chí trực
tiếp chịu trách nhiệm giải trình.

8. Thế nào là thông tin báo chí
Điều gì khiến thông tin báo chí khác biệt với các
loại thông tin khác?
Tính/quá trình xác minh (Verification)
Tính/sự độc lập (Independence)
Chịu trách nhiệm (Accountability)
Độc
lập
Xác
minh
Trách
nhiệm

9. Thế nào là thông tin báo chí
 Ghi nhớ: cần nhận diện đâu là thông tin báo
chí trong các phân khúc thông tin
 Trong thông tin báo chí cần phân biệt thông
tin và ý kiến
Ngôn ngữ thể hiện ý kiến:
 Dùng ngôi thứ nhất
 Thổi phồng hoặc so sánh ở bậc nhất
 Các mô tả thể hiện cảm xúc hoặc kịch tính
 Giọng điệu (chế nhạo, mỉa mai, nhại…)
 Ngụy biện

10. Yếu tố cơ bản của tin tức
 Các yếu tố trong một bản tin được sắp xếp lại
bằng một nhóm chữ rất dễ nhớ: 5W+H
+ WHAT: Cái gì?
+ WHO: Ai? + HOW: Thế
nào?
+ WHERE: Ở đâu?
+ WHEN: Khi nào?
+ WHY: Tại sao?

11. Yếu tố cơ bản của tin tức
 WHAT: Chuyện gì, cái gì đã xảy ra? Đó phải là
một hành động, một sự kiện, một hiện tượng nổi
bật, khác thường trong cuộc sống.
Ví dụ:
 Thủ tướng từ chức
 Cụ già 83 tuổi mọc sừng
 92,5% trẻ em đường phố tại TPHCM bị xâm hại tình dục
 Công nhân hãng Nike đình công
 Nhận bằng thạc sĩ ở tuổi 71
 …

12. Yếu tố cơ bản của tin tức
 WHO: Ai gây ra, ai liên quan? Đó cũng thường
là những cá nhân có tên tuổi xác định.
Ví dụ:
 TAND tỉnh Quảng Ninh đưa ra xét xử vụ “siêu lừa” Bùi
Thu Hằng (29 tuổi, Hạ Long, Quảng Ninh) và đồng bọn
đã lừa hàng trăm người nhẹ dạ với chiêu trò gửi bảo hiểm
nhận lãi suất khủng.
 Hoa hậu Hải Dương Nguyễn Hương Giang sẽ đại diện
phái đẹp Việt Nam dự thi Hoa hậu thế giới
 …

13. Yếu tố cơ bản của tin tức
 WHERE: Xảy ra ở đâu, nước nào, địa phương
nào?
Ví dụ:
 Vụ tai nạn xảy ra trên tuyến đường Trung Mỹ, Tân Xuân,
đoạn qua xã Trung Chánh, huyện Hóc Môn (TPHCM)
 Liveshow kỷ niệm 15 năm ca hát của ca sĩ Lệ Quyên sẽ
diễn ra ngày 7/12 tại Nhà hát Hòa Bình (TPHCM) và
14/12 tại Trung tâm Hội nghị quốc gia (Hà Nội)
 …

14. Yếu tố cơ bản của tin tức
 WHEN: Xảy ra khi nào, ngày nào, giờ nào?
Ví dụ:
 Khuya ngày 14/5/2014 xảy ra một vụ tai nạn…
 Vòng chung kết Siêu mẫu nhí Việt Nam 2014 sẽ được
tường thuật trực tiếp vào 20 giờ ngày 1/6/2014 trên Kênh
VTV3, Đài truyền hình Việt Nam…
 …

15. Yếu tố cơ bản của tin tức
 WHY: Tại sao xảy ra? Nguyên nhân do đâu?
Ví dụ:
 Nguyên nhân vụ cháy được xác định là do chập điện
 Theo tiết lộ của một nhân viên điều tra, máy bay rơi do bị
đánh bom
 Ông Nguyễn Văn Quý – cán bộ kỹ thuật (đơn vị thi công
công trình) giải thích do mưa lớn và triều cường dâng lên
quá nhanh khiến đơn vị không kịp trở tay và đóng cửa
cống
 …

16. Yếu tố cơ bản của tin tức
 HOW: Xảy ra như thế nào? Kết quả ra sao?
Ví dụ:
 Có 265 hành khách và 16 nhân viên phi hành đoàn tử
nạn trong vụ tai nạn thảm khốc trên
 Cơn lũ đã cuốn trôi 300 ngôi nhà cùng nhiều tài sản và
hoa màu khác, thiệt hại ước tính hơn 500 tỷ đồng
 …

17. Yếu tố cơ bản của tin tức
 5W+H là sáu yếu tố phải có trong một bản tin
chính quy.
 Trong một số dạng tin có thể không trả lời đầy
đủ 5W+H, nhưng ít nhất cũng phải chứa đựng 4
yếu tố: What, Who, Where, When
 Cả sáu yếu tố ấy phải được phản ánh trong
đoạn đầu bài viết hoặc phần đầu của một bản
tin và không nhất thiết theo thứ tự nào cả.

18. Hiểu nhiệm vụ của nhà
báo
Người làm báo có nhiệm vụ:
Thông tin đến công chúng
Ứng dụng các phương thức và giá trị của báo
chí khi đưa tin (thông tin sự thật, tôn trọng sự
thật)
Thực hiện quá trình xác minh sự thật
Có ý thức duy trì tính độc lập
Có tinh thần chịu trách nhiệm: đứng đằng sau
bài báo của mình

19. Hiểu nhiệm vụ của nhà
báo
 Xác minh là quá trình giúp củng cố hay
khẳng định tính chính xác hoặc sự thật về
một điều gì đó
 Cần lưu ý sự thật trong một bản tin chỉ có
tính tạm thời. Đó là phiên bản gần nhất với
sự thật mà PV tiếp thu được trong ngày. Để
đạt được sự hiểu biết, cần theo dõi diễn tiến
câu chuyện qua thời gian.

20. Hiểu nhiệm vụ của nhà
báo
Nguyên tắc của PV khi tìm kiếm sự thật:
Tập hợp, “cân đo đong đếm”, đánh giá bằng
chứng
Đặt các dữ kiện vào bức tranh toàn cảnh (bối
cảnh của nó)
Giải thích làm sao mình biết và cái gì chưa
biết
(Nếu cần) điều chỉnh để đạt sự cân bằng và
công bằng

21. Hiểu nhiệm vụ của nhà
báo
 Cân bằng: là sự ngang bằng khi tường thuật
lại lời nói từ hai phía.
 Công bằng: biểu hiện qua sự trung thực,
không thiên tư, không bị ảnh hưởng bởi lợi
ích cá nhân, thành kiến hay thiên vị

22. Hiểu nhiệm vụ của nhà
báo
Bài tập: SV kiểm tra lại bản tin vừa đọc/xem và trả lời:
PV có nỗ lực để đưa tin từ các phía có liên quan? Các
cá nhân, tổ chức liên quan có được tạo cơ hội để phản
bác những cáo buộc về mình?
Bản tin có sử dụng ngôn ngữ hay hình ảnh có tính
thành kiến hay không?

23. Hiểu nhiệm vụ của nhà
báo
 Độc lập: Không bị chi phối (bị kiểm soát,
hoặc ủng hộ) bởi các bên có dính líu về lợi
ích; nỗ lực gạt bỏ các định kiến; có hệ thống
phối kiểm thông tin, kiểm soát mức độ cân
bằng
 Trách nhiệm: chịu trách nhiệm hoặc có khả
năng giải trình về các thông tin được nêu
trong tin/bài của mình

24. Hiểu nhiệm vụ của nhà
báo
Vì sao có lúc quá trình xác minh sự thật của PV
lại thất bại?
Do PV vội vã để là người đầu tiên công bố tin
tức (khi thông tin chưa được kiểm chứng)
Áp lực deadline, PV công bố bản tin chưa
hoàn chỉnh hoặc còn sai sót
Nguồn tin cung cấp thông tin không chính xác
hoặc giả dối
Quá trình xác minh rất phức tạp, ngay cả khi
nguồn tin nhiệt tình giúp đỡ

25. Phương pháp giải mã bản tin
Trước một bản tin, phải luôn đặt câu hỏi:
PV đã tiếp cận câu chuyện này ở mức độ
nào?
Bằng chứng PV đưa ra là trực tiếp hay gián
tiếp?
PV có trực tiếp chứng kiến vụ việc?
PV có tiếp cận được với các nhân chứng
(nguồn tin)?
Nguồn tin đó có đáng tin cậy?

26. Phương pháp giải mã bản tin
Để đánh giá nguồn tin có đáng tin cậy hay
không, cần trả lời các câu hỏi:
+ Nguồn tin, chính xác là ai?
+ Làm sao người này biết được điều đó?
+ Người này có quyền lợi cá nhân gì ở đây
không?
+ Những người khác có nói vậy không?
+ Đó là thông tin đã được xác minh, hay chỉ là
võ đoán?

27. Phương pháp giải mã bản tin
Đánh giá mức độ đáng tin cậy của các nguồn tin theo
công thức I’M VAIN
+ Nguồn tin độc lập (Independent sources) tốt hơn nguồn
tin có dính líu về lợi ích
+ Nhiều nguồn tin (Multiple sources) tốt hơn một nguồn
tin
+ Nguồn tin xác minh được sự thật (Verified sources) tốt
hơn nguồn tin chỉ quả quyết
+ Nguồn tin là nhà chức trách, nhà chuyên môn
(Authoritative/Informed sources) tốt hơn nguồn tin không
thạo
+ Nguồn tin có tên tuổi (Named sources) tốt hơn ẩn danh

28. Phương pháp giải mã bản tin
 Tóm tắt các điểm chính: tít và lead có phù hợp
với nội dung chính của tin/bài báo?
 PV có rõ ràng minh bạch (chỉ rõ làm sao họ biết
điều đó, chỉ rõ còn điều gì họ chưa biết, làm sao không
thể biết được) trong bản tin của mình?
 PV có đặt tin tức vào đúng bối cảnh của câu
chuyện?
 Các câu hỏi chính có được trả lời hết? (Ai/cái
gì-khi nào-ở đâu-như thế nào-tại sao)
 Câu chuyện có cân bằng, công bằng không?

29. Phương pháp giải mã bản tin
 Tóm lại, điều mấu chốt là: Người đọc có thể
làm gì với tin tức này? Nó có chỉ dẫn hành
động không?
+ Bạn có thể đi đến một kết luận không?
+ Bạn có thể hành động dựa trên đó?
+ Bạn có thể đánh giá được tình hình?
+ Bạn có thể chia sẻ thông tin này?

30. 9 “bí kíp” dành cho độc giả thông
minh
(Ngọc Huyền , trích tài liệu News Literacy - ĐH Stony Brook)
1. Luôn xác định thông tin của bạn thuộc phân
khúc nào: tin tức báo chí, giải trí, quảng cáo, PR
hay thông tin cá nhân
2. Trong phân khúc tin tức báo chí, cần phân biệt
giữa thông tin và ý kiến bình luận
3. Theo dõi diễn tiến của câu chuyện tin tức
4. Đánh giá nguồn tin, đánh giá nguồn tin, đánh
giá nguồn tin
5. Luôn đặt câu hỏi: PV đã tiếp cận sự việc đến
mức độ nào?

31. 9 “bí kíp” dành cho độc giả thông
minh
(Ngọc Huyền , trích tài liệu News Literacy - ĐH Stony Brook)
6. Luôn mở rộng đầu óc để tiếp nhận những ý
kiến đối nghịch và các thông tin mới dù những
thứ này có xung đột với những gì bạn vẫn hằng
tin tưởng
7. Trên mạng internet và trên mạng xã hội, thứ
hạng và mức độ phổ biến không tương đồng với
mức độ đáng tin cậy
8. Đừng là miếng bọt biển thấm hút
9. Cuộc cách mạng truyền thông đem lại cho
chúng ta quyền lựa chọn và phát tán thông tin –
nhưng quyền càng lớn thì trách nhiệm càng phải