1. Цахилгаан соронзон индукцийн үзэгдэл
Лекц-4
Хичээл -7
Хөдөлж буй цахилгаан цэнэг соронзон орныг үүсгэдэг тухай, цахилгаан, соронзон
гүйдлийн харилцан холбоотойн нэг талыг үүний урьд үзсэн билээ. Одоо хувьсах
соронзон оронд оруулсан битүү дамжуулагчид цахилгаан хөдөлгөгч хүч болж гүйдэл
үүсдэг тухай авч үзье.
Тодорхой нөхцөлд соронзон орны нөлөөгөөр дамжуулагч буюу дамжуулах
хүрээнд цахилгаан хөдөлгөгч хүч үүсэх үзэгдлийг цахилгаан соронзон индукц гэнэ.
Энэ дамжуулагчийг битүү хэлхээ болговол түүгээр индукцийн гүйдэл
гүйнэ.Цахилгаан соронзон индукцийг үүсгэхдээ тогтмол соронзон оронд
дамжуулагчийг хөдөлгөх буюу ороодсыг эргүүлж эсвэл үл хөдлөх дамжуулагч буюу
хүрээний орчим дахь соронзон орны индукцийг өөрчилнө. Ийм индукц үүсгэх
ерөнхий нөхцлийг тодорхойлоход соронзон индукцийн урсгал буюу соронзон урсгал
гэдгийг мэдэх явдал чухал.
Цахилгаан соронзон индукцийг үүсгэхдээ тогтмол соронзон оронд
дамжуулагчийг хөдөлгөх буюу ороодсыг эргүүлж эсвэл үл хөдлөх дамжуулагч буюу
хүрээний орчим дахь соронзон орны индукцийг өөрчилнө. Ийм индукц үүсгэх
ерөнхий нөхцлийг тодорхойлоход соронзон индукцийн урсгал буюу соронзон урсгал
гэдгийг мэдэх явдал чухал.
Хэрэв хүрээний талбай жигд соронзон орны хүчний шугамд перпендикуляр
байвал
Ф соронзон урсгал нь В соронзон индукц, S талбайн үржвэртэй тэнцүү:
(1). Хэрэв В нь перпендикуляр өнцөг үүсгэж байвал соронзон урсгал
(1’) болно.
Соронзон урсгалын нэгж СИ системд вебер (Bб), СГСЭ-д максвелл (Мкс). Энэ
нь В=1 гаусс индукц бүхий оронд 1см2 талбайгаар өнгөрөх соронзон урсгал юм.
(1’) томъѐоноос үзвэл В, S, -ийн аль нь ч хувьсахад соронзон
урсгал өөрчлөгдөж байна.
Цахилгаан соронзон индукцийн үндсэн хууль буюу Фарадейн хуулийг дараахь
байдалтай томъѐолно:
Индукцийн цахилгаан хөдөлгөгч хүч нь соронзон урсгалын хувирах хурд -д
шууд пропорционал ба энэ хувиралтыг буй болгох нөхцлөөс үл хамаарна.
Үүнд: L-нэгжийн системээс хамаарах коэффициент, сөрөг тэмдэг нь Ленцийн
дүрмийг тооцоолсон нь билээ. Ленцийн дүрэм ѐсоор индукцийн цахилгаан хөдөлгөгч

2. хүчний, гүйдлийн болон буй болсон соронзон орны чиглэл нь индукцийг үүсгэсэн
шалтгаандаа ямагт эсрэг үйлчлэхээр байна.
Үүнд: L-нэгжийн системээс хамаарах коэффициент, сөрөг тэмдэг нь Ленцийн
дүрмийг тооцоолсон нь билээ. Ленцийн дүрэм ѐсоор индукцийн цахилгаан хөдөлгөгч
хүчний, гүйдлийн болон буй болсон соронзон орны чиглэл нь индукцийг үүсгэсэн
шалтгаандаа ямагт эсрэг үйлчлэхээр Тооцоолохдоо томъѐо (2)-г (2’)
хэлбэртэй болгоход дөхөмтэй, СИ системд R=1 тул болно. E=1B,
байна. Хэрэв N ороодостой ороомогт индукц болж байвал
(3). Үүний -ийг ороомгийн бүрэн соронзон
урсгал байна.
Эдгээрээс үзвэл цахилгаан соронзон индукцийн цахилгаан хөдөлгөгч хүчийг
их болгохын тулд соронзон урсгал хувирах хурдыг аль болохоор нэмбэл зохино.
Цахилгаан соронзон индукцийн учрыг бас Лоренцын хүчтэй холбож тайлбарлахад
болно.
зургийн а-д гүйдэлтэй дамжуулагчид соронзон орны зүгээс үйлчлэх
Лоренцийн хүчийг үзүүлжээ. Үүнд зүүн гарын дүрмээр гүйдэл I тэнийлгэсэн
хуруунуудын дагуу, соронзон индукц В алга уруу тус тус чиглэсэн байхад хүч
эрхий хурууны дагуу дамжуулагчийг хөдөлгөнө (чухамхүү үүнд цахилгаан
хөдөлгүүрүүдийн ажиллагааны зарчим үндэслэжээ).
Цахилгаан соронзон индукцийн тухайн тохиолдолд ямар байхыг зургийн б-д
үзүүлжээ. Цэнэгүүдийг дамжуулагчийн хамт хөндлөнгийн хүчээр хурдтай (зүүн
гарын тэнийлгэсэн хуруунуудын дагуу) хөдөлгөхөд B ба -д перпендикуляр чигтэй
Лоренцын хүч цэнэгүүдэд үйлчилж (эрхий хурууны дагуу) тэдгээрийг хөдөлгөнө.
Ингээд ab дамжуулагчийн үзүүрт цэнэг ялгаран түгж потенциалын ялгавар
буюу дамжуулагчийн цахилгаан хөдөлгөгч хүч үүснэ. (цахилгаан генераторуудын
ажиллагааны зарчим үүн дээр үндэслэнэ). 93-р зурагт электронуудын хөдөлгөөнийг
жижиг сумаар харуулжэ

3. э.
Ийнхүү индукцийн гүйдэл b-ээс а уруу гүйж гальванометрийн зүүний заалт
нөгөө тийшээ хөдөлнө.
Фарадейн хуулиас үзвэл индукцийн Ц.Х.Х-ний хувиралт нь соронзон
урсгалын хувиралтаас хоцорч байна. Хэрэв Ф нь гармоник хэлбэлзлийн хуулиар
хувирвал нь бас л ийм хуулиар хувирна.
Гэхдээ фазаараа өнцгөөр хоцорно:
(4)
болно. Үүнд
Хуйларсан гүйдэл. Цахилгаан соронзон индукцийн нэгэн илрэл нь металл
эдлэл, электролит уусмал, биологийн биес зэрэг цул дамжуулагч биесийн дотор
индукцийн битүү гүйдэл үүсгэх явдал бөгөөд үүнийг хуйларсан буюу Фукогийн
гүйдэл гэнэ.
Хуйларсан гүйдэл нь соронзон оронд биеийг шилжүүлэн хөдөлгөх буюу соронкон
орныг хувиргах, эсвэл эдгээр хоѐрыг зэрэг гүйцэтгэхэд үүснэ. Хуйларсан гүйдлийн

4. эрчим нь биеийн хувийн эсэргүүцэл, овор хэмжээ, мөн соронзон урсгал хувирах
хурдаас тус тус хамаарна
Огторгуйн ямар нэгэн цэгт соронзон орны хүчлэг өөрчлөгдөж байвал тэрхүү
соронзон орны шугамыг тойрсон хүчний битүү шугамтай цахилгаан орон үүснэ.
Энэхүү орныг хуйларсан цахилгаан орон гэнэ. Битүү замаар цэнэг шилжихэд
хуйларсан орны хийх ажил нь үл хөдлөх дамжуулагч дахь
индукцийн Ц.Х.Х-тэй тэнцүү байна Ийм байдлаар хуйларсан цахилгаан орон
нь цул дамжуулагчид индукцийн хуйларсан гүйдэл үүсгэнэ. Цул дамжуулагчийн
чөлөөт цэнэгүүд хуйларсан орны хүчлэгийн дагуу хөдөлж битүү гүйдэл үүсгэж
байгаа юм. Хуйларсан гүйдлийн хэмжээ нь Омын хууль ѐсоор Үүний R-
хуйларсан гүйдлийн хэлхээний эсэргүүцэл.
Энэ томъѐог Жоуль-Ленцийн хуулинд орлуулан үзвэл хуйларсан гүйдлээр
нэгж хугацаанд ялгарах дулааны хэмжээ нь соронзон урсгал хувирах хурдны
квадраттай проперционал байна. Иймээс энэ дулааныг ашиглаж металл хайлуулах,
хатаах мөн ус болон бусад шингэнийг халаах төхөөрөмж хийж байна.
Зарим хэмжих багажийн зүүний савалтыг намжаан тогтоогчийг хуйларсан
гүйдэл үүсгэх дээр үндэслэн хийсэн байдаг. Түүнчлэн өндөр давтамжтай хувьсах
гүйдлээр хүний биеийн тодорхой хэсэгт хуйларсан гүйдэл үүсгэж халах үйлчлэлээр
нь эмчлэх индуктортермийн аргыг физик эмчилгээнд өргөн хэрэглэдэг.
Хуйларсан гүйдэл нь зарим тохиолдолд ашиггүй. Жишээлбэл: трансформатор,
мотор зэрэг багажийн зүрхэвчинд Фукогийн гүйдэл үүссэнээс ихэд халж болох тул
зүрхэвчийг цахилгаан эсэргүүцэл ихтэй материалаар буюу тусгай тусгаарлагч түрхэц
бүхий олон тооны хавтсуудыг нийлүүлж зүрхэвч хийнэ. Дамжуулагчийн хөндлөн
огтлолын голын хэсгээр гүйх гүйдэл бага байдаг бол гадаргуундаа ойртох тутам
ихсэж, тойргийн радиус томрохын хэрээр гүйдлийн нягт нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл
төвөөс холдож, гадаргуудаа ойртох тутам гүйдлийн нягт их болох бөгөөд энэ
үзэгдлийг скин-эффект гэнэ (skin-арьс, хучилт гэсэн англи
Гүйдлийн давтамж их болохын хэрээр дамжуулагчийн гадаргуу руу гүйдлийн
“шахагдах” нь их болно. Өндөр давтамжтай гүйдлийн үед дамжуулагчийн гол талын
хэсгээр гүйдэл гүйхгүй тул хөндий (хоолой шиг) дамжуулагчийг хэрэглэсэн ч болох
юм. Зарим үед сайн чанарын, ховор мөнгө мэтийн дамжуулагчаар өнгөлсөн
дамжуулах материалыг хэрэглэх явдал тохиолдоно. Ийнхүү цул дамжуулагчаар
өндөр давтамжтай гүйдэл нэвтрэхэд үүсэх скин-эффектээр түүний гадаргууд гарч
ирэх хуйларсан гүйдлийг ашиглан зарим металл эдлэлийн гадаргуугийн нимгэн үеийг
агшин зуурт хайлуулж, хатаалт хийж болох юм.
.