More Related Content Similar to Σχεδιασμός, εφαρμογή και αξιολόγηση ενός Παιδαγωγικού Προγράμματος για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση παιδιών προσχολικής ηλικίας με έμφαση στη Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση Similar to Σχεδιασμός, εφαρμογή και αξιολόγηση ενός Παιδαγωγικού Προγράμματος για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση παιδιών προσχολικής ηλικίας με έμφαση στη Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση (20) 1. 1
ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΗΑ
ΥΟΛΖ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΟΤ ΑΝΘΡΧΠΟΤ
ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΟ ΣΜΖΜΑ ΠΡΟΥΟΛΗΚΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ
ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ
ΟΦΗΑ ΠΔΡΓΗΚΑΡΖ
Νεπηαγσγνχ
«ρεδηαζκόο, εθαξκνγή θαη αμηνιόγεζε ελόο Παηδαγσγηθνύ
Πξνγξάκκαηνο γηα ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε
παηδηώλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο κε έκθαζε ζηε Γξακαηηθή
Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε.»
ΒΟΛΟ - 2007
2. 2
ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ
ΟΦΗΑ ΠΔΡΓΗΚΑΡΖ
Νεπηαγσγνχ
«ρεδηαζκφο, εθαξκνγή θαη αμηνιφγεζε ελφο Παηδαγσγηθνχ
Πξνγξάκκαηνο γηα ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε παηδηψλ
πξνζρνιηθήο ειηθίαο κε έκθαζε ζηε Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ
Δθπαίδεπζε.»
πκβνπιεπηηθή & Δπηακειήο Δπηηξνπή
Κνληνγηάλλε Άιθεζηηο Αλαπι. Καζεγήηξηα Παλεπηζηήκην
Θεζζαιίαο
Δπηβιέπνπζα
πκβνπιεπηηθήο
Δπηηξνπήο
θαλαβή Κσλζηαληίλα Καζεγήηξηα Παλεπηζηήκην Αηγαίνπ Μέινο
πκβνπιεπηηθήο
Δπηηξνπήο
Μπνλψηε Φσηεηλή Δπηθ. Καζεγήηξηα Παλεπηζηήκην
Θεζζαιίαο
Μέινο
πκβνπιεπηηθήο
Δπηηξνπήο
Μπαθνληθφια Υαξά Καζεγήηξηα Δζληθφ &
Καπνδηζηξηαθφ
Παλεπηζηήκην Αζελψλ
Μέινο Δμεηαζηηθήο
Δπηηξνπήο
Καηζίθεο Απφζηνινο Καζεγεηήο Παλεπηζηήκην
Ησαλλίλσλ
Μέινο Δμεηαζηηθήο
Δπηηξνπήο
Καθαλά Γφκλα Αλαπι. Καζεγήηξηα Παλεπηζηήκην
Θεζζαιίαο
Μέινο Δμεηαζηηθήο
Δπηηξνπήο
Υξεζηίδνπ Βαζηιεία Αλαπι. Καζεγήηξηα Παλεπηζηήκην
Θεζζαιίαο
Μέινο Δμεηαζηηθήο
Δπηηξνπήο
ΒΟΛΟ - 2007
4. I
ΠΗΝΑΚΑ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΧΝ
ΠΡΟΛΟΓΟ…………………………………………………………..…..1
ΠΡΧΣΟ ΜΔΡΟ
1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
1.1. Δηζαγσγή…………………………………………………………………….5
1.2. Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε………………………………………………..6
1.3. Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε………………………………………...8
1.4. Πξνζρνιηθή Δθπαίδεπζε…………………………………………………..10
1.5. Ζ Δθπαηδεπηηθφο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο……………………………..14
2ν
Κεθάιαην: Ζ αλαγθαηόηεηα ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο
2.1. Αξρέο, ζηφρνη θαη πξννπηηθέο ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο………..16
2.2. Ζ εμέιημε ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα…………...….20
2.3. Μνληέια ελζσκάησζεο ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο ζηα εθπαηδεπηηθά
ζπζηήκαηα…….…………………………………………………………….23
2.4. Μνληέια θαη πξνζεγγίζεηο αλάπηπμεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο
ζην ζρνιηθφ πξφγξακκα……………………………………………....……26
2.4.1. Goals for Curriculum Development in Environmental Education…………27
2.4.2. Μνληέιν πξνγξάκκαηνο «έμη ζπληζησζψλ»….…………………………....28
2.4.3. Μνληέιν πξνγξάκκαηνο ηνπ Wisconsin Center for Environmental
Education…………………………………………………………………..30
2.4.4. "Excellence in Environmental Education………………………………….30
2.4.5. The General Teaching Model -GTM………………………………………32
2.4.6. Action Competence Model………………………………………………...32
2.4.7. Πξνζέγγηζε ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο κέζσ
ηνπ κνληέινπ ηαμηλνκίαο ησλδηδαθηηθψλ ζηφρσλ…………………………33
2.4.8. Δθπαηδεπηηθή πξνζέγγηζε κε έκθαζε ζηνλ θνηλσληθφ ραξαθηήξα ηεο
Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο…………………………………………….34
2.4.9. Πξνζέγγηζε πξνγξάκκαηνο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο
πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηελ πξννπηηθή ηεο αεηθνξίαο……………………….35
2.5. Παηδαγσγηθέο κέζνδνη, ηερληθέο θαη εξγαιεία γηαδηδαθηηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο
Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο…………………………………………….36
2.5.1. Ζ πδήηεζε……………………………………………………………...37
2.5.2. Σα Μνπξκνπξεηά………………………………………………………..37
2.5.3. Ο Καηαηγηζκφο ηδεψλ ή Ηδενζχειια………………………………………..38
2.5.4. Οη
Δξσηήζεηο…………………………………………………………………38
5. II
2.5.5. Ζ Δπίιπζε πξνβιήκαηνο…………………………………..……………….38
2.5.6. Ζ Καζνδεγνχκελε πεξηβαιινληηθή εξκελεία…………………………..…39
2.5.7. Σν Πείξακα ή Πεηξακαηηθή κέζνδνο………………………………………..39
2.5.8. Ζ Μειέηε πεδίνπ ή Δθδξνκή ζην πεδίν……………………………………..40
2.5.9. Σα Παηρλίδηα ζε αλνηρηφ ρψξν………..………………………………40
2.5.10. Σα Παηρλίδηα ξφισλ……………………………………………………..41
2.5.11. Σν Γξακαηηθφ παηρλίδη………………………….………………………….42
2.5.12. Σα ρέδηα εξγαζίαο (Μέζνδνο Project)…….……………………………...43
2.5.13. Οη Θεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο……………….……..………………………..43
2.6. Ζ ζπκβνιή ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο ζηεδεκηνπξγία θαη
πξνψζεζε πεξηβαιινληηθά ππεχζπλεο ζπκπεξηθνξάο……………………...44
2.7. ρνιηαζκφο νξηζκέλσλ παξαγφλησλ πνπ ζπκβάιινπλ ζηεδηακφξθσζε
θαη πξνψζεζε πεξηβαιινληηθά ππεχζπλεο ζπκπεξηθνξάο θαη επεξεάδνληαη
απφ εθπαηδεπηηθέο δηαδηθαζίεο……………………………………………..52
2.7.1. Οηθνινγηθή, πεξηβαιινληηθή γλψζε….………………….………………...53
2.7.2. ηάζε…………………………………………………………..………………..55
2.7.3. εκείν ειέγρνπ……….…………………………………………………….56
2.7.4. Ηθαλφηεηα πεξηβαιινληηθήο δξάζεο…………….…………………………58
3ν
Κεθάιαην: Ζ αλαγθαηόηεηα ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο ζηελ
πξνζρνιηθή ειηθία
3.1. Βησκαηηθή εθπαίδεπζε…………………….……………………………….60
3.2. Βησκαηηθή Πξνζρνιηθή Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε…………………….62
3.2.1. Πξνζρνιηθή Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε- Ζ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα…65
3.3. ρεδηαζκφο θαηάιιεισλ αλαπηπμηαθά πξνγξακκάησλ θαη πξνζεγγίζεσλ
Πξνζρνιηθήο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο…………………………..66
3.4. Ζ ζεκαληηθφηεηα ηνπ ξφινπ ηεο εθπαηδεπηηθνχ Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο72
4ν
Κεθάιαην: Ζ ζπκβνιή ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Πεξηβαιινληηθή
Δθπαίδεπζε
4.1. Γηακφξθσζε, εμέιημε θαη πξννπηηθέο ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ
Δθπαίδεπζε…………………………………………………………………77
4.2. Δθπαίδεπζε θαη Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε- Ζ ειιεληθή
Πξαγκαηηθφηεηα……………………………………………………………81
4.3. Ζ Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε σο εξγαιείν κάζεζεο……………84
4.4. Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε θαη Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε……89
4.5. Δθαξκνζκέλα πξνγξάκκαηα Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο κε
ηε ζπκβνιή ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε……………………92
6. III
5ν
Κεθάιαην: Αλαζθόπεζε ρεηηθώλ Δξεπλώλ
5.1. Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε θαη Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε……96
5.1.1. Πξνζρνιηθά - Πεξηβαιινληηθά Πξνγξάκκαηα θαη Γξακαηηθή Σέρλε……..96
5.1.2. Απηνζρεδηαζκνί, Αλαπαξαζηάζεηο θαηΜηκεηηθέο αζθήζεηο σο κέζν κάζεζεο
θαη απφθηεζεο θνηλσληθψλ εκπεηξηψλ θαη ζρέζεσλ κε ην πεξηβάιινλ……98
5.1.3. "Ραδηνθσληθφο ζηαζκφο-απνπλφπεξα, Radio-Drama" εληζρχνπλ
πεξηβαιινληηθέο γλψζεηο, ζηάζεηο θαη αμίεο παηδηψλ θαη ελειίθσλ………99
5.1.4. Γξακαηηθφ παηρλίδη/ Παηρλίδη ξφισλ, πεξηβαιινληηθέο, νηθνινγηθέο έλλνηεο …100
5.1.5. Θεαηξηθά έξγα, πεξηβαιινληηθέο γλψζεηο θαη εκπεηξίεο ζην άηνκν……….100
5.1.6. Γξακαηηθφ παηρλίδη, θπζηθφ πεξηβάιινλ θαη αλάπηπμε ηθαλνηήησλ………101
5.1.7. Γλσζηηθφ αληηθείκελν "Γξακαηηθή Σέρλε" θαη Πεξηβαιινληηθή
Δθπαίδεπζε………………………………………………………………101
5.1.8. Ζ ζπκβνιή ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε ζηελ πξνψζεζε
ησλ ζηφρσλ ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο………………………102
5.1.9. Πεξηβαιινληηθή ελεκέξσζε θαηΜηκεηηθέο αζθήζεηο…………………...103
5.1.10. Πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα θαη ιχζεηο κέζσ Γξακαηηθήο Σέρλεο………103
5.1.11. Αλαπαξαζηάζεηο θαη Παξαζηάζεηο, δεκηνπξγηθφηεηα θαη επαηζζεηνπνίεζε
ησλ παηδηψλ κε ηε θχζε………………………………………………….104
5.1.12. Παηρλίδη ξφισλ θαη αλάπηπμε επηρεηξεκαηνινγίαο θαη αηηηνιφγεζεο
πεξηβαιινληηθψλ αιιαγψλ……………………………………………..104
5.1.13. Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε εθπαηδεπηηθψλ θαη καζεηψλ- "Μαλδχαο ηνπ
εηδηθνχ"……………………………………………………………………104
5.1.14. Απηνζρέδηα δξψκελα, πεξηβαιινληηθέο επηζθέςεηο…………………….105
5.1.15. Γηαζχλδεζε ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο κε
ηε Θεαηξηθή Αγσγή/ Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε…………….…..105
5.1.16. Ζ αιιειεπηδξαζηηθή παηδαγσγηθή ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε
σο κέζν Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο ζχγρξνλσλ πνιηηψλ………………106
5.1.17. Πεξηβαιινληηθά Πξνγξάκκαηα ζηελ Διιάδα θαη
Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε………………………………………..107
5.2. Γξακαηηθή Σέρλε θαη Δθπαίδεπζε θαη άιινη ηνκείο αλάπηπμεο…………108
5.2.1. Ζ Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε θαη θνηλσληθή αλάπηπμε………...108
5.2.2. Παηρλίδηα ξφισλ θαη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο - κέζνδνη ςπρνζεξαπείαο….109
5.2.3. Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε θαη θνηλσληθέο ηθαλφηεηεο καζεηψλ110
5.2.4. Κνηλσληθή ζεκαζία ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε…………110
5.2.5. Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε, κάζεζε & θξηηηθή ζθέςε…………110
5.2.6. Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε: Δξγαιείν εθπαίδεπζεο γηα κάζεζε...111
7. IV
5.2.7. Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε, πξνζσπηθή αλάπηπμε καζεηψλ, ξφινο
ηνπ εθπαηδεπηηθνχ………………………………………………………..111
5.2.8. Ζ Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε σο κέζν κάζεζεο……………..111
5.2.9. Αλαιπηηθφ πξφγξακκα, κάζεζε θαη Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε..112
ΓΔΤΣΔΡΟ ΜΔΡΟ
6ν
Κεθάιαην: Μεζνδνινγία ηεο έξεπλαο
6.1. Πξνβιεκαηηθή ηεο έξεπλαο……………………………………………….113
6.2. Αλαγθαηφηεηα θαη επηθαηξφηεηα ηεο έξεπλαο…………………………….113
6.3. εκαληηθφηεηα θαη πξσηνηππία ηεο έξεπλαο……………………………..114
6.4. θνπφο θαη εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο…………………………115
6.5. Δξεπλεηηθέο ππνζέζεηο………………………………………………………116
6.6. Πξηλ ηελ έξεπλα…………………………………………………………..117
6.7. Ζ έξεπλα…………………………………………………………………..118
6.7.1. Γείγκα-ππνθείκελα………………………………………………………..118
6.7.2. Πεξηγξαθή ηεο έξεπλαο - Ζ πεηξακαηηθή δηαδηθαζία…………………….119
6.7.3. Μέζα ζπιινγήο δεδνκέλσλ………………………………………………119
6.7.4. Γηαδηθαζία έξεπλαο……………………………………………………….122
6.7.5. Γενληνινγία ηεο έξεπλαο…………………………………………………122
6.8. Ζ ζπλέληεπμε……………………………………………………………..123
6.8.1. Πηινηηθή θάζε εξσηεκάησλ ζπλέληεπμεο………………………………..123
6.8.2. Σα εξσηήκαηα ηεο ζπλέληεπμεο……………………………………………123
6.8.3. Ζ πξνεηνηκαζία ηεο ζπλέληεπμεο………………………………………...125
6.8.4. Ζ δηελέξγεηα ηεο ζπλέληεπμεο……………………………………………125
6.8.5. Μέζνδνο ζηαηηζηηθήο επεμεξγαζίαο……………………………………..126
7ν
Κεθάιαην: Ζ Παξέκβαζε - Σν Παηδαγσγηθό Πξόγξακκα
7.1. Κξηηήξηα γηα ην ζρεδηαζκφ ηνπ Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο………….127
7.2. ηφρνη ηνπ πξνγξάκκαηνο………………………………………………..129
7.3. Βαζηθέο ελφηεηεο ηνπ πξνγξάκκαηνο……………………………………130
7.4. Μεζνδνινγηθά κέζα ηνπ πξνγξάκκαηνο…………………………………131
7.5. Δπηιεγκέλεο αζθήζεηο θαη ηερληθέο απφ ηε Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ
Δθπαίδεπζε……………………………………………………………….132
7.6. Γηεπθξηλίζεηο γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ Πξνγξάκκαηνο………………….135
7.7. Βαζηθέο αξρέο δηαδηθαζίαο παξέκβαζεο -Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο.136
7.8. Πξφγξακκα - Δθηέιεζε - Παξαηήξεζε…………………………………..138
7.8.1. θνπφο επηινγήο ηεο ζεκαηηθήο ελφηεηαο "Τδάηηλν ζηνηρείν"…………….138
8. V
7.8.2 Πξψηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο……………….……………………..139
7.8.3. Γεχηεξε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο…………….……………………...144
7.8.4. Σξίηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο………………….……………………149
7.8.5. Σέηαξηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο……………….…………………...154
7.8.6. Πέκπηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο……………….……………………160
7.8.7. Έθηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο………………….……………………166
7.8.8. Έβδνκε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο……………….……………………171
7.8.9. γδνε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο………………….…………………..177
7.8.10. Έλαηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο………………….…………………..184
7.8.11. Γέθαηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο………………….……………….…189
7.8.12. Δλδέθαηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο……………….………………….195
7.8.13. Γσδέθαηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο……………….…………………200
7.8.14. Γέθαηε ηξίηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο…………….………………...205
7.8.15. Γέθαηε ηέηαξηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο………………………..……210
7.8.16. Γέθαηε πέκπηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο…………………..………….216
7.8.17. Γέθαηε έθηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο……………………………..…..222
7.8.18. Γέθαηε έβδνκε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο………………….…………229
7.8.19. Γέθαηε φγδνε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο……………….……….….…234
7.8.20. Γέθαηε έλαηε ζπλεδξία ηνπ πξνγξάκκαηνο……………….……….….….242
8ν
Κεθάιαην: Απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο
8.1 Απνηειέζκαηαδεκνγξαθηθψλ ζηνηρείσλ έξεπλαο………………..……...252
8.2. Απνηειέζκαηα ειέγρνπ αλεμαξηεζίαο Υ2
ζηα εξσηήκαηα ηεο
ζπλέληεπμεο……………………………………………………………….252
8.3. Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ φξσλ (t- test)…………..……………………….260
8.3.1. Οκαδνπνίεζε ζπλνιηθήο βαζκνινγίαο (δηάκεζε ηηκή)……………………265
8.4. Δπίδξαζεδεκνγξαθηθψλ ζηνηρείσλ ζηηο κεηαβιεηέο……………………265
8.4.1. Δπίδξαζε «θχινπ» ζηηο κεηαβιεηέο…………………………………….…266
8.4.2. Δπίδξαζε «ειηθίαο» ζηηο κεηαβιεηέο….……………………..…………..269
8.4.3. Δπίδξαζε «δηαζηήκαηνο θνίηεζεο ζην Νεπηαγσγείν» ζηηο κεηαβιεηέο…272
8.5. Γείθηεο ζπζρέηηζεο (Pearson correlation) κεηαβιεηψλ ζην δείγκα……….275
8.5.1. Γείθηεο ζπζρέηηζεο κεηαβιεηψλ ζηελ πεηξακαηηθή νκάδα………………276
8.5.2. Γείθηεο ζπζρέηηζεο κεηαβιεηψλ ζηελ νκάδα ειέγρνπ…………………...277
8.6. Αλάιπζε γξακκηθήο παιηλδξφκεζεο……………………………………..279
9ν
Κεθάιαην: πδήηεζε- Δξκελεία ησλ Απνηειεζκάησλ
9.1 Δηζαγσγή………………………………………………………………..282
9.2 Δθηίκεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο
9. VI
ζηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε……………………………………..282
9.3 Δθηίκεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο σο πξνο
ηνλ παξάγνληα"νηθνινγηθή γλψζε"……………………………………287
9.4 Δθηίκεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο
σο πξνο ηνλ παξάγνληα "ζηάζε"……………………………………..290
9.5 Δθηίκεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο
σο πξνο ηνλ παξάγνληα "ζεκείν ειέγρνπ"…………………………..295
9.6 Δθηίκεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο
σο πξνο ηνλ παξάγνληα "ηθαλφηεηα πεξηβαιινληηθήο δξάζεο"………..297
9.7 Δθηίκεζε ηεο αιιειεπίδξαζεο ησλ παξαγφλησλ"νηθνινγηθή γλψζε",
"ζεκείν ειέγρνπ", "ζηάζε" θαη "ηθαλφηεηα δξάζεο" ζηα παηδηά ηεο
έξεπλαο……………………………………………………………………301
9.8 ρνιηαζκφο επηιεγκέλσλ αζθήζεσλ θαη ηερληθψλ
ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε…………………………….....303
9.9 ρνιηαζκφο ρξνληθήο δηάξθεηαο, ρψξνπ θαη πιηθψλ ηνπ Πξνγξάκκαηνο………310
9.10 πκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο………………………………….…………..311
ΓΔΝΗΚΑ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ - ΠΔΡΗΟΡΗΜΟΗ - ΠΡΟΣΑΔΗ…….313
ΣΡΗΣΟ ΜΔΡΟ
1. Βηβιηνγξαθία……………………………………………………………315
2. Πεξίιεςε έξεπλαο………………………………………………………338
3. Abstract………………………………………………………………….339
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑΣΟ
1. Σν δείγκα ηεο έξεπλαο………………………………………………….......1
2. Μέζα ζπιινγήο δεδνκέλσλ…………………………………………………..3
3. Αλαγθαία έγγξαθα γηα ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο…………………………...23
10. VII
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΗΝΑΚΧΝ
ΠΗΝΑΚΑ 1: Γείγκα έξεπλαο- Γεκνγξαθηθά ηνηρεία…………………………….…252
ΠΗΝΑΚΑ 2: Έιεγρνο αλεμαξηεζίαο Υ2
ζηα εξσηήκαηα ηεο ζπλέληεπμεο…………...259
ΠΗΝΑΚΑ 3: Έιεγρνο ηζφηεηαο Μέζσλ ξσλ θαηά κεηαβιεηή……………….…....264
ΠΗΝΑΚΑ 4: Οκαδνπνίεζε ζπλνιηθήο βαζκνινγίαο κε βάζε ηε δηάκεζν ηηκή……265
ΠΗΝΑΚΑ 5: Δπίδξαζε ηνπ «θχινπ» ζηηο κεηαβιεηέο (ANOVA)…..…………...…..268
ΠΗΝΑΚΑ 6: Δπίδξαζε ηεο «ειηθίαο» ζηηο κεηαβιεηέο (ANOVA)…..…………..…..271
ΠΗΝΑΚΑ 7: Δπίδξαζε ηνπ «δηαζηήκαηνο θνίηεζεο» ζηηο κεηαβιεηέο (ANOVA)....274
ΠΗΝΑΚΑ 8: Γείθηεο ζπζρέηηζεο κεηαβιεηψλ ζην δείγκα……………….………….278
ΠΗΝΑΚΑ 9: Γείθηεο ζπζρέηηζεο κεηαβιεηψλ ζηελ πεηξακαηηθή νκάδα…………...278
ΠΗΝΑΚΑ 10: Γείθηεο ζπζρέηηζεο κεηαβιεηψλ ζηελ νκάδα ειέγρνπ………………279
ΠΗΝΑΚΑ 11: Μέηξα πξνζαξκνγήο γξακκηθήο παιηλδξφκεζεο …………………...280
ΠΗΝΑΚΑ 12: πληειεζηέο κνληέινπ γξακκηθήο παιηλδξφκεζεο………………….280
ΠΗΝΑΚΑ 13: Μέηξα πξνζαξκνγήο κνληέινπ γξακκηθήο παιηλδξφκεζεο…………281
ΠΗΝΑΚΑ 14: πληειεζηέο κνληέινπ γξακκηθήο παιηλδξφκεζεο………………….281
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΓΡΑΦΖΜΑΣΧΝ
ΓΡΑΦΖΜΑ 1: Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ φξσλ κε "νηθνινγηθή γλψζε"……………..261
ΓΡΑΦΖΜΑ 2: Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ φξσλ κε "ζεκείν ειέγρνπ"………………..261
ΓΡΑΦΖΜΑ 3: Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ φξσλ κε "ζηάζε"………………………….262
ΓΡΑΦΖΜΑ 4: Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ φξσλ κε "ηθαλφηεηα δξάζεο"……………..263
ΓΡΑΦΖΜΑ 5: Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ φξσλ κε "ζπλνιηθφ απνηέιεζκα"…………263
ΓΡΑΦΖΜΑ 7: Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ φξσλ (t-test)……………………………….264
ΓΡΑΦΖΜΑ 8: Μέζνη φξνη αλάιπζεο δηαθχκαλζεο αλά "θχιν"……………………..268
ΓΡΑΦΖΜΑ 9: Μέζνη φξνη αλάιπζεο δηαθχκαλζεο αλά "ειηθία"……………...……271
ΓΡΑΦΖΜΑ 10: Μέζνη φξνη αλάιπζεο δηαθχκαλζεο αλά"δηάζηεκα θνίηεζεο"……274
ΤΝΣΟΜΟΓΡΑΦΗΔ:
Γηαζεκαηηθφ Δληαίν Πιαίζην Πξνγξακκάησλ πνπδψλ: ΓΔΠΠ
Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε: Γ.Σ.Δ.
Δθπαίδεπζε γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία: ΔΠΑ
Κέληξν Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο: Κ.Π.Δ.
Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: Π.Δ.
Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ: ΤΠΔΠΘ
11. Πξόινγνο
1
ΠΡΟΛΟΓΟ
Οη ξαγδαίεο εμειίμεηο ζε πνιηηηζκηθφ, θνηλσληθν-νηθνλνκηθφ, βην-ηερλνινγηθφ θαη
επηθνηλσληαθφ επίπεδν, πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηε ρξνληθή πεξίνδν ζηελ νπνία βξίζθεηαη ε
αλζξσπφηεηα, επεξεάδνπλ άκεζα ηελ εθπαηδεπηηθή ζηνρνζεζία. Χο απφξξνηα απηψλ ησλ εμειίμεσλ
θαη αιιαγψλ πξνβάιιεη ε αλαγθαηφηεηα εθνδηαζκνχ ησλ αηφκσλ κε "κηα εηθόλα γηα ηνλ πνιύπινθν
θόζκν πνπ βξίζθεηαη ζε ζπλερή αλαβξαζκό θαη ηαπηόρξνλα ηελ παξνρή κηαο ππμίδαο, ηθαλήο λα ηα
βνεζήζεη λα πνξεπηνύλ κε αζθάιεηα κέζα ζ΄ απηόλ" (UNESCO, 1996/2002). Πνζνηηθνί θαη
γλσζηνθεληξηθνί θπξίσο, νη παξαδνζηαθνί ηξφπνη εθπαίδεπζεο θξίζεθαλ αλεπαξθείο λα θαιχςνπλ
ην επξχ θάζκα ησλ ζχγρξνλσλ αλαγθψλ ηνπ "παγθφζκηνπ ρσξηνχ". Οη ζχγρξνλνη ηξφπνη
εθπαίδεπζεο απαηηνχλ ηε δεκηνπξγία κηαο εθπαίδεπζεο επράξηζηεο, ελδηαθέξνπζαο,
καζεηνθεληξηθήο, ηθαλήο λα παξέρεη ζθαηξηθή εκπεηξία γηα ηε δσή ζηνλ πνιίηε, κέζα απφ ηελ
θαιιηέξγεηα δεκνθξαηηθψλ ζηάζεσλ, θξηηηθήο ζθέςεο θαη λέσλ δεμηνηήησλ. Μηαο εθπαίδεπζεο
φπνπ ηα άηνκα λα καζαίλνπλ πώο λα καζαίλνπλ, λα καζαίλνπλ πώο λα ελεξγνύλ, λα καζαίλνπλ πώο
λα δνπλ καδί κε ηνπο άιινπο, λα καζαίλνπλ πώο λα ππάξρνπλ σο αλεμάξηεηεο θαη ππεύζπλεο
πξνζσπηθόηεηεο (UNESCO, 1996/2002).
Αλαπφζπαζην κέξνο απηήο ηεο εθπαίδεπζεο απνηειεί ε Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε. Απηή
απφ ηε θχζε ηεο δηαζέηεη ηα ζηνηρεία κηαο εθπαίδεπζεο γηα εθπαηδεπηηθέο θαη θνηλσληθέο αιιαγέο.
Δίλαη κηα εθπαίδεπζε θξηηηθή, ζπκκεηνρηθή, πνιηηηθή, ξηδνζπαζηηθή, ηθαλή λα επεξεάδεη ηηο
εμειίμεηο, λα ζπκβάιιεη ζηηο κεηαξξπζκίζεηο ηεο εθπαίδεπζεο κέζσ ησλ γλψζεσλ θαη ηεο εκπεηξίαο
ηεο θαη παξάιιεια λα πξνσζεί αιιαγέο κε ζηφρν ηελ αεηθνξία. Απεπζχλεηαη ζε φιεο ηηο ειηθηαθέο
νκάδεο ησλ αλζξψπσλ, κε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ πξψηκε παηδηθή ειηθία, κέζσ ηεο ηππηθήο θαη ηεο
κε ηππηθήο εθπαίδεπζεο.
Ζ Πξνζρνιηθή Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε απνηειεί κηα ζεκαληηθή, αλαγθαία θαη
επράξηζηε ελαζρφιεζε γηα παηδηά θαη εθπαηδεπηηθνχο. ηνρεχεη κέζα απφ ηελ εθαξκνγή ηεο κε
αλάινγεο δξαζηεξηφηεηεο θαη δξάζεηο ζηελ αλαδήηεζε ζεκείσλ, γεγνλφησλ θαη θαηαζηάζεσλ πνπ
ελδηαθέξνπλ άκεζα ην παηδί, ην θξαηνχλ ζε εγξήγνξζε θαη ην νδεγνχλ απζφξκεηα ζηελ
ελαζρφιεζε κε ζέκαηα θαη δεηήκαηα ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηεο νηθνινγίαο απφ λσξίο ζηε δσή. Γηα
λα κπνξέζεη φκσο ην παηδί λα θζάζεη ζε ζηάζεηο, ζπκπεξηθνξέο θαη δξάζεηο θηιηθέο πξνο ην
πεξηβάιινλ απαηηείηαη ε έληνλε ζπλαηζζεκαηηθή ζχλδεζή ηνπ κε απηφ θαη ην γχξσ ηνπ θφζκν κε
ηξφπν, ψζηε ηα ζηνηρεία ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπ θαη ηα πεξηβαιινληηθά ζηνηρεία λα δείρλνπλ φηη
ζπληνλίδνληαη θαη νδεγνχληαη πξνο ηελ απηή πνξεία. Απ' απηφ ζπκπεξαίλεηαη φηη, κφλν κέζα απφ
άκεζε θαη πνιχπιεπξε ζρέζε κε ηα γεγνλφηα θαη ηα ζέκαηα, ην παηδί κπνξεί λα ππνζηεξηρηεί έηζη
Formatted: Level1
12. Πξόινγνο
2
ψζηε λα αλαθαιχςεη ηα ζηνηρεία πνπ θάλνπλ εθηθηή απηή ηε ζχλδεζε. Μέζα ινηπφλ απφ ην
πξνζρνιηθφ αιιά θαη ην ζρνιηθφ πξφγξακκα, ε Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε έξρεηαη λα εληζρχζεη
απηή ηελ ελδηαθέξνπζα θαη αλαγθαία γηα ηνπο ζεκεξηλνχο καζεηέο πνξεία κε ηελ εθαξκνγή
αλαπηπμηαθά θαηάιιεισλ πξνγξακκάησλ πνπ ζηνρεχνπλ ζηε δεκηνπξγία θξηηηθά ζθεπηφκελσλ
καζεηψλ ηθαλψλ λα εθδειψλνπλ ζπκπεξηθνξέο ππεχζπλεο πξνο ην πεξηβάιινλ θαη ην θνηλσληθφ
ζχλνιν. Πξνγξάκκαηα πνπ ζα εθαξκφδνληαη κέζα απφ βησκαηηθέο πξνζεγγίζεηο, ηθαλά λα
εκπιέθνπλ ηα παηδηά ζε δηεξγαζίεο πνπ νδεγνχλ ζε αβίαζηα ζπκπεξάζκαηα, ζπλδεφκελα άκεζα κε
ηα γεγνλφηα θαη ηα ζέκαηα ηνπ πεξηβάιινληνο. Γηεξγαζίεο πνπ απαηηνχλ ελεξγφ ζπκκεηνρή θαη
δξάζε, νη νπνίεο ελεξγνπνηνχλ εξσηήκαηα θαη πξνζδνθίεο, δεκηνπξγνχλ δηάζεζε γηα αλαζηνραζκφ
θαη θξηηηθή.
Ζ Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε πξνβάιιεη ηθαλή λα κεηαηξέςεη ηε κάζεζε απφ
λνεηηθή δηαδηθαζία ζε δσληαλφ βίσκα πνπ απνθηάηαη κε ηξφπν ραξνχκελν, δεκηνπξγηθφ κέζα απφ
ηε δξαζηεξηνπνίεζε, ηε ζπλεξγαζία, ηελ επηθνηλσλία, ηελ αιιειεπίδξαζε, αιιά θαη ηε ζπγθίλεζε
θαη ηελ θαηαλφεζε. πλδπάδεη έλα πνιπδηάζηαην ηξφπν πξνζέγγηζεο δηαθφξσλ θαη δηαθνξεηηθψλ
γλσζηηθψλ αληηθεηκέλσλ κε κηα ζεηξά αζθήζεσλ θαη παηρληδηψλ, δξψκελσλ θαη απηνζρέδησλ
παξαζηάζεσλ κέζσ ησλ νπνίσλ εκπιέθεη ην παηδί ζε καζεζηαθέο δηεξγαζίεο. Δπηρεηξψληαο
αλάζπξζε θαη δηαζχλδεζε βησκάησλ, γεγνλφησλ, εκπεηξηψλ θαη γλψζεσλ ηεο θαζεκεξηλήο δσήο,
πξνζσπηθά άιια θαη νκαδηθά, αλαπηχζζεη κε ηελ ππφδπζε ξφισλ επνηθνδνκεηηθή κάζεζε κέζα
απφ ηε ζπλαπφθαζε, ηελ επηινγή, ηε δνθηκή θαη ηελ αλαπαξάζηαζε πνπ νδεγνχλ ζηελ παξάζεζε
απφςεσλ, ζέζεσλ, πξνηάζεσλ, ζπλεηδεηνπνίεζε θαηαζηάζεσλ θαζψο θαη ηελ επίιπζε
πξνβιεκάησλ.
Ζ ζπκβνιή ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε ζηελ επηηπρή εθαξκνγή ηεο
Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο αλαγλσξίδεηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή θαη θαηά ηελ πξνζρνιηθή
ειηθία, ειηθία θαηά ηελ νπνία δεκηνπξγνχληαη θαη απνθηψληαη ζηάζεηο, αμίεο, ζπκπεξηθνξέο,
γλψζεηο πνπ δχζθνια κεηαβάιινληαη θαη αληηθαζίζηαληαη.
Αλ ινηπφλ ζ' απηή ηε ζεκαληηθή ειηθία επηδξάζνπλ νη βησκαηηθέο, δεκηνπξγηθέο,
δεκνθξαηηθέο, αιιειεπηδξαζηηθέο δηεξγαζίεο κάζεζεο ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε
κέζα απφ ην παηρλίδη θαη ηε ραξά ε Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε πηζαλφλ λα απνδψζεη ηα κέγηζηα
ησλ δπλαηνηήησλ ηεο θαη γηα ην παηδί θαη γηα ην πεξηβάιινλ.
Αλαγλσξίδνληαο θαη εκείο ηελ ήδε ζεηηθή ζπκβνιή θαη επίδξαζε ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο
ζηελ Δθπαίδεπζε ζην ρψξν ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο θαη ηεο Δθπαίδεπζεο γηα ηελ
Αεηθνξία, πνπ πξνθχπηεη κέζα απφ ηελ έξεπλα ηεο βηβιηνγξαθίαο φζν θαη απφ ηελ πξνζσπηθή καο
δηεξεχλεζε θαη άπνςε, ζρεδηάζακε θαη εθαξκφζακε ην παξαθάησ εξεπλεηηθφ πξφγξακκα. ηφρνο
13. Πξόινγνο
3
καο είλαη λα πξνάγνπκε ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε ζηελ πξνζρνιηθή ειηθία κέζσ ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο θαη λα δηεξεπλήζνπκε ηελ επίδξαζε θαη ηε ζπκβνιή
ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε ζηελ αλάπηπμε θαη βειηίσζε ηεο ζηάζεο, ηνπ ζεκείνπ
ειέγρνπ, ηεο γλψζεο θαη ηεο ηθαλφηεηαο δξάζεο ζε ζρέζε κε ην πεξηβάιινλ θαη ηα ζέκαηα απηνχ ζε
παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο πνπ θνηηνχλ ζην λεπηαγσγείν. Οη πξναλαθεξζέληεο παξάγνληεο
θξίλνληαη ζεκαληηθνί γηα δηεξεχλεζε εμαηηίαο ηνπ φηη αλαθέξνληαη κεηαμχ ησλ παξαγφλησλ πνπ
ζπληεινχλ ζηε δεκηνπξγία θαη εθδήισζε πεξηβαιινληηθά ππεχζπλεο ζπκπεξηθνξάο ησλ αηφκσλ
θαη ηδηαίηεξα ησλ κηθξψλ παηδηψλ. Δπηιέγνληαη κεηαμχ άιισλ ζεκαληηθψλ παξαγφλησλ, ησλ νπνίσλ
ε εηο βάζνο δηεξεχλεζε ήηαλ αλέθηθηε ιφγσ ηνπ εχξνπο θαη ηνπ πιήζνπο απηψλ απφ ηελ παξνχζα
κειέηε.
ην Πξψην Μέξνο ηεο εξγαζίαο, πξνθεηκέλνπ λα κειεηήζνπκε εκπεξηζηαησκέλα ην ζέκα,
εμεηάδνπκε ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο ζηελ Δθπαίδεπζε, ηελ
Πξνζρνιηθή Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε, ηε ζπκβνιή ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε
παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο θαη θιείλνπκε απηφ κε ηελ αλαζθφπεζε παξεκθεξψλ εξεπλψλ θαη
εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ πνπ εληνπίζακε ζηελ πξνζηηή ζε καο βηβιηνγξαθία.
ην Γεχηεξν Μέξνο παξαζέηνπκε ηε κεζνδνινγία ηεο έξεπλαο, ηε δηαδηθαζία εθαξκνγήο
ηνπ Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο (παξέκβαζε), ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο, ηε ζπδήηεζε θαη
εξκελεία απηψλ, ελψ θιείλνπκε απηφ ην κέξνο κε ηα ζπκπεξάζκαηα θαη ηηο πξνηάζεηο καο ζρεηηθά
κε ηελ έξεπλα.
ην Σξίην Μέξνο παξαζέηνπκε ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία ζηελ νπνία ζηεξίμακε ηε κειέηε
καο απηή θαζψο θαη ηελ πεξίιεςε ηεο εξγαζίαο.
ην Παξάξηεκα παξαζέηνπκε ην δείγκα ηεο έξεπλαο, ηα κέζα ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ,
θσηνγξαθηθά θαη ηρλνγξαθηθά απνζπάζκαηα απφ ηελ εξγαζία ησλ παηδηψλ, θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπ
Παηδαγσγηθνχ Πξνγξάκκαηνο θαζψο θαη άιια ζρεηηθά αλαγθαία ζηνηρεία πνπ απαηηήζεθαλ γηα ηελ
λνκηκνπνίεζε ηεο έξεπλαο.
Κιείλνληαο απηή ηε ζχληνκε παξνπζίαζε ηεο εξγαζίαο καο επηζπκνχκε λα εθθξάζνπκε ηηο
απεξηφξηζηεο επραξηζηίεο καο θαη ηελ επγλσκνζχλε καο:
ηελ Δπηβιέπνπζα ηεο πκβνπιεπηηθήο Δπηηξνπήο ηεο Γηδαθηνξηθήο Γηαηξηβήο
Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ
Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαιίαο θ. Άιθεζηηο Κνληνγηάλλε γηα ηε δηαξθή επηζηεκνληθή, αθνχξαζηε,
14. Πξόινγνο
4
απνηειεζκαηηθή, εκςπρσηηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή ζηήξημε κε ηελ νπνία θαζνδήγεζε ηα
επηζηεκνληθά βήκαηά καο θαζ' φιε ηελ "πνξεία πξνο ηελ Ηζάθε".
ηα Μέιε ηεο πκβνπιεπηηθήο Δπηηξνπήο θαη ζπγθεθξηκέλα ζηελ Καζεγήηξηα ηνπ
Σκήκαηνο Πεξηβάιινληνο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ θ. Κσλζηαληίλα θαλαβή, ε νπνία πξφζπκα,
απνηειεζκαηηθά, εχζηνρα θαη επηζηεκνληθά θαζνδήγεζε ην έξγν καο θαζψο θαη ζηελ Δπίθνπξν
Καζεγήηξηα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ
Θεζζαιίαο θ. Φάλλπ Μπνλψηε, ε νπνία κε ηηο άκεζεο, εκπεξηζηαησκέλεο επηζηεκνληθέο ηεο
παξεκβάζεηο θαη ηελ ηδηφηεηα ηεο Φπρνιφγνπ ζπληέιεζε ζηελ δηεμαγσγή θαη νινθιήξσζε ηνπ
έξγνπ καο.
ηα Μέιε ηεο Δμεηαζηηθήο Δπηηξνπήο θαη ζπγθεθξηκέλα ζηελ Καζεγήηξηα ηνπ Σκήκαηνο
Θεαηξηθψλ πνπδψλ ηνπ Δζληθνχ & Καπνδηζηξηαθνχ Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ θ. Υαξά
Μπαθνληθφια, ζηνλ Καζεγεηή ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ
Παλεπηζηεκίνπ Ησαλλίλσλ θ. Απφζηνιν Καηζίθε, ζηελ Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα ηνπ
Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαιίαο θ. Γφκλα
Καθαλά θαη ζηελ Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Πξνζρνιηθήο
Δθπαίδεπζεο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαιίαο θ. Βαζηιεία Υξεζηίδνπ γηα ηελ απνδνρή θαη
επηζηεκνληθή ππνζηήξημε ηεο παξνχζαο κειέηεο.
ηνλ Πξφεδξν Καζεγεηή θ. Βαζίιε Αλαγλσζηφπνπιν θαη ζηα Μέιε Γ.Δ.Π. ηνπ
Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαιίαο γηα ηελ
εκπηζηνζχλε θαη ηελ απνδνρή ηεο δηεμαγσγήο ηεο παξνχζαο έξεπλαο.
ηε Γξακκαηέα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ
Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαιίαο θ. Υαξνχια Γεσξγαθνπνχινπ θαη ζηηο ζπλεξγάηηδέο ηεο ζηε
Γξακκαηεία ηνπ Σκήκαηνο γηα ηε δηνηθεηηθή ππνζηήξημε.
ηα θαηαπιεθηηθά παηδηά θαη ηηο ζπλαδέιθνπο λεπηαγσγνχο ηνπ 13νπ
θαη 15νπ
Νεπηαγσγείνπ
Υαιαλδξίνπ Αζελψλ θ.θ. νθία Μαληάηε, Μαξία Μπεξηάλνπ, Άληα Ρηκπά, Μαξία Καξακνιέγθνπ,
Κιεηψ ηαχξνπ, Μαξία Αδάκνπ γηα ηελ άςνγε ζπλεξγαζία θαηά ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο.
Σέινο έλα κεγάιν επραξηζηψ ζην Υξήζην, ηελ Διέλε θαη ην Μάξην-Μηραήι γηα ηελ αλνρή,
αληνρή, ζηήξημε θαη ζπκπαξάζηαζε ζ' απηή ηε δηαδξνκή.
νθία Πεξδηθάξε Formatted: Level1
15. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
5
ΠΡΧΣΟ ΜΔΡΟ
1ν
ΚΔΦΑΛΑΗΟ: ΔΝΝΟΗΟΛΟΓΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΣΖ ΜΔΛΔΣΖ
1.1 Δηζαγσγή
Οη βαζηθέο έλλνηεο, ηηο νπνίεο δηαρεηξηδφκαζηε γηα ηελ ππνζηήξημε απηήο ηεο κειέηεο,
πξνέξρνληαη απφ ην ρψξν ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε, ην πεδίν ηεο Πεξηβαιινληηθήο
Δθπαίδεπζεο θαη ηελ Πξνζρνιηθή Δθπαίδεπζε.
Θεσξίεο θαη εθαξκνγέο ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε ζπλνδεχνπλ ην
εξεπλεηηθφ κέξνο. Γίλεηαη πξνζπάζεηα ππνζηήξημεο θαη αλάπηπμεο ηνπ πεδίνπ ηεο Πεξηβαιινληηθήο
Δθπαίδεπζεο κέζσ "λέσλ" παηδαγσγηθψλ, βησκαηηθψλ πξνζεγγίζεσλ πνπ εκπεξηέρνληαη ζηε
Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε, κε ζηφρν ηελ απνηειεζκαηηθφηεξε επίδξαζε απηήο ζηε
δεκηνπξγία πεξηβαιινληηθά ππεχζπλσλ πνιηηψλ πνπ απνηειεί θαη ηνλ θαη΄ εμνρήλ ζηφρν ηεο
Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο θαζψο θαη ηελ αλάπηπμε ηεο ζηνραζηηθν-θξηηηθήο ζθέςεο θαη ηεο
δξάζεο πνπ πξνσζεί ε Δθπαίδεπζε γηα ηελ Αεηθνξία.
ηε κειέηε καο ζα ρξεζηκνπνηήζνπκε θπξίσο ηνλ φξν "Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε" σο
ηνλ ηππηθά επίζεκν θαη επξέσο δηαδεδνκέλν. Δπηπξφζζεηα ζα αλαθεξζνχκε θαη ζηνπο
πξνηεηλφκελνπο φξνπο, "Δθπαίδεπζε γηα ηελ Αεηθνξία" (Γαβξηιάθεο & νθνχιεο, 2005),
"Δθπαίδεπζε γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία" (Φινγαΐηε, 2006), "Δθπαίδεπζε γηα ηε Βηψζηκε
Αλάπηπμε" (θαλαβή, 2004α), "Δθπαίδεπζε γηα ην Μέιινλ" (Καηζίθεο, 2000). Οη παξαπάλσ φξνη
πξνηείλνληαη σο απφδνζε ηνπ φξνπ "Education for Sustainability" (Bonnett, 2002). ' απηφ ηνλ φξν,
φπσο δηαθαίλεηαη, ζηξέθεηαη ην ελδηαθέξνλ ηνπ επηζηεκνληθνχ θφζκνπ (Elliott, 1999) ηελ ηξέρνπζα
δεθαεηία κε ζηφρν λα εθθξάζεη ηε κεηεμέιημε ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο θαη λα
ζπκπεξηιάβεη ζε απηή ηελ Δθπαίδεπζε γηα ηελ Αεηθνξία (Flogaitis, 1998), ε νπνία εθηφο απφ
πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα εκπεξηέρεη δεηήκαηα, φπσο ε θηψρηα, ν πιεζπζκφο, ε ζίηηζε, ε
δεκνθξαηία θαη ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα (Γαβξηιάθεο & νθνχιεο, 2005:66) ελψ παξάιιεια
εζηηάδεηαη ζηελ "θνηλσληθή θξηηηθή" θαη ζηελ "επαξθή δξάζε" (Καηζίθεο & Εαραξίνπ, 2005).
Ζ έξεπλα βαζίδεηαη ζηε ζεκαληηθφηεηα ηεο απφθηεζεο έγθαηξσλ εκπεηξηψλ θαη βησκάησλ
ηνπ παηδηνχ ζρεηηθά κε ην πεξηβάιινλ -θπζηθφ θαη αλζξσπνγελέο- γηα ηε δεκηνπξγία θηιηθψλ
ζηάζεσλ πξνο απηφ, ηελ εθδήισζε θηιν-πεξηβαιινληηθψλ ζπκπεξηθνξψλ θαη δξάζεσλ (Wilson,
1994a:5).
Formatted: Level1
16. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
6
1.2 Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε
Ζ δεκηνπξγία ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο (Π.Δ.) θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1960 σο απηφλνκεο πεξηβαιινληηθήο θαη εθπαηδεπηηθήο πξφηαζεο πξνέθπςε απφ ηελ αλαγθαηφηεηα
επαλαπξνζδηνξηζκνχ ηεο ζρέζεο ηνπ αλζξψπνπ κε ηε θχζε, εμαηηίαο ηεο ζνβαξφηεηαο ησλ
ζχγρξνλσλ πεξηβαιινληηθψλ θαη θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ θαη ηε δηαρείξηζε απηψλ (Stapp et al.,
1969· θαλαβή, 2004α· Γαβξηιάθεο & νθνχιεο, 2005)1
. ηε Γηεζλή πλάληεζε Δξγαζίαο γηα ηελ
Π.Δ. ζην ρνιηθό Πξόγξακκα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε Νεβάδα ην 1970, δηαηππψζεθε ν πξψηνο
επίζεκνο νξηζκφο, ν νπνίνο πξνζέγγηζε ηελ Π.Δ. "σο ηε δηαδηθαζία πνπ νδεγεί κε ηελ αλαγλώξηζε
αμηώλ θαη ηε δηαζαθήληζε ελλνηώλ, ζηελ αλάπηπμε ησλ ηθαλνηήησλ θαη ησλ ζηάζεσλ πνπ είλαη
απαξαίηεηεο γηα ηελ θαηαλόεζε θαη ηελ εθηίκεζε ησλ ζρέζεσλ αλζξώπνπ, πνιηηηζκνύ θαη βηνθπζηθνύ
πεξηβάιινληνο. Μέζσ ηεο Π.Δ. θάζε άηνκν μερσξηζηά νθείιεη λα αζθείηαη ζηε δηαδηθαζία ιήςεο
απνθάζεσλ θαη ζηε δηακόξθσζε ελόο θώδηθα ζπκπεξηθνξάο γύξσ από ηα πξνβιήκαηα πνπ αθνξνύλ
ηελ πνηόηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο" (IUCN, 1970· Palmer, 1998· θαλαβή, 2004α). ηε ζπλέρεηα, ην
1972, ζηε Γηεζλή Γηάζθεςε ηεο ηνθρόικεο, o ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο αλαγλσξίζηεθε σο θχξηνο κε
ζηφρν ηε δεκηνπξγία κηαο λέαο άπνςεο θαη κηαο ππεχζπλεο ζπκπεξηθνξάο πνπ απαηηεί ε πξνζηαζία
ηνπ πεξηβάιινληνο (θαλαβή, 2004α). Μεηέπεηηα, ζηε Γηάζθεςε ηνπ Βειηγξαδίνπ, ην 1975,
δηακνξθψζεθε ην ελλνηνινγηθφ πιαίζην θαη νη θαηεπζπληήξηνη άμνλεο ηεο Π.Δ., πνπ
ζπκπεξηιήθζεθαλ, κεηαμχ άιισλ ζεκαληηθψλ ζέζεσλ θαη απνθάζεσλ, ζηε "Υάξηα ηνπ
Βειηγξαδίνπ" (θαλαβή, 2004α). ηελ Πξψηε Παγθφζκηα Γηαθπβεξλεηηθή Γηάζθεςε γηα ηελ Π.Δ.,
πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε ζπλαηλεηηθφ θιίκα ζηελ Σηθιίδα ηεο Γεσξγίαο ην 1977, θαζνξίζηεθαλ ν
ζθνπφο, νη ζηφρνη, νη θαηεπζπληήξηεο αξρέο θαη κηα ζεηξά απφ πξνηάζεηο ζρεηηθέο κε ηελ
ελζσκάησζε ηεο Π.Δ. ζηα εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα θαζψο επίζεο θαη ζέκαηα ζρεηηθά κε ηε
ζπλεξγαζία ησλ θξαηψλ πνπ ζπκκεηείραλ ζε απηή (θαλαβή, 2004α· Γαβξηιάθεο & νθνχιεο,
2005).
Παξά φκσο ηηο επίπνλεο θαη δηαξθείο πξνζπάζεηεο γηα ηελ εμάιεηςε ή ηε κείσζε ηεο
παγθφζκηαο πεξηβαιινληηθήο θξίζεο, ησλ αληζνηήησλ ζηελ αλάπηπμε θαη ην βηνηηθφ επίπεδν φισλ
ησλ ρσξψλ ηα απνηειέζκαηα δελ ήηαλ ηα αλακελφκελα (Γαβξηιάθεο & νθνχιεο, 2005:62). ηε
ζπλέρεηα εκθαλίζηεθε ε έλλνηα ηεο αεηθφξνπ ή βηψζηκεο αλάπηπμεο (Sustainable Development) ε
νπνία νξηνζεηείηαη ζηελ έθζεζε Brundtland κε ηνλ ηίηιν "Our Common Future" (Σν θνηλφ καο
κέιινλ) (WCED, 1987) σο "ε αλάπηπμε πνπ ηθαλνπνηεί ηηο αλάγθεο ηεο ζεκεξηλήο γεληάο ρσξίο λα
1
Ζ παξάζεζε ησλ βηβιηνγξαθηθψλ παξαπνκπψλ ζε νιφθιεξε ηελ εξγαζία γίλεηαη θαηά ρξνλνινγηθή ζεηξά αξρίδνληαο
απφ ηελ αξραηφηεξε.
17. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
7
ζηεξεί ηε δπλαηόηεηα από ηηο κειινληηθέο γεληέο λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο δηθέο ηνπο" πνπ απνηέιεζε θαη
απνηειεί ζεκαληηθφ ζεκείν αλαθνξάο ζρεηηθψλ ζπδεηήζεσλ (Φινγαΐηε, 2006:79) θαη
αλαπξνζαλαηνιηζκνχ ηεο Π.Δ. (Γαβξηιάθεο & νθνχιεο, 2005:62).
ηε Μφζρα, ην 1987, ζην Γηεζλέο πλέδξην ηεο IEEP κε ζέκα: "Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε
θαη Καηάξηηζε" ε έλλνηα ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο δηαθαίλεηαη σο θαίξηα γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ
πεξηβαιινληηθψλ δεηεκάησλ θαη ηε γεθχξσζε ησλ ελλνηψλ "πεξηβάιινλ θαη αλάπηπμε", ελψ ε Π.Δ.
θαίλεηαη ρξήζηκε γηα ηελ ππεξάζπηζε θαη ηε δηάδνζε ηεο έλλνηαο απηήο (Γαβξηιάθεο & νθνχιεο,
2005:63). Ζ αεηθφξνο αλάπηπμε γίλεηαη βαζηθφο άμνλαο αλάιπζεο θαη πνιηηηθήο ησλ Ζλσκέλσλ
Δζλψλ ζε φηη αθνξά ηα ζέκαηα πεξηβάιινληνο αιιά θαη αλάπηπμεο. Απφ ηηο παξαπάλσ δηεξγαζίεο
ζεκαηνδνηείηαη ε Παγθφζκηα Γηάζθεςε ηνπ Ρίν ηεο Βξαδηιίαο, ην 1992, κε ζέκα: "Πεξηβάιινλ θαη
Αλάπηπμε", πξντφλ ηεο νπνίαο ππήξμε ε "Αηδέληα 21" ζηελ νπνία νξίζηεθαλ ην βαζηθφ ελλνηνινγηθφ
πιαίζην ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο, ε δηαδηθαζία θαη ηα εξγαιεία γηα ηελ επίηεπμε απηήο (Φινγαΐηε,
2006). ην θεθάιαην 36 ηεο "Αηδέληαο 21" πεξηγξάθηεθαλ φιεο νη δξάζεηο πνπ αθνξνχλ ηελ
εθπαίδεπζε θαη ηνλ επαλαπξνζαλαηνιηζκφ ηεο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο, ηελ
πξνψζεζε ηεο ελεκέξσζεο ησλ πνιηηψλ θαζψο θαη ηεο επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο απηψλ
(θαλαβή, 2004α).
ηε Θεζζαινλίθε, ην 1997 ζηε Γηεζλή Γηάζθεςε κε ζέκα: "Πεξηβάιινλ θαη Κνηλσλία:
Δθπαίδεπζε θαη Δπαηζζεηνπνίεζε ησλ Πνιηηώλ γηα ηελ Αεηθνξία" δεηήζεθε ε εθπαίδεπζε λα
απνηειέζεη έλαλ απφ ηνπο ππιψλεο ηεο αεηθνξίαο θαη ε Π.Δ. αλαπξνζαλαηνιίζηεθε θαη
επαλαζεκαηνδνηείζεθε κε ηελ πηνζέηεζε ηνπ επξχηεξνπ φξνπ "Δθπαίδεπζε γηα ηελ Αεηθνξία"
(Γαβξηιάθεο & νθνχιεο, 2005). Παξάιιεια ππνγξακκίζηεθε ε ειιηπήο ή θαη κε νξζή
Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε ησλ ίδησλ ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαζψο θαη ε έιιεηςε νξζήο ζηξαηεγηθήο
σο πξνο ηελ παξαγσγή ελεκεξσηηθψλ παθέησλ θαη θπιιαδίσλ γηα ηα πεξηβαιινληηθά ζέκαηα
(θαλαβή, 2004α). Αξρίδεη ινηπφλ λα παξαηεξείηαη κία εληνλφηεξε ηάζε γηα απαινηθή ηνπ φξνπ
"Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε" θαη αληηθαηάζηαζε απηνχ απφ ηνλ όξν "Δθπαίδεπζε γηα ηε Βηώζηκε
Αλάπηπμε" (Knapp, 2000), κε ζθνπφ απηή λα παξνπζηάδεηαη σο λέα θαη νινθιεξσκέλε πξνζέγγηζε
γηα ηελ επίηεπμε ηεο πξέπνπζαο πεξηβαιινληηθήο δηαρείξηζεο (Knapp, 1998).
ηε δηάξθεηα απηήο ηεο πεξηφδνπ εξεπλεηέο δηεηχπσζαλ δηαθνξεηηθέο απφςεηο θαη
επηθπιάμεηο. Γηα παξάδεηγκα, ν Jickling (1992) εθθξάδεη επηθπιάμεηο κήπσο ε πξνηεηλφκελε
εθπαίδεπζε γηα ηελ αεηθνξία ππνθξχπηεη θαηερεηηθέο πξαθηηθέο γχξσ απφ κηα αζαθή έλλνηα, απηή
ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο. Ο Γεσξγφπνπινο (2000) βιέπεη πεξηζζφηεξν αηζηφδνμα ηα λέα δεδνκέλα
θαη ππνζηεξίδεη φηη ε θηινζνθία θαη ε πξαθηηθή ηεο Π.Δ. δελ απεηιείηαη απφ λενεκθαληδφκελνπο
φξνπο. Οη McKeown & Hopkins (2003) αλαγλσξίδνπλ ηελ Π.Δ. θαη ηελ Δθπαίδεπζε γηα ηελ
18. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
8
Αεηθνξία σο δχν δηαθξηηά, αιιεινζπκπιεξσκαηηθά πεδία, ηθαλά λα πνξεπηνχλ
αιιεινυπνζηεξηδφκελα. Ζ θαλαβή (2004α) ζρνιηάδεη φηη ε επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηεο Π.Δ. δελ
πεξηνξίδεηαη ζηε κεηνλνκαζία απηήο, αιιά ζηελ νπζηαζηηθή βειηίσζε ηνπ ηξφπνπ ιεηηνπξγίαο ηεο.
Ο Chapman (2007:129) ππνγξακκίδεη ηε ζεκαληηθφηεηα ηνπ ηη έρνπκε λα πξάμνπκε γηα ηελ άλεηε
θαη ζπλερή δηαβίσζε φισλ ζηνλ πιαλήηε παξά γηα ην πσο ζα ην νλνκάζνπκε. Ζ Φινγαΐηε
(2006:257) παξνπζηάδεη ηε κεηεμέιημε ή ηε "λέα γεληά" ηεο Π.Δ. πξνηείλνληαο ηελ "Δθπαίδεπζε γηα
ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία" (ΔΠΑ), ε νπνία, φπσο αλαθέξεη ε εξεπλήηξηα, πξνθχπηεη πβξηδηθά
απφ ηε γνληκνπνίεζε ηεο ξηδνζπαζηηθήο θαη θαηλνηφκνπ ζε ηδέεο δηάζηαζεο ηεο Π.Δ. κε ηελ έλλνηα
θαη ηηο πξνηάζεηο ηεο αεηθνξίαο.
Παξά ηνπο λένπο φξνπο θαη νξηζκέλεο ζεκαληηθέο επηζεκάλζεηο θαη δηαθνξνπνηήζεηο πνπ
θαηά θαηξνχο πξνηείλνληαη επηρεηξψληαο λα δηεπξχλνπλ ή θαη λα ζπξξηθλψζνπλ ηα φξηα ηεο ε Π.Δ.,
πξνθεηκέλνπ λα αληαπνθξηζεί ζηηο δηακνξθσκέλεο ζχγρξνλεο αλάγθεο, έηζη ψζηε λα ζπκβάιιεη
νπζηαζηηθά θαη επνηθνδνκεηηθά ζε πεξηβαιινληηθά θαη θνηλσληθά πξνβιήκαηα, νθείιεη λα ζηνρεχεη
ζηελ πξνψζεζε ηεο "αγσγήο ελφο πνιίηε" κε αίζζεζε πεξηβαιινληηθήο επζχλεο, κε πεξηβαιινληηθφ
ήζνο θαη νηθνινγηθή ζπλείδεζε, ηθαλνχ λα κεηαζρεκαηίδεη ζθέςεηο θαη πξαθηηθέο ηνπ θαη λα
δηακνξθψλεη λέεο ζρέζεηο κε ηε θχζε, κε ηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπ θαη κε ηνλ ίδην ηνπ ηνλ εαπηφ
(UNESCO, 1996a· UNESCO, 1998· Φινγαΐηε, 1998· Φινγαΐηε & Γαζθνιηά, 2004· Γεκεηξίνπ,
2005). Καηά ηνλ Καηζίθε (2005:11), ε Π.Δ. νθείιεη λα πξνεηνηκάδεη ηνπο λένπο αλζξώπνπο γηα
απνηειεζκαηηθόηεξε ζπκκεηνρή ζηε δηακόξθσζε ηεο παγθόζκηαο θνηλσλίαο ηνπ αύξην.
1.3 Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε
Ζ Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε δηακνξθψζεθε ζηα κέζα ηνπ εηθνζηνχ αηψλα
αληαπνθξηλφκελε ζηα πιαίζηα ησλ αξρψλ ηεο λέαο παηδαγσγηθήο θαζψο θαη ησλ αλαπηπμηαθψλ
ςπρνινγηθψλ ζεσξηψλ. ηα πξψηα ηεο βήκαηα αλαγλσξίζηεθε σο κεηεμέιημε ηεο ζεαηξηθήο
αγσγήο, ζηφρνο ηεο νπνίαο ήηαλ ε αλάπηπμε δεμηνηήησλ θαη ε άζθεζε γηα ηε δεκηνπξγία ζεαηξηθήο
παξάζηαζεο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ. Καηφπηλ, δηεξγαζίεο, ζεσξίεο θαη έξεπλεο κεηάζεζαλ ην
επίθεληξν ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ Δθπαίδεπζε απφ "ην απνηέιεζκα ζηε δηαδηθαζία", δπλακηθή
εμέιημε πνπ ηεο παξέρεη ηε δπλαηφηεηα εθαξκνγήο ηεο σο "κνξθή ηέρλεο" αιιά θαη "σο κέζν
κάζεζεο" (Άιθεζηηο, 2000:61).
ηελ Αγγιία, ην 1943, ηδξχεηαη ε Δηαηξεία Γξακαηηθήο Σέρλεο (Drama Association) ελψ ην
1944 εκθαλίδεηαη ζε επίζεκε πξάμε γηα ηελ Παηδεία ην "Δθπαηδεπηηθό Γξάκα" σο θιεηδί ζηελ
θνηλσληθή θαη εζηθή αλάπηπμε θαη θαιιηέξγεηα ηεο θαληαζίαο ηνπ παηδηνχ ηεο λέαο επνρήο.
Παξάιιεια θαη άιιεο ρψξεο ελαξκνλίδνληαη ζηελ θίλεζε απηή ελψ ζηαδηαθά γεληθεχνληαη ηα
Formatted: Level1
19. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
9
απνηειέζκαηα ηεο. ηηο κέξεο καο, πιήζνο εθπαηδεπηηθψλ παγθνζκίσο απνδέρνληαη ηε Γξακαηηθή
Σέρλε ρξεζηκνπνηψληαο απηή σο κία δξαζηεξηφηεηα εθηφο πξνγξάκκαηνο κε κνξθή παηρληδηνχ
αιιά θαη σο κέζν δηαζχλδεζεο θαη αλάπηπμεο ζρεδίσλ εξγαζίαο βησκαηηθήο κάζεζεο ή εηδηθψλ
πξνγξακκάησλ, φπσο Πεξηβαιινληηθήο, Μνπζεηαθήο Δθπαίδεπζεο θ.ά. (Άιθεζηηο, 2000:62·
Γθφβαο, 2002α:22· Kondoyianni, 2003:51).
Σν παηρλίδη (ζπκβνιηθφ ή θαληαζηηθφ) κέζα απφ ηε Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε
δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζην παηδί λα δνθηκάζεη δηάθνξνπο ξφινπο ζε θαηαζηάζεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε
ηνλ εαπηφ ηνπ, ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπ, ηελ πνξεία ηνπ, ηηο ελέξγεηέο ηνπ, ηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηνπο
άιινπο θαη κε ην πεξηβάιινλ (Vygotsky, 1933). Απηφ ην ζηνηρείν νδήγεζε ηε McGregor (1975:13)
λα "ηνπνζεηήζεη" ηε Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε ζην ρψξν ηεο Αφξαηεο Παηδαγσγηθήο.
Οξηζκέλνη εξεπλεηέο δηεπξχλνπλ ην πεδίν ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο εληάζζνληαο ζε απηή θάζε
δξαζηεξηφηεηα πνπ ζρεηίδεηαη κε αλζξψπηλα φληα, ηα νπνία πξνβάιινπλ ηνλ εαπηφ ηνπο ζε κηα
θαληαζηηθή θαηάζηαζε ελψ παξάιιεια ρξεζηκνπνηνχλ ηηο θσλέο θαη ηα ζψκαηά ηνπο γηα λα
απνδψζνπλ ραξαθηήξεο θαη γεγνλφηα πνπ έρνπλ θαληαζηεί (McClintock, 1984). κσο ζε έλα κέζν
κάζεζεο ή κνξθή ηέρλεο ή ζηξαηεγηθή, φπσο ε Γξακαηηθή Σέρλε, πνπ βξίζθεηαη δηαξθψο ζε
δπλακηθή εμέιημε ιφγσ ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο, ηνπ απηνζρεδηαζκνχ θαη ηεο δηαζχλδεζήο ηεο κε
λέεο κνξθέο έθθξαζεο θαη επηθνηλσλίαο, δχζθνια κπνξεί λα απνδνζεί έλαο νξηζκφο, ν νπνίνο λα
ηελ εθθξάδεη (Άιθεζηηο, 2000:62).
Γηα ηε Dorothy Heathcote (1985), πξσηεξγάηξηα ηνπ ρψξνπ, ε Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ
Δθπαίδεπζε είλαη "ε επηιεθηηθή έθθξαζε ηεο αλζξώπηλεο αιιειεπίδξαζεο θαηά ηελ νπνία θώδηθεο
θαη ζρήκαηα ζπκπεξηθνξάο είλαη δπλαηόλ λα εμεηαζηνύλ κηαο θαη ν ρώξνο πξνζθέξεηαη γηα
επαλαζεώξεζε, δηαδηθαζία ε νπνία δελ κπνξεί λα ζπκβεί ζηελ "αιεζηλή" δσή." Δπηπξφζζεηα, κε ηελ
εθαξκνγή φισλ ησλ κνξθψλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ δξάκαηνο ηα εκπιεθφκελα κε απηή άηνκα
νδεγνχληαη ζηε κάζεζε (Davis, 2002).
Ο Vygotsky (1962) ππνζηήξημε φηη ην ζπκβνιηθφ παηρλίδη (θαη θαη' επέθηαζε ε Γ.Σ.Δ. σο
κεηεμέιημή ηνπ) νδεγεί ζηελ ελδπλάκσζε ηεο ζθέςεο, ζηε κάζεζε θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο
ζπλείδεζεο ηνπ αηφκνπ ζπλνιηθά. πλεπψο, ε Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε (Γ.Σ.Δ.) κπνξεί
λα απνηειέζεη θχξην βησκαηηθφ κέζν θνηλσληθήο θαη γλσζηηθήο κάζεζεο κέζσ δηεξγαζηψλ
θαηάιιεισλ γηα επαλεμέηαζε θαηαζηάζεσλ, δηιεκκάησλ θαη πξνβιεκάησλ πνπ αθνξνχλ ηηο
ζρέζεηο ησλ αλζξψπσλ κεηαμχ ηνπο θαη κε ην πεξηβάιινλ. Δπίζεο, πξνζθέξεη πξνζσπηθή θαη
θνηλσληθή αγσγή κέζσ ηνπ "δξάκαηνο σο δηαδηθαζία" κε ηελ νπνία ηα άηνκα απνθηνχλ γλψζε ηεο
αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη ησλ ζπλεπεηψλ απηήο, ελψ νδεγνχληαη ζε κνλαδηθνχο ηξφπνπο
κάζεζεο, ζηνηρείν πνπ ελδπλακψλεη ηελ αλαγθαηφηεηα ησλ ζεαηξηθψλ ηερλψλ ζην ζρνιηθφ
20. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
10
πξφγξακκα θάζε βαζκίδαο (Πνχρλεξ, 1996· Μπαθνληθφια, 1996). Απνδερφκελε ηα παξαπάλσ ε
Άιθεζηηο (2000:284) αηζηνδνμεί γηα ηελ επίζεκε εηζαγσγή ηεο Γξακαηηθήο Σέρλεο ζηελ
Δθπαίδεπζε ζε φιεο ηηο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο κε ζηφρν λα απνηειέζεη απηή ην θχξην κέζν
βησκαηηθήο κάζεζεο. Ζ παξαπάλσ εξεπλήηξηα ππνζηεξίδεη επίζεο φηη ε Γξακαηηθή Σέρλε καδί κε
ηηο άιιεο ηέρλεο ζα απνηειέζνπλ έλα ηζρπξφ κέζν κεηάιιαμεο ηνπ "θαζηζηηθνύ" θαη παζεηηθνχ
ζρνιείνπ ζε ζρνιείν δσήο θαη δξάζεο, αλαθάιπςεο θαη δεκηνπξγίαο.
1.4 Πξνζρνιηθή Δθπαίδεπζε
Ζ Πξνζρνιηθή Δθπαίδεπζε, φπσο δειψλεη θαη ν φξνο, έρεη σο ζθνπφ ηελ εθπαίδεπζε ησλ
παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο (Cole & Cole, 2002:317). Βαζίδεηαη ζηε δπλαηφηεηα θαη
αλαγθαηφηεηα ηεο νιφπιεπξεο αλάπηπμεο ηνπ παηδηνχ θαη' απηή ηελ ειηθία θαη φρη κφλν ζηελ
πξνεηνηκαζία απηνχ γηα ηε ζρνιηθή δσή (Νηνιηνπνχινπ, 2003:19). Παξάιιεια, πξνάγεη θαη
αλαπηχζζεη δηεξγαζίεο ηνπ θπζηθνχ, θνηλσληθνχ, ζπλαηζζεκαηηθνχ, αηζζεηηθνχ θαη λνεηηθνχ ηνκέα
(Bredekamp & Copple, 1998:30), κέζα ζε έλα "πξνζηαηεπκέλν πεξηβάιινλ, αλαπηπμηαθά
θιηκαθνύκελν αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ησλ παηδηώλ θαη ζρεδηαζκέλν ώζηε λα παξέρεη εκπεηξίεο
θαηάθηεζεο ηεο γλώζεο, κέζα ζε έλα θόζκν δηεπζεηεκέλν ζην κέγεζνο ησλ παηδηώλ" (Prescott &
Jones, 1971:54).
Με ηελ ππνζηήξημε παηδαγσγηθψλ ζεσξηψλ, επηζηεκνληθψλ-εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ πνπ
πξνέξρνληαη απφ φιν ην εχξνο ηεο παηδαγσγηθήο, ηεο ςπρνινγίαο θαη ηεο δηδαθηηθήο
δηακνξθψλνληαη θαη εμειίζζνληαη πιήζνο εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ, αλαπηπμηαθά θαηάιιεισλ
θαη ηδενινγηθά πξνζαξκνζκέλσλ ζε αλάινγεο πνιηηηθέο θαη ζηφρνπο πνπ επηθξαηνχλ θαηά ηε
δηάξθεηα θαη ηνλ ηφπν αλαθνξάο απηψλ, ηθαλψλ λα επεξεάδνπλ θαη λα κεηεμειίζζνπλ ηε δνκή ησλ
αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ θαη ησλ κεζφδσλ δηδαζθαιίαο ηεο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο
(Υξπζαθίδεο, 2004β:176).
ε παγθφζκην επίπεδν, ε Πξνζρνιηθή Αγσγή εκθαλίδεηαη παξακειεκέλε κέρξη ην 19ν
αηψλα, πεξίνδν θαηά ηελ νπνία αξρίδεη λα δεκηνπξγείηαη λνκνζεηηθφ θαη ηδξπηηθφ πιαίζην γηα ηε
ζεζκνζέηεζή ηεο. Παγθνζκίσο, ηελ επζχλε γηα ηελ αγσγή ησλ κηθξψλ παηδηψλ ηε δηαηεξνχζε ην
νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ ελψ ζεζκνζέηεζε ηεο κνξθήο ηεο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο εκθαλίδεηαη
ηνπο δχν ηειεπηαίνπο αηψλεο (Νηνιηνπνχινπ, 2000).
ηελ Διιάδα, ε Πξνζρνιηθή Δθπαίδεπζε πξνήιζε απφ ηελ Δπξψπε θαη εθαξκφζηεθε πξψηα
απφ ηεξαπνζηφινπο θαη κεηά απφ ηηο πξψηεο εθπαηδεχηξηεο παηδαγσγψλ πνπ είραλ ζπνπδάζεη ζην
εμσηεξηθφ. Αθνινχζεζε ε ίδξπζε θαη ιεηηνπξγία ηδησηηθψλ Νεπηαγσγείσλ (Δξκνχπνιεο χξνπ,
1830 γηα παηδηά 2-6 εηψλ· ρνιή Hill, 1835 γηα παηδηά 2-8 εηψλ· ρνιεία Φηιεθπαηδεπηηθήο
Formatted: Level1
21. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
11
Δηαηξείαο, 1840 γηα αγφξηα 3-6 εηψλ θ.ά.) ελψ ην ελδηαθέξνλ ηνπ θξάηνπο γηα ηε δεκφζηα
Πξνζρνιηθή Αγσγή εκθαλίδεηαη, ηδηαίηεξα αξγά, θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1960.
Σν 1929 ζεσξείηαη ζηαζκφο γηα ηελ Πξνζρνιηθή Αγσγή ζηελ Διιάδα, επεηδή έλα κέξνο ηνπ
Νφκνπ 4397/1929 "Πεξί ηνηρεηώδνπο Δθπαηδεύζεσο" αλαθέξεηαη ζηελ Πξνζρνιηθή Αγσγή
εληάζζνληαο ηα Νεπηαγσγεία ζηε ηνηρεηψδε Δθπαίδεπζε. Με ηνλ ίδην Νφκν θαζηεξψλεηαη ε δηεηήο
θνίηεζε, νξίδεηαη ν αξηζκφο ησλ παηδηψλ αλά παηδαγσγφ θαη αξρίδνπλ πιένλ ηα Νεπηαγσγεία λα
ππάγνληαη ζην Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ (ΤΠΔΠΘ). χκθσλα κε ηνλ
παξαπάλσ ηδξπηηθφ λφκν, ζθνπφο ηνπ Διιεληθνχ Νεπηαγσγείνπ είλαη ε ππνβνήζεζε ηεο ζσκαηηθήο
θαη πλεπκαηηθήο εμέιημεο ηνπ παηδηνχ κε απιέο θαη επράξηζηεο αζρνιίεο θαη αζθήζεηο, θαζψο θαη ε
πξνεηνηκαζία απηνχ γηα ην Γεκνηηθφ ρνιείν (Νηνιηνπνχινπ, 2000).
Με ην Β.Γ. 494/1962 "Πεξί ηνπ Αλαιπηηθνύ πξνγξάκκαηνο ησλ Νεπηαγσγείσλ ηνπ θξάηνπο"
εκθαλίδεηαη ην πξψην επίζεκν Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα ηνπ Νεπηαγσγείνπ, ην νπνίν ίζρπζε κέρξη ην
1980. θνπφο ηνπ πξνγξάκκαηνο απηνχ ήηαλ ε ζξεζθεπηηθή, εζηθή θαη θνηλσληθή αγσγή, ε
αλάπηπμε ηεο κεηξηθήο γιψζζαο θαη ηεο καζεκαηηθήο ζθέςεο, ε αηζζεηεξηαθή αγσγή, ε αλάπηπμε
ηνπ ζψκαηνο, ε κνπζηθή αγσγή θαζψο επίζεο θαη ε θαιιηέξγεηα δηαθφξσλ δεμηνηήησλ ησλ παηδηψλ.
Σν 1980, ην παξαπάλσ πξφγξακκα ηξνπνπνηήζεθε κε ην Π.Γ. 476/1980 "Πεξί Αλαιπηηθνύ
θαη Χξνινγίνπ Πξνγξάκκαηνο ηνπ Νεπηαγσγείνπ". θνπφο ηνπ λένπ πξνγξάκκαηνο είλαη ην
Νεπηαγσγείν λα ζπκπιεξψλεη ηελ νηθνγελεηαθή αλαηξνθή, λα πξνσζεί ηε ζπλαηζζεκαηηθή,
θηλεηηθή, λνεηηθή, γισζζηθή, αηζζεηηθή θαη θνηλσληθή αλάπηπμε ηνπ λεπίνπ θαη λα δξαζηεξηνπνηεί
ηηο αηνκηθέο ηνπ δπλαηφηεηεο. Δπίζεο ζην λέν απηφ πξφγξακκα δφζεθε κεγάιε έκθαζε ζην
παηρλίδη, ην νπνίν ζεσξήζεθε σο ν ζεκαληηθφηεξνο παξάγνληαο γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ παηδηνχ πνπ
νθείιεη λα απνηειεί ηε βάζε γηα ηελ αγσγή ησλ παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο (Νηνιηνπνχινπ,
2000).
Ζ ιεηηνπξγία ηνπ ζεκεξηλνχ Νεπηαγσγείνπ θαζνξίδεηαη απφ ην Ν. 1566/1985 "Γνκή θαη
ιεηηνπξγία ηεο Πξσηνβάζκηαο θαη Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο" ζηνλ νπνίν νξίδεηαη σο ζθνπφο ηνπ
Νεπηαγσγείνπ "λα αλαπηπρζνύλ ηα λήπηα ζσκαηηθά, ζπλαηζζεκαηηθά, λνεηηθά θαη θνηλσληθά".
Αθνινχζεζε ην Π.Γ. 486/1989 "Αλαιπηηθό Πξόγξακκα Πξνζρνιηθήο Αγσγήο" ζην νπνίν αλαθέξεηαη
σο ζθνπφο ηνπ Νεπηαγσγείνπ ε ςπρνθηλεηηθή, θνηλσληθν-ζπλαηζζεκαηηθή, εζηθή, ζξεζθεπηηθή,
αηζζεηηθή θαη λνεηηθή αλάπηπμε ησλ λεπίσλ, θαζψο επίζεο θαη ε θαιιηέξγεηα δεμηνηήησλ πνπ
ζρεηίδνληαη κε ηελ αλάγλσζε, ηε γξαθή θαη ηα καζεκαηηθά. Σν Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα εζηηάδεηαη
δειαδή ηφζν ζηελ νιφπιεπξε αλάπηπμε ησλ παηδηψλ θαη ηελ θαιιηέξγεηα ηεο δεκηνπξγηθήο ζθέςεο
φζν θαη ζηελ ελεξγεηηθή ζπκκεηνρή απηψλ ζηελ αλαθάιπςε θαη νηθνδφκεζε ηεο γλψζεο. Βαζηθή
θηινζνθία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πξνγξάκκαηνο είλαη φηη ε γλώζε δελ κεηαβηβάδεηαη αιιά νηθνδνκείηαη
22. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
12
κε ηελ ππνζηήξημε ηεο παηδαγσγνύ (Μαξαγθνπδάθεο & Παηξίθε- Καιιίξε, 1991). Σν πξφγξακκα
απηφ ζρνιηάζηεθε απφ πνιινχο εξεπλεηέο, νη νπνίνη επεζήκαλαλ ηφζν ηα ζεηηθά ηνπ ζεκεία
(Εαραξελάθεο, 1996· Κηηζαξάο, 1998) φζν θαη ηα αξλεηηθά ηνπ (Εαραξελάθεο, 1996·
Πνιπρξνλφπνπινο, 1996α, 1996β, 1996γ· Κηηζαξάο, 1998). Οξηζκέλνη απφ απηνχο εζηηάζηεθαλ
ζηελ έιιεηςε πξέπνπζαο ζεκαζίαο ζηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε θαη ηελ Αγσγή Τγείαο
(Νηνιηνπνχινπ, 2000:76), ζεκαηηθέο ελφηεηεο νη νπνίεο καδί κε ηε Μνπζεηαθή, ηε Γηαπνιηηηζκηθή
Δθπαίδεπζε θαζψο θαη ηε εμνπαιηθή Γηαπαηδαγψγεζε ζα έπξεπε άκεζα λα ζπκπεξηιεθζνχλ ζε
απηφ (Νηνιηνπνχινπ, 2000:80).
Δπηπξφζζεηα, ε εθαξκνγή ηνπ Γηαζεκαηηθνχ Δληαίνπ Πιαηζίνπ Πξνγξάκκαηνο πνπδψλ
(ΓΔΠΠ) γηα ην Νεπηαγσγείν (Φ.Δ.Κ.304/13-3-2003, ηεπρ. Β΄) παξνπζηάδεηαη σο έλα νξγαλσκέλν
ζχζηεκα εξγαζίαο, ην νπνίν ζθηαγξαθεί ην ηη ζα πξέπεη λα κάζνπλ ηα παηδηά, ηηο δηαδηθαζίεο κε ηηο
νπνίεο επηηπγράλνληαη νη ζρεηηθέο επηδηψμεηο πνπ θαζνξίδνπλ θαη ην ηη πξέπεη λα θάλεη ε
εθπαηδεπηηθφο. Σαπηφρξνλα ζέηεη ην πιαίζην κέζα ζην νπνίν πξαγκαηνπνηείηαη ε κάζεζε θαη ε
δηδαζθαιία, παξάκεηξνη πνπ ζεσξνχληαη φηη θαζηζηνχλ απηφ αλαπηπμηαθά θαηάιιειν θαη
απνηειεζκαηηθφ γηα φια ηα παηδηά. ηηο βαζηθέο αξρέο ηνπ παξαπάλσ πξνγξάκκαηνο, εχθνια
αλαγλσξίδεηαη ε επίδξαζε ησλ ζεσξηψλ ησλ Piaget, Vygotsky, Gardner, φπσο επίζεο θαη νη
αλαθνξέο ζηε βησκαηηθή πξνζέγγηζε ηεο κάζεζεο, ζηηο αλαπηπμηαθά θαηάιιειεο πξαθηηθέο
κεζφδνπο, ζηε δηαθνξνπνίεζε ηνπ ξφινπ εθπαηδεπηηθνχ-καζεηή θαη ζην άλνηγκα ηνπ ζρνιείνπ
ζηελ θνηλσλία (Γθιηάνπ -Υξηζηνδνχινπ, 2004:88)2
. Παξάιιεια, ε εθαξκνγή ηεο Δπέιηθηεο Εψλεο
απφ ην 2001-02 (πηινηηθή εθαξκνγή) ζην Νεπηαγσγείν ζπλδέεηαη κε ηελ εθαξκνγή ησλ ρεδίσλ
Δξγαζίαο, ηα νπνία ζπκβάιινπλ ζηελ αλάπηπμε πνηθίισλ πλεπκαηηθψλ θαη θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ,
ηθαλψλ λα ζπκπιεξψλνπλ ηηο βαζηθέο δεμηφηεηεο πνπ απνθηψληαη απφ ην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα
(Γθιηάνπ, 2002β) θαη επηπιένλ ηελ αλάπηπμε Πξνγξακκάησλ φπσο απηά ηεο Πεξηβαιινληηθήο
Δθπαίδεπζεο.
2
πκπιεξσκαηηθά αλαθέξνπκε φηη ην ΓΔΠΠ γηα ην Νεπηαγσγείν πξνζδηνξίδεη ηηο θαηεπζχλζεηο ησλ πξνγξακκάησλ
ζρεδηαζκνχ θαη αλάπηπμεο δξαζηεξηνηήησλ Γιψζζαο, Μαζεκαηηθψλ, Μειέηεο Πεξηβάιινληνο, Γεκηνπξγίαο θαη
Έθθξαζεο (Δηθαζηηθά, Γξακαηηθή Σέρλε, Μνπζηθή, Φπζηθή Αγσγή) θαη Πιεξνθνξηθήο. Σ α πξνγξάκκαηα απηά δελ
λννχληαη σο δηαθξηηά δηδαθηηθά αληηθείκελα, αιιά σο πιαίζην πεξηερνκέλνπ γηα ηνλ πξνγξακκαηηζκφ θαη ηελ
πινπνίεζε δξαζηεξηνηήησλ πνπ θαιχπηνπλ γλσζηηθέο πεξηνρέο θαη έλλνηεο Κνηλσληθήο θαη Πνιηηηθήο Αγσγήο,
ζηνηρεία Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο, Αγσγήο Τγείαο, Κπθινθνξηαθήο Αγσγήο θ.ά.
23. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
13
Κιείλνληαο απηή ηε ζχληνκε αλαζθφπεζή καο ζην ζεζκφ ηεο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο
ζηελ Διιάδα επηζεκαίλνπκε θαη ην ζεζκφ ηνπ Οινήκεξνπ Νεπηαγσγείνπ3
. Μέζσ ηνπ ζεζκνχ
απηνχ δίλεηαη ε δπλαηφηεηα ζηα κηθξά παηδηά λα παξακέλνπλ πεξηζζφηεξν ρξφλν, εκεξεζίσο, ζην
Νεπηαγσγείν γηα εθηελέζηεξεο παηδαγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ απνζθνπνχλ ζηελ νιφπιεπξε
αλάπηπμή ηνπο, φπσο απηέο ηεο Π.Δ., ελψ παξάιιεια δίλεηαη δηέμνδνο ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσληθέο
αλάγθεο ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο (Νηνιηνπνχινπ, 1999).
Μέξνο ησλ ζχγρξνλσλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ πνπ πξνηείλνληαη γηα λα ζηεξίμνπλ ηηο
αλαδπφκελεο απαηηήζεηο ηεο επνρήο, φπσο πξναλαθέξζεθε, απνηειεί θαη ε Πεξηβαιινληηθή
Δθπαίδεπζε (θαλαβή 2004α· Καηζίθεο, 2005). Ζ ελαζρφιεζε κε ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε
κε αεηθφξν πξνζαλαηνιηζκφ ζπκβάιιεη νπζηαζηηθά ζηελ νηθνδφκεζε γλψζεσλ, αμηψλ, ζηάζεσλ
θαη ζπκπεξηθνξψλ ησλ αηφκσλ, απαξαίηεησλ γηα ηε δεκηνπξγία πεξηβαιινληηθά ππεχζπλσλ θαη
θνηλσληθά επαίζζεησλ πνιηηψλ. Δπίζεο, κέζα απφ ηα ζχγρξνλα πξνγξάκκαηα αλαγλσξίδεηαη ε
ζπνπδαηφηεηα ηεο επαθήο ηνπ αηφκνπ κε ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε θαζψο θαη ηελ
Δθπαίδεπζε γηα ηελ Αεηθφξν Αλάπηπμε απφ ηελ πξνζρνιηθή ειηθία (Carson, 1956· Wilson,
1994a:7· Marchuk, 2007:118) θαζψο θαη ε θπζηθή ηάζε ησλ κηθξψλ παηδηψλ λα εμεξεπλνχλ ην
θπζηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ (Γθιηάνπ-Υξηζηνδνχινπ, 2004).
Μεηαμχ ησλ κεζνδνινγηθψλ εξγαιείσλ πνπ πξνηείλνληαη γηα αλάινγεο πξνζεγγίζεηο ηφζν
ηνπ Πξνζρνιηθνχ φζν θαη ηνπ ρνιηθνχ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο, ε Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ
Δθπαίδεπζε αλαθέξεηαη σο ζεκαληηθή γηα ηε δηαζχλδεζε θαη ηελ αλάπηπμε εηδηθψλ πξνγξακκάησλ,
φπσο απηψλ ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο (Άιθεζηηο, 2000:62). Χο πξσηαξρηθφ θίλεηξν ηεο
πξνζέγγηζεο ηεο Π.Δ. κέζσ ηνπ Γξάκαηνο αλαγλσξίδεηαη ε "ππφζρεζε" πνπ δίλεη απηφ γηα ηε
ζπλαηζζεκαηηθή εκπινθή ηνπ καζεηή θαη ηελ αλάπηπμε ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο ζηε δηαδηθαζία ηεο
κάζεζεο (Γίηζηνπ & ίκνπ, 2005), εκπινθή αλαγθαία γηα ηελ επίηεπμε ηεο νιφπιεπξεο κάζεζεο
πνπ πξνσζεί ε Πξνζρνιηθή Δθπαίδεπζε (Hart et al., 1997· Katz & Chard, 1995· Kondoyianni,
2003· Νηνιηνπνχινπ, 2005β).
3
Άξρηζε λα εθαξκφδεηαη απφ ην 1997-1998 (πηινηηθή θάζε) θαη πιένλ θαιχπηεη ζρεδφλ ην 30% ηνπ ζπλφινπ ησλ
δεκνζίσλ Νεπηαγσγείσλ (Παηηληψηεο & Νηνιηνπνχινπ, 2002).
24. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
14
1.5 Ζ4
Δθπαηδεπηηθόο Πξνζρνιηθήο Δθπαίδεπζεο.
ηηο κέξεο καο, ε ζπνπδαηφηεηα ηνπ ξφινπ πνπ δηαδξακαηίδεη ε εθπαηδεπηηθφο σο θνξέαο
αιιαγήο ηθαλφο λα πξνάγεη ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ αλεθηηθφηεηα είλαη ηδηαίηεξα πξνθαλήο
(UNESCO, 1996, 2002:208). Δπηπξφζζεηα, ε αλαγθαηφηεηα ηεο κεηαηξνπήο ηνπ ξφινπ ηνπ
εθπαηδεπηηθνχ απφ "ξόιν ζνιίζηα" ζε "ξόιν ζπλνδνύ" πξνυπνζέηεη κεηαηφπηζε ηνπ βάξνπο ηνπ
ξφινπ ηνπ απφ ηε "κεηάδνζε πιεξνθνξηψλ" ζηελ ελίζρπζε ηεο ηθαλφηεηαο ησλ καζεηψλ γηα
αλαδήηεζε, νξγάλσζε θαη δηαρείξηζε ηεο γλψζεο πεξηζζφηεξν ζπληνληζηηθά παξά δηαπιαζηηθά
(UNESCO, 1996, 2002:211). Ηδηαίηεξα ζηελ πξνζρνιηθή ειηθία, ε κεηαηξνπή απηή ηνπ ξφινπ ζε
ζπλδπαζκφ κε ηελ πνηφηεηα θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθπαηδεπηηθνχ πξνζιακβάλεη
κεγαιχηεξε βαξχηεηα ιόγσ ηεο δεδνκέλεο εππιαζηόηεηαο ησλ παηδηώλ απηήο ηεο ειηθίαο
(Θενθηιίδεο, 2002:131). Ζ Νηνιηνπνχινπ (2003:32-33) αλαθεξφκελε ζην θαηάιιειν πξνθίι ηεο
ζχγρξνλεο λεπηαγσγνχ, κεηαμχ άιισλ, ζθηαγξαθεί απηή σο άηνκν πνπ ζέβεηαη, εθηηκά θαη
απνδέρεηαη ηα παηδηά. Καηαλνεί ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο, θξνληίδεη γηα ηελ παξνρή αζθαινχο θαη
πγηεηλνχ ζρνιηθνχ πεξηβάιινληνο, πξνηείλεη πεγέο γηα αλαδήηεζε πιηθψλ θαη πιεξνθνξηψλ ζηελ
νκάδα, πξνσζεί ηε κάζεζε κέζσ πνηθίισλ εκπεηξηψλ, πιηθψλ, ηδεψλ ζε δηάθνξνπο ηνκείο θαη
γλσζηηθά αληηθείκελα. Παξσζεί ηε ζπλεξγαζία θαη ηελ αιιεινβνήζεηα κεηαμχ απηήο θαη ησλ
παηδηψλ θαζψο θαη ησλ παηδηψλ κεηαμχ ηνπο, ελζαξξχλεη απηά, έηζη ψζηε λα εληζρχζνπλ ηελ
απηναληίιεςε θαη ηελ απηνεθηίκεζή ηνπο θαη λα απνθηήζνπλ ζεηηθή απηνεηθφλα θαζψο θαη αλνρή
πξνο ηνπο άιινπο, ελψ ε ίδηα απνηειεί πξφηππν ζηάζεσλ, αμηψλ θαη ζπκπεξηθνξάο γηα απηά.
Σα πεξηζζφηεξα απφ ηα πξναλαθεξζέληα ραξαθηεξηζηηθά αλαγλσξίδνληαη θαη σο αλαγθαία
γηα ηελ επηηπρή έθβαζε ηνπ έξγνπ ηεο εθπαηδεπηηθνχ, πνπ ζηνρεχεη θαη ζηελ πξνψζεζε ηεο
Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο κε αεηθφξν πξνζαλαηνιηζκφ ζηνπο καζεηέο ηεο. Ζ Πεξηβαιινληηθή
Δθπαίδεπζε θαη ε Πξνζρνιηθή Δθπαίδεπζε αλαγλσξίδνπλ ηε ζπνπδαηφηεηα ηεο αλάπηπμεο ηζρπξψλ
δεζκψλ κεηαμχ εθπαηδεπηηθψλ, καζεηψλ, γνλέσλ θαη ησλ κηθξν-θνηλσληψλ ηνπο, (Marchuk,
2007:118) θαζψο αλαθέξνληαη θαη νη δχν ζηε ζεκαληηθφηεηα ηεο κάζεζεο σο έλα άζξνηζκα
ζηάζεσλ, αμηψλ, δξάζεσλ, δξαζηεξηνηήησλ ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπο (Davis, 1998:120), ζεκαληηθψλ
θαη γηα ηε δεκηνπξγία "θηινπεξηβαιινληηθψλ" ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ θαηά ηε ζεκειηψδε
πεξίνδν ησλ πξψησλ ρξφλσλ ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ (Tilbury, 1994:11).
Έξεπλεο ππνζηεξίδνπλ φηη ε Γξακαηηθή Σέρλε ζηελ Δθπαίδεπζε (Drama in Education)
απνηειεί θαηάιιειν κεζνδνινγηθφ εξγαιείν απνιαπζηηθήο κάζεζεο "ζηα ρέξηα" ησλ
44
Γηα λα απνθεχγεηαη ην "ν/ε" ζα ρξεζηκνπνηνχκε ην "ε" σο αληηπξνζσπεπηηθφηεξν ζηελ Πξνζρνιηθή Δθπαίδεπζε.
25. Πξώην Μέξνο - 1ν
Κεθάιαην: Δλλνηνινγηθό πιαίζην ηεο κειέηεο
15
εθπαηδεπηηθψλ γηα θαζεκεξηλή θαη πνηθηιφηξνπε ρξήζε ζε ζρέζε κε δξαζηεξηφηεηεο ησλ κηθξψλ
παηδηψλ θαη ηδηαίηεξα ησλ λεπίσλ (Brown, 1990:26). Οη εθπαηδεπηηθνί, κε ηε ζπκβνιή ηεο ηέρλεο
ηνπ Γξάκαηνο θαη φπσο απηή έρεη δηακνξθσζεί ζηελ Δθπαίδεπζε, κπνξνχλ λα νξακαηίδνληαη κηα
εθπαίδεπζε πεξηβαιινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ, ηθαλή λα επεμεξγάδεηαη ζπλζήθεο θαιχηεξεο
δηαβίσζεο ηνπ αλζξψπνπ θαη πξνζηαζίαο ηνπ πιαλήηε (Κνληνγηάλλε, 2004:303) θαη λα
αλαγλσξίδνπλ "ην ρξένο ηνπο λα ζπκβάιινπλ λα κελ μεζεκειησζεί ε έκθπηε ζην παηδί αγάπε γηα ην
πεξηβάιινλ…" (ακαξάθεο,1993:7)
26. Πξώην Μέξνο - 2ν
Κεθάιαην: Ζ αλαγθαηόηεηα ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο
16
2ν
ΚΔΦΑΛΑΗΟ: Ζ ΑΝΑΓΚΑΗΟΣΖΣΑ ΣΖ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΖ
ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ
2.1 Αξρέο, ζηόρνη θαη πξννπηηθέο ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο.
Καηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ε φμπλζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ θαη
ε αηζζεηή δηαθνξνπνίεζε ηεο ζρέζεο ηνπ αλζξψπνπ κε ην πεξηβάιινλ ψζεζαλ ηελ παγθφζκηα
θνηλφηεηα ζηε δεκηνπξγία ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο.
Ζ ζχλδεζε φκσο ηνπ πεξηβάιινληνο κε ηελ εθπαίδεπζε δελ απνηειεί θαηλνηνκία ηεο
πεξηφδνπ 1960-70. ηα πεξηζζφηεξα, αθφκα θαη παιαηφηεξα, εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα
πεξηγξάθνληαη δξαζηεξηφηεηεο, νη νπνίεο έζηξεθαλ ην ελδηαθέξνλ θαη αλέπηπζζαλ ηνλ
πξνβιεκαηηζκφ ηνπ αλζξψπνπ, απφ ηε λεαξή ειηθία, πξνο ηε θχζε θαη ην πεξηβάιινλ. πλαθείο
δξαζηεξηφηεηεο αλαθέξνληαη ζην πξφγξακκα ηνπ "ρνιείνπ Πιεμίκαηνο" ηνπ Oberlin, θαηά ην
1767, ζην "Infant School" ηνπ Owen, ην 1816, ζην "Νεπηαθό θήπν" ηνπ Froebel, ην 1837, ζην "πίηη
ησλ παηδηώλ" ηεο Montessori, ην 1907, ζην "ρνιείν ηεο Υαξάο" ηνπ νπρνκιίλζθη, θαηά ηε
δεθαεηία ηνπ '40-'50 (Νηνιηνπνχινπ, 2000· Πεξδηθάξε, θαλαβή & Κνληνγηάλλε, 2005).
Παξάιιεια, θαηά ην ηέινο ηνπ 19νπ
θαη αξρέο ηνπ 20νπ
αηψλα ζε Ακεξηθή θαη Δπξψπε
αλαπηχρζεθαλ πξφδξνκεο εθπαηδεπηηθέο θηλήζεηο, νξηζκέλεο απφ ηηο νπνίεο ζεσξνχληαη σο
πιεζηέζηεξνη πξφγνλνη ηεο Π.Δ., φπσο ε "Πξννδεπηηθή Κίλεζε ζηελ Δθπαίδεπζε", ε "Μειέηε ηεο
Φύζεο", νη "Αγξνηηθέο πνπδέο", ε "Δθπαίδεπζε γηα ηε Γηαηήξεζε", ε "Δθπαίδεπζε Έμσ απ΄ ην
ρνιείν", ε "Μειέηε Πεδίνπ" θαη νη "Πεξηβαιινληηθέο πνπδέο" (Stapp, 1974· Disinger, 1983, 1998·
θαλαβή, 2004α).
ηε ζπλέρεηα θαη επί ζεηξά εηψλ ζπλαληήζεηο, δηαζθέςεηο θαη ζπδεηήζεηο ζε παγθφζκην
αιιά θαη ηνπηθφ επίπεδν θνξέσλ θαη θπβεξλήζεσλ αζρνιήζεθαλ κε ηελ νξηνζέηεζε θαη ηε
δηακφξθσζε απηήο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο κέζσ ηεο νπνίαο ζα δηακνξθσλφηαλ έλαο
δηαθνξεηηθφο ηξφπνο ζπκπεξηθνξάο, αληηκεηψπηζεο θαη δηαρείξηζεο ηνπ θπζηθνχ θαη
αλζξσπνγελνχο πεξηβάιινληνο (Φινγαΐηε, 1998:159).
Σν 1976 κε ηε Γηαθήξπμε ηεο Γηάζθεςεο ηνπ Βειηγξαδίνπ, ηε γλσζηή σο "Υάξηα ηνπ
Βειηγξαδίνπ", δηακνξθψζεθε ην ππφβαζξν φζνλ αθνξά ζηε θηινζνθία, ζηνπο ζηφρνπο θαη ζηηο
θαηεπζπληήξηεο αξρέο ηεο Π.Δ. πνπ απνηέιεζαλ θαη ηε βάζε ησλ ζπδεηήζεσλ θαη απνθάζεσλ ηεο
κεηέπεηηα Γηάζθεςεο ηεο Σηθιίδαο.
Μέζα ζηε "Υάξηα ηνπ Βειηγξαδίνπ" εκπεξηέρνληαη νη ζηφρνη ηεο Π.Δ., νη νπνίνη
αλαθέξνληαη:
