Хэрэг болох байх гэж бодож байна.

1. Шинжлэх ухааны судалгаанд баримтыг задлан
шинжилгээ хийхэд бэлтгэх нь
Судлаач хувьсагчийг тодорхойлон хувьсагч хийн, тухайн судлагдахууны эх
олонлогийг найдвартай төлөөлөх түүврээс баримт, мэдээлэл цуглуулсны дараа
түүнийг задлан шинжилж тайлбар хийдэг байна. Цуглуулсан баримтанд задлан
шинжилгээ хийц эхлээгүй байвал түүнийг анхны баримт гэнэ.
Баримтыг задлан шинжлэх, тайлбар хийхдээ тоон болон чанарын аргыг
хэрэглэнэ. Тоон арга нь хувьсагчдийн тоон утгын өөрчлөлт, хувьсал харьцаа,
харилцан нөлөө зэрэгт тулгуурлан судалгааны баримтад задлан шинжилгээ
хийнэ.
Чанарын арга нь эрдэмтийн болон олон нийтийн санал бодол, мэтгэлцээн,
зөрчил болон логик, дүгнэлт хэлэлцүүлгийн үндсэн дээр судалгааны баримтад
задлан шинжилгээ хийдэг. Энэ арга нь судлаач өөрийн туршлага, нийгмийн
талаархи ойлголт, үзэл бодол, итгэл үнэмшлээ бусдын санал, бодолтой
хослуулан шинжлэх ухааны талаас бодитой байдлыг шалгасны үндсэн дээр
дүгнэлт тайлбараа хийнэ.
Задлан шинжилгээ дүгнэлтээ хийх баримт нь тоогоор эсвэл үгээр
илэрхийлэгддэг байна. Баримтыг тооны болон чанарын гэсэн төрөлд хуваана.
Тоон баримт нь юмс үзэгдлийн хэмжилтын утгыг тоо болон кодоор илэрхийлнэ.
Чанарын баримт нь юмс, үзэгдлийн мөн чанарыг ихэвчлэн үгээр илэрхийлнэ.
Тоо болон чанарын баримт нь ялгаатай байна. Үүнд:
 Тоон баримт нь задлан шинжлэхэд, чанарын баримт нь юмс, үзэгдлийг
тодорхойлоход тус тус хэрэглэгдэнэ.
 Чанарын судалгааны баримт нь үг, өгүүлбэр харин тоон судалгааны
баримт нь тоо байдаг.
 Тоон баримтыг тодорхой нэг хувьсагчид бусдын үзүүлэх нөлөөг
тодорхойлох байдлаар, чанарын баримтыг хувьсагчдийн харилцан
хамаарлын дундаас тус тус гарган авна.

2.  Тооны үр дүн нь чанарын судалгааг бодвол харьцангуй их хэмжээтэй
байна.
 Чанарын судалгааны баримтыг судлаач өөрөө цуглуулдаг бол тоон
баримтыг дам аргаар цуглуулж болно.
 Тоон баримтыг хэмжилтийн хуваариар нь нэрлэсэн буюу энгийн,
дараалсан буюу эрэмбэлсэн, интервал, харьцаат баримт гэж ангилна.
Баримтыг хянах:
Энэ нь баримтаа цуглуулсны дараа түүнийг задлан шинжилгээ хийхэд нь
тодорхой, ойлгомжтой болгох үүднээс хэрэглэхийг баримтыг хянах гэнэ.
Асуулга болон ажиглалт ярилцлагын тэмдэглэлд утга агуулгын хувьд
эргэлзээтэй зүйл байлгахгүй ба судалгаанд ямар нэгэн алдаа гаргахгүйд
чиглэгдэнэ. Судлаач асуулгын аргаар баримтаа цуглуулсан тохиолдолд дараах
хянах үйлдлийг хийнэ. Үүнд:
1. Асуулгын асуултанд бүрэн хариулсан эсэх
2. Шалгах асуултын аргад шинжилгээ хийх зэрэг нь тус тус орно.
Баримтыг бүртгэх:
Хянах ажилынхаа дараа цэгцэлсэн баримтыг хооронд нь сайтар ялгаж
дугаарлахыг баримтыг бүртгэх гэнэ. Асуулгын аргаар бүртгэх явцдаа нийт
асуулгын 25% -иас дээш хувийг хариулаагүй бол түүнийг бүртгэхгүй бөгөөд 30
эсвэл түүнээс дээш асуулттай асуулгад судлаачийн хувьд ач холбогдол багатай
2-з асуултыг хариулаагүй үлдээсэн бол энэ асуулгыг бүртгэж болдог байна.
Судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн талаарх мэдээлэл орхигдсон бол тухайн
асуулгыг хүчингүйд тооцно. Ярилцлагын аргын хувьд судалгаанд оролцогч
өмнө хэлсэн санаагаа дараа нь үгүсгэсэн эсвэл эргэлзээтэй хариулсан
тохиолдолд шаардлагад нийцэхгүй баримтын тоонд оруулна.
Баримтыг кодлох:
Хувьсагчийн утгад буюу баримтанд тоо хагалзуулах ажлыг кодлох гэнэ.
Баримтыг кодлосны дараа хувьсагчийн утга тоо болон хувирна. Судалгааны үр
дүнг задлан шинжлэхэд баримтыг кодлох зайлшгүй шаардлагатай байдаг учир
судлаач энэ ажлыг асуулгын аргын хувьд эхэнд нь хийхэд тохиромжтой ажээ.

3. Судлаач нь компьютер ашиглан задлан шинжилгээ хийж оруулна. Компьютерт
зөвхөн баримтын код орно.
Судалгааны баримтыг боловсруулан, задлан шинжлэхэд компьютерт NSDstat+ ,
MINITAB ™, STATPAK, SSPS™ программ байхад болно. Эдгээр
программуудыг судлаачид судалгааны баримтыг задлан шинжлэхэд өргөн
хэрэглэнэ. Чанарын баримтыг компьютер дээр боловсруулахад дараах давуу
талуудтай. Үүнд :
 Тэмдэглэл, бичлэг, түүний хуулбар заргийг компьютерт хадгалах
 Баримтыг хялбар кодлох
 Баримтад засвар, боловсруулалт хийх боломтой байна.
Баримтыг бүлэглэх ба хэсэглэх
Баримтыг бүлэглэх: Судлаач баримтад задлан шинжилгээ хийхийн өмнө
цуглжжлсан баримтаа ойлгоход хялбар болгож бэлтгэнэ. Судлаач баримтаа
цуглуулахын өмнө эсвэл цуглуулсны дараа түүнийг бүлэглэдэг. Харин тоон
баримтыг цуглуулсны дараа бүлэглэнэ. Судалгааны судлах зүйлийг нь зөвхөн
нэг шинжээр бүлэглэсэн бол энгийн бүлэглэл гэнэ. Энгийн бүлэглэлийн үр дүнг
статистикт нэг хэмжээст тархалтын цуваа гэнэ. Нэрлэсэн ба дараалсан утга
бүхий тасралттай хуьсагчийг интервал хэлбэртэй тархалтын цуваагаар дүрслэх
бөгөөд түүнийг интервал бүлэглэлгэнэ. Бүлгийн тоо хэд байхаас шалтгаалан
интервалын урт янз бүр байна.тоон утга 12-оос хэтрэхгүй байна. Харин15-аас
дээш байх нь задлан шинжилгээг хүндрэлтэй болгодог байна.
Бүлгийн тоог сонгож интервалын уртыг тодорхойлохдоо:
1. Тоон утгуудын хамгийн их утгыг олно.
2. Тоон утгуудын хамгийн бага утгыг олно.
3. Хамгийн их ба хамгийн бага утгын ялгааг олно. Үүнийг далайц гэнэ.
4. Далайцыг бүлгийн тооноос нэгээр бага тоонд хувааж интервалын уртыг
олно.
5. Интервалын эхний утгыг хувьсагчийн хамгийн бага утгаас интервалын
уртын хагасыг хасаж олно.
6. Зарим тохиолдолд дараагийн интервалын эхлэлийг эхний интервалын
төгсгөлтөй давхцсан байхаар интервалуудыг байгуулна. Энэ зарчмыг

4. хувьсагчийн утга тасралтгүй тохиолдолд хэрэглэхэд тохиромжтой.
Харин хувьсагчийн ямар нэг утга тухйан интервалын дээд ба доод
хилийн утгатай давхцвал түүнийг дараагийн утгад оруулан тоолно.
Бүлгийн тооны давтамжыг алдаагүй тоолхын тулд давтамж бүрийг зураас,
цэгээр орлуулах замаар тодорхой дүрсүүдийг ашиглан хүснэгтэнд оруулна.
Давтамжийг тоолсон хүснэгтийг давтамжийн тархалт гэнэ. Стержесийн
томъѐогоор интервалын уртыг тодорхойлохнь Интервалын уртыг тодорхойлох
Стержесийн томъѐо:
Х = Хмах-Хмin
1+3.322*Ln n
Энд: n- түүврийн тоо хэмжээ Хмах-Хувьсагчийн хамгийн их утга, Хмin –
хувьсагчийн хамгий бага утга Х – интервалын урт болно. Хэрэв интервалын урт
нь бутархай тоо гарвал түүнд ойрхон бүхэл тоог авна. Интервалын эхний утга
Х0- г Х0 =Хмin- Х/2 томъѐогоор олох ба дараагийн интервалын эхний утгыг Х1=
Х0 + Х гэж олно.
Баримтыг хэсэглэх
 Квантиль
Хувьсагчийн утгын тархалтын тухай харьцуулах мэдээллийг тодорхойлох
зорилгоор тэдгээрийн далайцийн хүрээнд бүлэглэхийг баримтыг хэсэглэх гэнэ.
Хувьсагчийн хэсэг бүлэг утгуудыг тодорхойдох нилээд тохиромжтой аргын нэг
нь квантиль ашиглах явдал юм. Квантиль бол ерөнхий ойлголт, тэр процентын
дециль, квартилүүдийг агуулна.
Квантиль гэж тоон хуваарь бүхий хэвтээ тэнхлэг дээр хувьсагчийн бүлэг утгыг
илэрхийлэн тавигдсан цэгүүдийг хэлнэ. Квантиль хувьсагчийн утгуудын өөрөөс
нь баруун, зүүн тийш тодорхой тоон харьцаатайгаар 2 бүлэгт хуваана.
 Процентилийг тодорхойлох
Квантилийн янз бүрийн хэсгүүд хоорондоо харилцан тодорхой уйлдаа
холбоотой байна. Процентиль буюу Р цэг нь процентийн үнэлгээ гэсэн үг юм.
Процентилийг бодохын тулд эхлээд оноог нь өсөх дараалалд оруулах хэрэгтэй.

5. Процентилийн цэгийг олох нь үнэлгээг дараалалд оруулах, эсвэл тэр үнэлгээг
бүлэглэх хоѐрын алинд ч хэрэглэсэн болно.
Тархалтын цувааг дүрслэх
Анхны баримтыг бүлэглэсний дараа түүнийг хүснэгт, график, диаграммаар
дүрслэн үзүүлэх боломжтой. Баримтыг дүрслэн үзүүлэхдээ Word, Excel, Power
point зэрэг стандарт программуудыг ашиглан хялбар хийх боломжтой.
Судлаачид уншигчдын анхаарлыг илүүц татах зорилгоор график, диаграммыг
өргөн ашигладаг. Энэ нь хүний нүдэнд илүү хялбар тусч хүмүүсийн сонирхлыг
ихэд татдаг байна. Хүний үзэл санааг илэрхийлэх олон үр дүнтэй
хэрэгслүүдийн нэг бол график юм.
Хүснэгт
Судалгааны баримтын үр дүн, тархалтын цуваа хүснэгтээр илэрхийлэх нь их
байдаг. Хүснэгт гэдэг нь мөр баганын тусламжтайгаар мэдээллийг загварчлах
энгийн арга юм. Хүснэгтийг статистик тархалтын цувааны тоон утгуудыг
дүрслэх байдлаар нь ердийн ба тайлбарт гэж ангилна.
Давтамжийн тархалтыг графикаар илэрхийлэх:
Ердийн хүснэгтээр илэрхийлсэн давтамжийн тархалт нь тодорхой ойлголт өгч
чаддаггүй. Иймээс график диаграммааар илэрхийлэх нь тохиромжтой байна.
Судалгааны үр дүнг илэрхийлэх баганан диаграмуудын нэг хэлбэр нь
гистограмм тархалтын полигон ажээ.
Гистограмм буюу баганан диаграмм:
Баганан диаграмм нь дан, давхар, Ү тэнхлэгийн дагуу баганан хэлбэртэй.
Гистограмм гэдэг нь хувьсагчийн интервал тархалтын цуваанд тулгуурлан
тодорхой дараалалтай, баганан хэлбэрээр босгож зурсан зургийг хэлнэ. Түүний
өндөр нь хувьсагчийн утга давтамжийг илэрхийлдэг. Өөрөөр хэлвэл
координатын босоо тэнхлэгийн дагуу хувьсагчийн давтамжийг авна.
Тархалтын полигон:
Тархалтын полгон байгуулах нь гистограмм байгуулахтай төстэй. Интервал нэг
бүрийн давтамжийн утга багануудыг тусгаарлах босоо шугамыг зуралгүй

6. багануудын оройн дундаж цэгүүдийг тод зураасаар холбож тархалтын полигон
үүсгэнэ.
Муруй шугаман график:
Зарим тохиолдолд гистограмм болон тархалтын полигонийн оронд муруй
шугаман график байгуулахыг муруй шугаман график гэнэ. Хуримтлагдсан
давтамжийн хувь бүрийг цэгээр илэрхийлж муруйгаар холбоно.
Тархалтын полигоныг ашиглах:
Бүлгийн тархалтын полигон нь гистограммын хүснэгтэд тохирох давуу талтай.
Процентилийн муруйг ашиглах:
Хоѐр ба түүнээс дээш тархалтыг гарфикийн аргаар илнрхийлэхэд процентилийн
муруйг ашиглана. Давтамжууд нь процентоор илэрхийлэгдэх тул бүлгүүдийн
тэгш бус хэмтэй үзүүлэлтүүдийг харьцуулна. Баримтыг хүснэгт, график,
диаграммаар үзүүлэхийн ач холбогдол:
 Эх бичмэл материалыг бодвол, үзүүлэлтийг ойлгомжтой мэдээллэх, хүнд
хүргэх
 Эх материалтай харьцуулбал, юмс үзэгдэлд нарийн задлан шинжилгээ
хийх бололцоо олгох
 Мэдээлэл үнэн зөв эсэхэд хяналт тавих
 Судлаач өөрийн мэдлэг, туршлага дээр тулгуурлан тайлбарлах
боломжтой болгох
 Судлаачийн ажлыг хөнгөвчлөх тус тус ач холбогдолтой.
∑ Тэмдэглэгээ
Ихэнхи өгөгдлийн задлан шинжилгээ нь тооны нэмэх, хасах, үржих, хуваах,
үйлдлийн хүрээнд явагдана.
∑- нь “сигма” гэсэн грек үг. Хураангуйлсан ∑ тэмдэглэгээг хэрэглэх нь тоон
олонлогийн нийлбэрийн бичлэгийг товчилдог юм.
∑5
i=1 Хi тэмдэглэгээг i нь 1-ээс 5 хүртэл гүйх Х1-ийн нийлбэр гэж уншина.

7. ∑n
i=1 Хi тэмдэглэгээг i нь 1-ээс n хүртэл гүйх / өөрчлөгдөх / Х1-ийн нийлбэр гэж
уншина. n- тоог 2-оор үржүүлэх үйлдлийг 2Х1+2Х2+…..
2Х2=∑n
i=1 2Хi=2∑n
i=1 Хiгэж бичнэ.
Мөн n тоон дээр адил / тогтмол/ тоо /с/-ыг нэмэх үйлдлийг
( Х1+ С) +( Х3+С ) + …. +( Х0+С ) = ∑n
i=1( Х1+ С) = ∑n
i=1 Хi+ ∑n
i=1с
= ∑n
i=1 Хi+nc гэж бичиж болно. N тооны квадратуудын нийлбэрийг дараахи
байдлаар бичиж болно.
(Х1* Х1 ) + (Х2 *Х2) + ……+ (Хn * Хn )= Х1
2
+ Х2
2
+ …..+Хn
2
= ∑n
i=1 Хi
2
Үүнтэй адил n тооны кубуудын нийлбэрийг
Х1
3
+ Х2
3
+Хn
3
= ∑n
i=1 Хi
3
гэж бичнэ.