1. 36 37
De Clipper Stad Amsterdam
is onderweg terug naar z’n
thuishaven na de wereldreis
voor het VPRO programma
“Beagle: In het kielzog van
Darwin”. Via de Mediterranee
is het Nederlandse volschip
onderweg naar Amsterdam.
Daar zal het in augustus de
SAIL-IN parade aanvoeren.
Nautique monsterde aan in
Gibraltar en liep drie dagen
mee met de bemanning.
Tekst Robbert-Jan Metselaar
Fotografie Dave Gray
Zeilen
sangpur

2. 39
wee dolfijnen schieten als torpedo’s langs
de boeg. Hun kielzog wordt verlicht
door massa’s lichtgevend plankton. Er
waait een aangenaam warme bries.
Op het geluid na van de boeg, die het
vlakke water doorklieft, is het muisstil. Samen met licht-
matroos Abe Bouw sta ik op de uitkijk. Aan de horizon
doemt een toplicht op. ‘Brug voor de bak,’ roept Abe
door zijn handheld marifoon. ‘Hier de brug,’ klinkt het
antwoord. ‘We hebben een nieuw contact twee streken
over stuurboord.’ De rust keert terug. We gaan weer over
de reling hangen en genieten van het magische schouw-
spel dat deze twee dolfijnen ons voorschotelen.
Met zijn torenhoge masten, joekels van ra’s, duizenden
vierkante meters opgerold zeil en kilometers aan
touwen, doet de 78 meter lange Stad Amsterdam alle
andere schepen in de zeehaven van Gibraltar verbleken.
Hoewel het Beagle-project is afgelopen, is voor de
bemanning de reis pas compleet als ze tijdens Sail
de haven van Amsterdam binnenlopen.
Kapitein Richard Slootweg manoeuvreert de clipper
behendig door de overvolle rede van Gibraltar. Hij staat
op het dak van de brug en geeft continu bevelen naar de
roerganger en machinist. Op de brug houdt de officier
van de wacht continu het radarscherm in de gaten.
‘Eens kijken wat dat gele zeeschip gaat doen,’ roept
eerste stuurman Moritz Kuhlenbäumer. Diverse keren
probeert hij het schip via de marifoon op te roepen.
T
Helaas doet de Middellandse Zee doet zijn reputatie
eer aan. Er is hier geen wind of heel veel wind; een
middenweg bestaat niet. Volgens de voorspellingen
blijft het vandaag bij een flauw briesje, waardoor we
op de motor blijven varen.
Tijdens de zogenaamde smoco – dé rook- en koffiepauze
– ontmoet ik Cornelis Nederhof, één van de twee boots-
mannen aan boord. ‘Als bootsman ben je onder andere
verantwoordelijk voor het staand en lopend want,’ zegt
Cornelis, door de bemanning ook wel “Cock” of
“Cockie” genoemd wordt. ‘Daarnaast zorg ik voor
het schilder- en lakwerk. Verder stuur ik de matrozen
aan en let ik op of alles veilig verloopt.’
Een andere taak van Cock is het trainen van “de
groenen”. ‘In Kaapstad heeft een grote bemannings-
wissel plaatsgevonden. Onder de nieuwe groep waren
er veel die nog nooit op de Stad Amsterdam gevaren
hadden. Tijdens de reis leer ik ze welk gereedschap er
voor welke klus gebruikt moet worden. Maar ook hoe
je het best kunt schuren en lakken. Verder krijgen ze
instructie in knopen leggen, opschieten van zeilen en
smeren van blokken. Cock – die met zijn bruine gelaat
en lange manen perfect voldoet aan het stereotype
Pas als Moritz met de scheepshoorn een niet mis te
verstane, oorverdovende waarschuwing laat horen,
past de tanker zijn koers aan.
We laten het strategisch gelegen schiereiland met de
merkwaardige rots achter ons en zetten koers richting
Valencia. Richard pakt een kop koffie en verruilt het
brugdak voor de brug. Hij vaart al zes jaar op de clipper,
en geeft als kapitein leiding aan de bemanning. ‘Aan
boord hebben we verschillende afdelingen. Het service-
gedeelte wordt geleid door een hotelmanager,’ vertelt
Richard terwijl hij aantekeningen maakt in het logboek.
‘Daaronder staan de eerste bedieningmedewerker, kok
en hoofd huishoudelijke dienst. Dan heb je nog een
hoofdwerktuigkundige, die samen met de tweede
werktuigkundige verantwoordelijk is voor alle techniek
de niet mis
te verstane
waarschuwing
is genoeg
onderdeks. Op het dek is de laagste rang een matroos
in opleiding, daarna komen de lichtmatroos, volmatroos
en kwartiermeester. De brug wordt geleid door een
derde, tweede, en eerste stuurman, en daarboven sta ik.’
Aan dek wordt er gewerkt in een 3-wachten systeem.
‘De rode, witte en blauwe wacht bestaan uit drie of vier
matrozen onder leiding van een kwartiermeester, die
op zijn beurt weer verantwoording afdraagt aan de offi-
cier van de wacht. Als kapitein ben je vooral aan het
managen. Pas als ik vrij ben en aan boord stap van
mijn geliefde Friendship 28, kan ik eindelijk puur van
het zeilen genieten. Even geen regelgeving, computer-
werk, bureaucratie en administratie. Gewoon even
lekker het hoofd leeg maken en genieten.’
Stad Amsterdam
De Clipper Stad Amsterdam is een initiatief van de Gemeente Amster-
dam en Randstad. Het is geen replica van een bestaande clipper.
Gerard Dijkstra heeft zijn ontwerp wel deels gebaseerd op de lijnen-
plannen van clippers uit het begin van de negentiende eeuw.
Meer info: www.stadamsterdam.nl
4

3. 41
beeld van een zeeman – vaart al negen jaar op de Stad
Amsterdam. Hij probeert zijn levens thuis en aan boord
gescheiden te houden. ‘Ik houd die werelden bewust uit
elkaar. Hier moet je elke dag scherp zijn. Contact met
thuis zorgt voor te veel afleiding. Op zee heb ik geen
behoefte aan internet en een mobiele telefoon.’
Richard heeft een koers uitgezet dicht onder de Spaanse
kust en parallel aan het drukke verkeersscheidingsstelsel,
een verplichte vaargeul voor vrachtvaart en passagierssche-
pen. ‘Omdat we niet zeilen en voor de wet een groot pas-
sagiersschip zijn, moeten wij daar ook eigenlijk varen.
Maar de geul ligt 17 mijl uit de kust en dat is te ver om
straks de voetbalwedstrijd Nederland-Denemarken te
zien.’ Richard zet de motor af en laat een paar zeilen
hijsen. Hoewel we zo goed als stil liggen, worden we nu
door de wind voortbewogen en hebben zo dus recht op
het water naast het scheidingsstelsel.
‘Kijk, we worden opgelopen door de Spaanse kustwacht,’
roept derde stuurman Floris over het dek. In de verte
doemt een razendsnelle patrouilleboot op. ‘Jongens zet er
nog maar een zeiltje bij.’ Precies op het moment dat de
Spanjaarden naast de clipper varen, valt in een vloeiende
beweging het onderste marszeil naar beneden. Een luid
gejuich. De kustwacht kan het waarderen en heeft geen
kwaad in de zin. De drie geüniformeerde mannen
zwaaien vriendelijk, maken een paar foto’s, om daarna
volgas hun weg te vervolgen.
Als de schemering inzet, houdt de wind het helemaal
voor gezien. Ook de zeilen die onze koers naast de vaar-
geul rechtvaardigde, doen nu niks meer en worden
weggehaald. Zittend op het achterdek geniet ik van
een prachtig avondrood, dat langzaam plaatsmaakt
voor een betoverende sterrenhemel. Noodgedwongen
motoren we de nacht in.
‘Opstaan. Het is kwart voor vier, tijd voor de witte wacht,’
fluistert een schim mijn hut in. Buiten word ik verrast
door een warme bries. Een jas is niet nodig, laat staan
een muts. Met de slaap in mijn ogen begeef ik mij naar
de brug, waar vierentwintig uur per dag elke vier uur
de wacht overgedragen wordt. Na de officiële overdracht
word ik samen met Emma – een producer van de drie-
koppige VPRO-crew – aan het werk gezet. ‘De vorige
wacht heeft alle ra’s omgebrast,’ zegt kwartiermeester
Rebecca Pskowski. ‘Zoals jullie zien, heeft de rode wacht
geen tijd gehad om alle touwen netjes op te schieten en
aan de nagelbank te hangen.’ Aan ons de taak om de ruim
tien kilometer aan touw keurig op te ruimen. ‘Komt het
touw van boven, dan beleg je het eerst onderlangs. Loopt
het van onderen, dan beleg je het eerst boven. Je belegt
in achtjes met de klok mee.’
Na deze tijdrovende klus raak ik in gesprek met de ervaren
kwartiermeester Rebecca. ‘De Beagle-reis was echt ontzet-
tend leuk. Op de Stille Oceaan na heb ik de hele wereld
rond gezeild. Deze prachtige route varen met een leuke
groep mensen maakte deze trip zo bijzonder. Het enige
wat mij af en toe tegen ging staan was de routine van het
wachtlopen. Soms had ik gewoon even geen zin om vier
uur ’s nachts op te staan.’ In Valencia eindigt het avontuur
voor Rebecca. ‘Vooralsnog ben ik niet van plan terug te
komen. Ik ben op zoek naar een baan in Amerika. Het
liefst op een mooie klassieke schoener.’
Dan verschijnen er eindelijk rimpels op het water. In
de verte klinkt een onheilspellende donder. De lucht
betrekt en de wind neemt toe. Na het ontbijt kiezen we
ervoor om wakker te blijven en ook de blauwe wacht
te helpen. Samen met volmatroos Bart Huijs mag ik
de zeilen gaan zetten.
‘We mogen het hele schip volbouwen,’ zegt Bart met een
glimlach op zijn gezicht. ‘We beginnen bij de voormast en
werken van beneden naar boven.’ Direct vliegen de dwars-
getuigde zeiltermen over het dek. ‘Ra’s zijn de rondhouten
waar de zeilen aan hangen. Om een zeil te zetten moeten
we deze eerst vierkant maken. Dit houdt in dat alle ra’s
straks haaks en horizontaal op de kielrichting van het schip
moeten staan. Dit doen we door middel van brassen en
kaaien. Gewoon doen en goed kijken wat je precies doet.’
Ik volg de aanwijzingen van Bart nauwkeurig op en
binnen het uur staan alle zeilen op de voormast. Bij de
hoofdmast begint het zeilzetproces weer van voor af aan
en vervolgt Bart zijn instructie. ‘Een zeil heeft aan elke
hoek één gei, één nok en twee buikgordingen. Met de
geien trek je schoothoeken naar binnen, gordingen
trekken het zeil omhoog. Met vallen bedien je de hijsbare
ra’s, met de schoten trek je het doek naar beneden.’ Hier
geen dyneema vallen en schoten, maar enkel dik geslagen
touwwerk. Hoewel het aantal blaren gestaag toeneemt
‘het enige
vervelendewas
af en toe het
wachtlopen’
Het tijdperk van de clippers
Clippers waren snelle vrachtschepen met een scherpe boeg, geveegde
kont, lange mast en veel zeiloppervlak. Ze werden vooral gebruikt om
lichte vracht, zoals wol en specerijen, te vervoeren. Door de opening
van het Suezkanaal, en later ook het Panamakanaal, werd de route naar
“de Oost” veel korter. Clippers waren toen niet langer rendabel. Rederij-
en probeerden nog wel tegengas te bieden door met veel grotere, maar
langzamere windjammers op grote breedte te gaan varen naar bijvoor-
beeld Zuid-Amerika. Op deze routes was het weer vaak ruig, waardoor
de stompe kop en het kleinere zeiloppervlak niets meer uit maakte. In
de ontwikkeling van dwarsgetuigde schepen zijn clippers het eindsta-
tion. Met de komst van de windjammers is de techniek gedevalueerd.
Het clippertijdperk duurde ongeveer van 1830 tot 1880.
4
4

4. 43
gaan we door. We “bouwen” steeds verder, langzaam
komt de kolos op gang. Het vrijboord verdwijnt steeds
verder onder water.
De wind neemt verder toe en huilt door het staand want,
schoten en vallen klapperen tegen de masten. De Neder-
landse driekleur staat snaarstrak. Aan de horizon hangen
gitzwarte wolken. Ik voeg mij bij kwartiermeester Govert
Hermsen op het bakdek. Hij is, samen met Rebecca, een
van de meest ervaren matrozen. Ook zijn contract stopt
in Valencia. ‘Een kwartiermeester geeft leiding aan zijn
wacht en heeft als belangrijkste functie om opdrachten
van een officier samen met zijn matrozen uit te voeren.
Denk aan zeilen zetten en weghalen. Maar ook zaken
zoals schoon schip maken en koffie zetten.’
‘Toen ik drie jaar geleden aan boord kwam, was ik wat
betreft dwarsgetuigd zeilen zo groen als gras. Alles wat ik
nu weet, heb ik aan boord geleerd.’ Govert heeft veel zeil-
ervaring opgedaan tijdens wedstrijden met het skûtsje
van zijn vader. ‘Zeilen met een dwarsgetuigd schip is veel
complexer. Ten eerste kan je veel minder hoog aan de wind
zeilen. Met de Stad Amsterdam kunnen we bijvoorbeeld
niet hoger dan 60 graden aan de schijnbare wind varen.
We hebben wel meer trimmogelijkheden. Zo kunnen we
door middel van de schoten – die aan de bak- en stuur-
boordhoek bevestigd zitten – continu de vorm van het
zeil aanpassen. Verder is elke ra individueel te verstellen
(brassen) om een optimale aansnijdhoek ten opzichte
van de wind te krijgen. Als het schip onder helling vaart,
kunnen we de ra’s ook netjes recht trimmen (kaaien).’
Govert geeft leiding aan drie matrozen, met wie hij
samen de rode wacht vormt. ‘Een zeilwacht duurt vier
uur. Daarna moeten we nog vier uur klussen en ’s nachts
lopen we nog een zeilwacht van vier uur. In totaal werken
we dus twaalf uur per dag, zeven dagen per week. Mits
we op zee zitten, want dan hebben we de zogenaamde
“seaman’s Sunday”. We hoeven dan niet te klussen
en werken we maar acht uur. Dekbemanning werkt
trouwens twee maanden en heeft dan één maand verlof.
De rederij regelt de tickets van en naar het schip.’ Elke
kwartiermeester is ook verantwoordelijk voor een mast.
‘Mijn wacht is aansprakelijk voor de voormast. Eén keer
per maand klimmen we met de bootsman door het hele
tuig om alles te checken. Dan controleer je alle lijnen,
blokken, touwen en sluitingen. Gebreken noteer je
op een lijst in het hok van de bootsman.’
Voor Govert en de rest van de crew is de 20 knopen wind
die er nu waait, een licht briesje. Tijdens de wereldreis
‘alleswatik
nu weet, heb
ikaanboord
geleerd’
hebben ze voor veel hetere vuren gestaan. ‘Zo voeren
we aan het begin van de reis de haven van Oostende uit,
toen we opdracht kregen de voorzeilen vast te sjorren.
Met drie man klommen we op de kluiverboom, die
normaal zes meter boven hangt. Ik ben toen een paar keer
helemaal kopje onder gegaan. En met 45 knopen wind
in de mast een zeil vastmaken is ook best spannend.’
Met het zetten van het bovengrietje op de kruismast – dit
was het laatste zeil wat geliefden (grietjes) vroeger achter
de horizon zagen verdwijnen – vaart de Stad Amsterdam
nu bijna onder vol tuig. De schijnbare wind is toege-
nomen tot 25 knopen. De windhoek is 70 graden. De
stalen gigant dendert aan de wind met 10 knopen over
de grond. In de verte doemt een waas van regen op.
Wanneer de eerste druppels het dek raken, schiet de
windmeter naar 35 knopen. De helling neemt nog
iets toe en het log laat een waarde van 12 knopen zien.
Het plezier is van ieders gezicht af te lezen. Dan vindt
de officier van de wacht Arthur Hoogstad het welletjes.
Hij geeft het bevel alle hens aan dek. Bij het wakker
porren wordt in alle haast vergeten te zeggen dat een
zeilpak geen overbodige luxe is, met als resultaat dat
meer dan de helft van de dekbemanning in hun korte
broek en t-shirt aan dek verschijnt.
Na het passeren van de bui zakt de wind weer in en
krimpt hij naar het noord-noordwesten, zodat Valencia
niet meer te bezeilen is. ‘Zet de brommer maar aan,’ roept
Arthur naar de hoofdwerktuigkundige. De hoofdmotor
wordt gestart, de zeilen weggehaald en keurig opgeknoopt.
Twee dagen later meren we af in Valencia. Hier staat alles
in het teken van afscheid. Zo wordt de Stad Amsterdam
ontdaan van de “bolletjes” zoals de bemanning ze
noemde. Via twee enorme witte domes stond de clipper
tijdens de Beagle-reis continu in contact met de wal.
Op de brug nemen officieren noodgedwongen afscheid
van de vertrouwde, antieke radar, die vervangen wordt
door een modern exemplaar. Maar het vertrek van de
twee ervaren kwartiermeesters Govert en Rebecca komt
het hardst aan. Ook ik neem afscheid, bel een taxi en laat
die geweldige groep mensen hun afscheidsfeest vieren.
Ik kijk nog één keer om en zie tussen de hijskranen door
nog net een schim van de twee Grietjes.