3. 5INTRODUCTIE
Onze studie gaat op zoek naar de aanleidingen,
clues, in het landschap. Onze studie gaat op zoek
naar vormen van governance en organisatie
in het tot bloei brengen van dit landschap.
En onze studie laat zich graag gebruiken
als humuslaag voor verdere denkbeelden.
Dat we daarin ruimte laten voor het onvoorziene
betekent echter niet: wachten op het onvoorziene.
Onze oproep is urgent:
BEGIN METEEN!
— Begin nu al met het maken van een
stadsboulevard van de A13 én de A20,
vooruitlopend op de A13-A16 verbinding.
— Zet de logica van het watersysteem boven
de logica van de ‘distributie-effecten’, en breng
de capaciteit van de A20 per direct terug.
— Ga samen experimenteren met kleinere
ingrepen en systemen om dat te monitoren:
de A20 als test-strook.
— Verbreed de betrokkenheid: van afscherming
en functiescheiding naar gastheerschap
in een open landschap.
— Vier successen met goedgekozen ambassadeurs:
E-bikes, Ooievaars, Vossen, Vleermuizen.
ACT NOW. ADJUST LATER.
De snelweg is een jong ding. Nog maar zo’n 40 jaar.
Voordat ze 80 is, kan er nog heel wat veranderen.
Wie zegt dat ze er dan nog is?
Wij niet. Wij maken onderscheid tussen
wat we wél weten en wat we níet weten.
Wat we niet, of maar half weten:
Mobiliteitstechnologie verandert razendsnel.
De opkomst van de e-bike was onvoorzien.
Milieuzones in de grote steden
waren tot voor kort ondenkbaar.
De Sharing-Economy kent voorspellingen
die radicaal anders uit bleken te pakken.
Wat we wel weten, maar soms nog moeilijk zien:
HET IS LANDSCHAP!
En landschap heeft een ijzeren logica.
Landschap is de waarde, het kompas en de drager
voor de gewenste verweving van stad en snelweg.
Het is een essentiële voorwaarde in
de concurrentiekracht van steden.
Als we de A20-zone in Rotterdam zien als landschap,
dan zal het drie dingen gaan doen:
— het integreert en verbindt zijn context;
— het herstelt en verbetert de vitaliteit van z’n systemen;
— het biedt een robuuste bedding voor onvoorziene
(mobiliteits-)technologieën.
4. 7
Als de dijken breken
Geschreven en voorgelezen tijdens Duizel in het Park
Kleinpolderplein, 2015
‘Ik heb ontheffing,’ roep ik en zwaai met de geplastificeerde kaart.
‘Mijn paard heeft ontheffing.’
Ik stap af en leidt Dom Perignon door de vergeelde grassen naar het tappunt onder het
viaduct. Kleine reptielen schieten voor mijn voeten uit. De Franse salamanders kwamen
het eerst toen de warmte toenam. Daarna volgden de slangen en de grotere reptielen. Ik
sta bijna op een wiegende bergduivel. Hoe het stekelige Australische beestje hier is
gekomen, weten we niet. Eeuwen geleden overspoelden onze dieren hun continent, nu
nemen zij ons langzaam over.
De jongen van het tappunt draait zich om. ‘Ik ging net sluiten,’ zegt hij.
Het heetst van de dag breekt bijna aan. Het uitzicht trilt al door de hitte van het asfalt.
De veertig graden grens is gepasseerd, schat ik in.
‘Alles wat je nu drinkt, verdampt,’ zegt hij.
‘Hij moet wat.’ Ik klop op Dom Perignons hals en stap af. Het schuim druipt van zijn
zachte lippen. Zijn oogwit is troebel geworden. Ik ken de blik. Nog even en hij gaat liggen.
De jongen kijkt van mij naar het paard. Toen de waterrantsoenering werd opgelegd, ver-
dwenen de huisdieren snel. Alleen de allerrijksten kunnen de extra ontheffingen kopen.
Mensen krijgen vier liter per dag, maar een paard drinkt minstens 25. Ik zie de jongen
rekenen. Maar Dom is niet zomaar voor de heb. Hij is ons jongste renkanon. Derde in het
landsklassement. Een opkomende ster. Sinds het waterstofschandaal mag er alleen nog
gewed worden op paarden en honden. Dat is minder risicovol dan exploderende wagens.
De jongen vult een emmer. Tikt de liters van mijn pas. Boven ons glijden de e-wagens
langs de magneetpunten in de fly-over.
‘Word je niet gek van dat gezoem?’
Hij haalt zijn schouders op.
‘Het went.’
De jongen geeft de emmer water aan. Binnen seconden bereikt Dom de bodem.
‘Nog eens,’ zeg ik.
Het was een prachtige ochtend geweest. De dag had zich nog niet als een plastic zak om
ons heen getrokken. Dauw op de oprijlaan met een lila lucht erboven. Eigenlijk mag Dom
niet naar buiten, maar een dier moet ook eens zijn benen strekken, vind ik. We hebben
gegaloppeerd, Dom en ik. Zo’n trage, brede galop, waarmee we tussen elke klop in een
moment zweefden. Ik had gelezen dat de dijken weer verhoogd zijn. De stadsmensen
krijgen het nieuws via hun schermen binnen en gaan door met hun dag. Maar ik wilde
het voor mezelf zien. De geschiedenis stampt vooruit en voordat je het weet, is het voor-
bij. Ze zijn zo hoog als wolkenkrabbers geworden. Het water zie je niet meer. Het land
is nu definitief een vesting geworden. Dom en ik reden als nietige silhouetten langs de
afscheiding, voorbij de akkers met zeegroentes.
De rijen keurig geplante lamsoor en zeekraal stonden er sappig bij.
Er zitten barsten in de pilaren van de fly-over.
‘Moet dat niet gerepareerd worden?’
De jongen ziet waar ik naar wijs en haalt dan zijn schouders op.
‘Het is al oud hier.’
‘Een monument toch?’
‘Het is van alles geweest,’ zegt hij. ‘Eerste grote verkeersknooppunt van Europa, park,
openluchtmuseum, vergaderplek van de Neonaturalisten, hotspot van smokkelaars.
Elfie Tromp
5. Elfie Tromp 9
En nu is het dit.’ Hij wijst naar de tap met het logo van het Waterschap erop. Ik pak een
zakje snackkrekels uit de zadeltas en knabbel wat.
‘Wil je ook?’ vraag ik
Hij raspt met zijn nagels langs zijn stoppels.
‘Ik was vandaag bij de dijken,’ zeg ik. ‘Ben je er weleens geweest?’
De jongen reageert niet. Kijkt me aan.
‘Stel je voor dat ze breken,’ zeg ik. ‘Dan staan we nu op de bodem van een heel andere wereld.’
Drie grote vijgen vallen onder Doms geheven staart vandaan. De jongen kijkt er naar.
‘Ik dacht altijd dat ze het gehurkt deden. Als honden.’ Hij zet zijn handen op de balie.
‘Ben je niet bang dat hij gestolen wordt?’
‘Door wie?’
‘Vleeseters.’
Vorig jaar zijn ze opgepakt, de vleeseters van Noord. Vijftien mannen die in de laatste
abattoirs hadden gewerkt. Huisdieren, vogels en oude mensen werden de laatste decennia
gepakt en professioneel gehouwen. De botten werden vermalen en in het cement gedraaid.
Er ging geen druppel bloed verloren, had de krant geschreven. Zelfs het kraakbeen werd
ingekookt. Ik pak de warme vijgen op, stop ze in de zadeltas. Nooit gratis mest verkwisten.
‘Die zijn toch allemaal gepakt?’ zeg ik.
‘Elk mens is van oorsprong een alleseter,’ De jongen grijnst en wijst naar zijn witte gebit.
‘Snijtanden.’
Het is de manier waarop hij naar me kijkt waar ik zenuwachtig van word. Alsof hij plots
wakker is geworden. Ik sjor de tas weer dicht.
‘Hoeveel kilo biefstuk zou zo’n beest zijn?’
Ik antwoord niet. De jongen komt vanachter de balie vandaan. Hij heeft doodshoofden
getatoeëerd rond zijn tanige knieën. Op zijn schenen liggen vrouwenhoofden met weg-
draaiende ogen. Bij zijn kuit zit er een octopus verstrikt in het uitwaaierende vrouwenhaar.
Ik wil er niet naar kijken, maar zie het toch. Thuis zal ik Dom een neveldouche geven, een
massage, een extra bak biks. Als hij maar loopt.
‘Mag ik hem aaien?’ vraagt hij en steekt zijn hand al uit.
Zijn andere houdt hij in zijn zak.
‘Nee,’ wil ik zeggen. ‘Dat mag je niet,’ maar ik zeg niets.
Ik steek mijn voet in de stijgbeugel. Mijn been trilt. De jongen ziet het.
‘Misschien moet jij ook wat drinken.’
Ik schud mijn hoofd, stijg op. Zwarte vlekken voor mijn ogen. Ik pak de teugels en geef
Dom de sporen, harder dan nodig is. De hengst hinnikt en spurt vooruit. We rennen het
verzengende zonlicht in. Ik buig voorover, laat mijn gewicht meetellen. De hoeven kloppen
in een woedend ritme op het asfalt. Ik kijk achterom. De jongen houdt een hand boven zijn
ogen, ziet ons smelten tot een miniatuurversie. We worden een brandpunt, een herinnering,
een onbeduidend stukje geschiedenis.
Flaneren op de Fly-over 16 april 2016
> Douwe Bob te paard >> Ingang “PARK”
Fotografie: Bas Cwerinski
6.
7. 13
Midden in de stad ligt het grootste landschap van de
stad: de Nieuwe Maas. Nergens trekt de stad zich zo
open als daar. Hoe zijn we die ruimte vanuit de stad
langzaam maar zeker steeds verder gaan koloniseren?
Hoe is de waardering voor een ruig en rauw industrie-
landschap langzaam aan verdrongen door zachtere
termen als gastvrijheid en kwaliteit? Hoe is dit landschap
in relatief korte tijd van kleur verschoten, en welke
spelers hadden daarin een rol? Een verhaal van cultuur,
ondernemerschap en natuurwaarden, en burgerinitiatief
dat voortdurend op meesturende kracht van de stad
blijkt te kunnen rekenen.
Waartoe kan het lezen
van de transformatie van
de rivier ons leiden? We
verkennen de analogie.
Voorzichtig.
1907 Boijmans, zaal . Paul Signac, schildert een
Rotterdams havengezicht, 1907, vanuit
zijn hotelkamer. Een wirwar van rookpluim-
brakende scheepjes en schepen, overslag
van stukgoed direct op de Boompjes, een
leven dat het een lust had, en alles krioelde
door elkaar als een oosterse bazaar.
1931 Vanaf 1931 start ‘Spido’ een watertaxidienst,
een eerste toeristische attractie op het water.
Bestemming is het in 1920 geopende Vliegveld
Waalhaven, dat veel dagjesmensen trok. Het
vliegveld wordt in de oorlog weggebombar-
deerd en nooit meer teruggebouwd. Spido is
de havenrondvaarten echter blijven voortzet-
ten, samen met allerlei andere diensten over
het water.
1932 De rivier is en blijft een nutslandschap. In 1932
wordt het Havenbedrijf der gemeente Rotterdam
opgericht, als gemeentelijke dienst belast met
beheer, exploitatie en ontwikkeling van het
Rotterdamse havens- en industriegebied. In
2004 verzelfstandigt het Havenbedrijf, en
wordt omgevormd tot een naamloze vennoot-
schap met als aandeelhouders de gemeente
Rotterdam en de Staat. Het heeft dan al z’n
intrek genomen in het door Sir Norman Foster
ontworpen World Port Centre, op de kop van
de Wilhelminapier, de eerste hoogbouw op de
Wilhelminakade (2000).
1977 De eerste editie van de Wereldhavendagen,
een publieksevenement, georganiseerd om de
beleving van de haven in de stad te vieren.
Voor ons begint dit verhaal bij
het eerste Observatorium bij
Nieuw Terbregge. Daar werd
de beweging en de dynamiek
van de snelweg gevierd om
wat ze is. De materialen en
vormen van het Observatorium
brengen de elementen van
de snelweg (vangrails, asfalt)
opnieuw bijeen. Misschien be-
gint de herwaardering van het
landschap zo: door waardering
van het industriele, utilitaire
karakter ervan.
Elk landschap kent z’n eigen
tourisme. De grand tour door
de arcadische landschappen
van Italië en Griekenland. De
Route Industriekultur in het
Ruhrgebied. Voor de snelweg:
het bermtourisme? Dat is geen
lang leven beschoren. Het lukt
nog niet echt om de snelweg
als een bestemming te ervaren.
Misschien heeft het te maken
met het gastheerschap. Rijks-
waterstaat beheert de snelweg
als infrastructuur, en bedient
de politiek gestuurde vraag
van de mobiliteit. De verweving
met de stad is in governance
niet sterk. Het hoofdkantoor
van Rijkswaterstaat staat aan
de Boompjes, niet aan de ring.
Gastheerschap gaat ook over
het vieren en ontvangen. Waar
de wereldhavendagen nu een
uitgegroeid evenement in de
Rotterdamse festivalkalender
is, zou je je kunnen vragen:
wat zou een goed moment
zijn om publiek de snelweg te
vieren? En waar beginnen we
dan? Was het flaneren op de
fly-over in 2016 een eerste
moment, dat kan uitgroeien
tot een jaarlijks terugkerende
snelwegwandeldag?
METAMORFOSE 1 Hoe de rivier landschap werd
8. 15
1980 Ponton 010, een initiatief van Rotterdamse
kunstenaars en cultureel ondernemers wordt
gerealiseerd, in samenwerking met het Haven-
bedrijf. Ponton 010 is een drijvende tribune, die
ruimte biedt voor 1100 mensen. Het ponton
was aangemeerd aan de Parkkade, waar-
vandaan het in de zomer van 1980 tien keer
uitvoer, door sleepboten de haven ingetrokken.
Het landschap van de haven was het grootste
spektakel, terwijl er aan boord onderweg
optredens en performances plaatsvonden,
met ondermeer een opvallende programmering
van de nieuwste New Wave.
1982 AIR, Architecture International Rotterdam,
organiseert een eerste manifestatie rond het
thema ‘het beeld van de stad/the image of
the city’. Twee grote projecten dragen dit idee
van het beeld van de stad het sterktst uit: een
publicatie en tentoonstelling over havenarchi-
tectuur. De Rotterdamse Kunststichting gaf
opdracht om een inventarisatie te maken van
alle gebouwen, voorzieningen en machines,
om zo het beeld van de haven te vangen. The
remarkable thing about this project is obviously
not that it regards the port as defining the look
of Rotterdam (…) but that it treats this fact
positively by placing it within the framework
of stimulating the city’s cultural climate. This
means for the first time in a long while, the Port
of Rotterdam was held in esteem aesthetically
as well as economically, as it had been in the
years between the two world wars.’ (Patricia
van Ulzen, Imagine a Metropolis, p 109).
1987 Teun Koolhaas maakt, in opdracht van Riek
Bakker, directeur Stadsontwikkeling, een
plan voor de Kop van Zuid. Het is het eerste
grote ontwikkelingsplan om havengebieden
om te zetten naar woongebieden en gemengd
stedelijk gebied, en introduceert de nieuwe
oeververbinding, die in 1996 vorm krijgt in de
Erasmusbrug, onze brug van €166.000.000.
1993 Cultuur- en horecaondernemer Daan van
der Have start met Hans Loos een veerdienst
tussen de Veerhaven en het pas geopende Hotel
New York. Dit is het begin van de Watertaxi.
Vanaf 2001 worden aan de klassieke, teakhou-
ten ‘Autoboten’ de bekende geelzwarte water-
taxi’s toegevoegd aan de vloot, die inmiddels
bestaat uit 15 schepen.
Het begint bij anders kijken.
Anders kijken vraagt de inzet
van kunstenaars, creatieve
ondernemers. Ponton 010
heeft z’n wortels in de cultuur-
makers van de stad van toen.
Het echt zien van de havens
is het begin geweest van het
echt zijn in de havens. Voor een
deel kwam dat op uit de stad
zelf, maar het werd herkent en
opgestuwd door de bevoegde
instanties. Het organiseren en
mogelijk maken van culturele
productie rond de snelweg:
dat is een belangrijke sleutel.
Bijzonder en betekenisvol was
de inzet van het Centrum voor
Beeldende Kunst rond het
‘muizengaatje’. Veel kwam daar
bij elkaar in een schitterende
poging. Maar het belangrijkste
is misschien wel geweest dat
de notie ‘restruimte’ werd
bevraagd en bekritiseerd. Dat
is de opmaat naar een ander
waarderen van de snelweg.
Niet de optelsom van infrabun-
dels en restruimtes, maar een
landschap dat z’n eigen kwali-
teit heeft en z’n eigen systemen
vitaal moet gaan houden.
Restruimte is het tegenover-
gestelde van ontwikkelruimte.
Het is de ruimte om genoegen
mee te nemen, de marge.
Ontwikkelruimte maakt ook
een uitsnede, een selectie van
kansruimte. Adriaan Geuze te-
kende 50.000 grondgebonden
woningen in de restruimten
van de stad: ontwikkelruimte.
Ook rond het Kralingse Bos.
Interessanter is het plan De
Kralingse Berg. De Verre Bergen
maakte het met MVRDV. Een
groot gebaar om landschap te
maken, ontwikkelruimte maakt
landschap om de weerszijden
van de weg te verbinden.
De cowboys van het water
waren ondernemers: hun zaak
kon tot bloei komen, en ging
gelijk op met de ontwikkeling
van het gebied. Zij brachten
initiatief en investering, waar
de publieke kant letterlijk de
infrastructuur voor succes
verzorgde.
METAMORFOSE 1 Hoe de rivier landschap werd
9. 17
In 2015 zijn er 50 aanlegplaatsen in en
rondom de stad. De aanlegplaatsen worden
gefinancierd door de gemeente Rotterdam,
de gebruiksrechten worden verpacht aan de
Watertaxi.
1994 In ROM-Rijnmondverband word afgesproken
dat er in de Rotterdamse regio 1750 hectare
extra groen moet komen, grotendeels gekop-
peld aan Maasvlakte 2. Als een van de overige
projecten wordt de Landtongrozenburg aange-
wezen, 55 hectare voor natuur en recreatie. In
2014 is dit de locatie voor het eerste getijden-
park.
2002 Gemeente en Havenbedrijf starten het pro-
gramma Stadshavens, waarin de 1600 hectare
havengebied in een keer beschouwd worden.
Opvallende schaalsprong, na de 80ha van de
Kop van Zuid, waarin de rivier centraal wordt
gezet.
2008 Stichting Aquarius organiseert de eerste editie
van het Rondje Noordereiland, een open water
zwemkampioenschap op een parcours van 3
km. rond het Noordereiland. Om te vieren dat
het water in de rivier schoner is dan ooit, en om
aandacht te vragen voor ‘het meest succesvolle
Europese milieuproject’: daar hebben we hier
het schone water aan te danken.
2010 De gemeente Rotterdam heeft in haar Binnen-
stadsplan het belang van goede rivieroevers
onderstreept. De stad moet de rivier weer om-
armen. In 2010 worden de Westerkade en het
Leuvehoofd heringericht en opnieuw opgele-
verd. De kades winnen enorm in kwaliteit door
het rijke beplantingsplan van de Hummelose
tuinontwerper Piet Oudolf. Die we ook kennen
van het beplantingsplan van de High Line, het
succesvolle public space project in New York.
Komt Manhattan toch aan de Maas.
Wat zijn de aanlegsteigers
op de snelweg, waar op het
nieuwe ondernemerschap daar
zich kan gaan enten? Welke
overstappunten zijn daarvoor
te bedenken, en welk onder-
nemerschap hangt daaraan?
Inmiddels is de Watertaxi een
symbool van Rotterdam. Voor
ons is het een symbool van
ondernemerschap en innovatie
op een publieke infrastructuur,
dat zichzelf ook voortdurend
verbetert en vernieuwt.
De lange duur is belangrijk
in het maken van landschap,
evenals grote schaal. Land-
schap is geen optelsom van
lapjes restruimte, maar de
integratie van systemen en
investeringen. Dat vraagt een
vorm van governance die ook
geintegreerd is. Nieuwe typen
‘nuts-natuur’ ontstaan niet
vanzelf, maar worden uitge-
vonden omdat het moet!
Voor de snelweg is er veel
overleg, maar gezamenlijk
sturen op de toekomst van
het landschap vraagt een
samenwerking, een gedeelde
aansturing en een gezamenlijke
organisatie. Inmiddels ook
weer veranderd voor de haven,
maar des te leerzamer voor de
snelweg. tussen stad, snelweg
en landschap.
Landschap is: balans, een
systeem dat zichzelf her-
stelt en vitaal kan houden.
Zwemmen in de Maas is een
indicatie van de waterkwali-
teit. Pas net zijn we begonnen
met de luchtkwaliteit rond de
snelweg. Wat zou het equiva-
lent zijn om schone lucht te
vieren? Welke Europese keten
is nodig om dat georganiseerd
te krijgen? We moeten denken
in complexe systemen, maar
de indicatoren van succes
kunnen glashelder zijn.
De indicatoren van succes
vragen ook expliciete politieke
wilsvorming, en dan door naar
excellente kwaliteit. Na het
Riek-Bakker adagium dat een
kade verboden is voor bomen,
is de weelderige beplanting een
totaal nieuw hoofdstuk. Maar
belangrijker misschien nog dan
het beeld, is het achterliggend
onderhoud dat hiervoor nodig
is. Daar zit een grote investe-
ring in nieuwe expertise, aan-
dacht, tijd en vakmanschap.
Beschaving is onderhoud.
METAMORFOSE 1 Hoe de rivier landschap werd
10. 19
2013 Op het landhoofd van de oude Willems-spoor-
bruggen op het Noordereiland opent een pop-
up visrestaurant, A la Plancha. Het is open bij
lekker weer en biedt een kaart vol verse vis. Het
wordt al snel een van de meest gewaardeerde
Rotterdamse terrassen dankzij de combinatie
van locatie en keuken, en trekt van ver buiten
Rotterdam publiek. Na het succes van de eer-
ste editie keert het jaarlijks terug.
2013 Stedenbouwkundig bureau ‘de Urbanisten’
brengt een aantal ideen en initiatieven bijeen
en komt het ‘de rivier als getijdenpark’. Gebruik
makend van eb en vloed wordt natuurland-
schap aangelegd dat ook in de havens groene
oevers en beleving brengt. Natuurwaarden
worden vergroot, de diversiteit neemt toe. Het
plan introduceert ‘de steur als ambassadeur’…
Naast de lokale partners, wordt er een stevig
consortium van partijen opgezet, waarin ook
het Wereld Natuur Fonds actief partner is,
omdat hier natuur dicht bij mensen komt die
het anders zelden ervaren.
2014 Frans Meijer, Jan van Oudenaarden en Ina
Kleijwegt starten een bewonersinitiatief: maak
de oevers van de Nieuwe Maas consequent
toegankelijk, zodat er een ononderbroken
route voor wandelaars en fietsers langs het
water ontstaat: het Nieuwe Maasparcours.
De gemeenteraad omarmt het initiatief vrijwel
direct. Het plan is schakelt slim tussen een
heldere totaalvisie en een hele serie concrete
‘verbeterpunten’. In 2016 wordt het geheel
overgenomen en verder gerealiseerd als ge-
meentelijk project.
2014 ‘In 2014 is de gemeente Rotterdam in
samenwerking met het Havenbedrijf Rotter-
dam, Wereld Natuurfonds en Rijkswaterstaat
met het project Groene Poort aan de Nieuwe
Waterweg gestart. Dit project betreft de aanleg
van een natuurvriendelijke oever bij Landtong
Rozenburg. Recent zijn hiervoor onder andere
de betonnen voeten van de parkeermeters
hergebruikt. Het idee achter de Groene Poort
is dat hergebruik van materialen in combinatie
met natuurlijke processen, zoals stroming, leidt
tot natuurontwikkeling. Door hier luwe gebie-
den te ontwikkelen komen flora en fauna weer
terug. Bijkomend voordeel is dat ook de water-
kering beschermd wordt. De tijdshorizon is 10
jaar, het tempo van aanleg is niet vastgelegd en
wordt bepaald door het aanbod van grof puin
en grond.’ (quote www.rotterdam.nl)
2016 Gemeentelijk programma Rivieroevers Rotterdam
wordt geïntroduceerd met drie sleutelwoorden:
levendig, aantrekkelijk, toegankelijk.
Nog even en we eten de vis
uit de rivier. Met de rivier als
getijdenpark is een hoogtepunt
bereikt in de integratie van de
agenda van de stad, de water-
beheerder en de natuur. Het
symbool van de steur als icoon
van Rotterdam laat zien dat
hier op een nieuw niveau wordt
geschaakt. De governance en
kennisontwikkeling van de ach-
terliggende organisaties is bij-
zonder, misschien fragiel, maar
de eerste projecten lopen.
Alle voorgaande stappen in de
tijdlijn zijn nodig geweest om
hier te komen. Nimmer is aan-
gestuurd op het bereiken van
dit punt: niemand kon voorzien
dat het hier zou komen.
Maar lange lijnen en ‘adaptive
planning’ zijn geen motief om al-
les op de lange baan te schuiven.
De rivier is ook een toneel van
instant actie. Act now, adjust
later. Het ophangen of verplaat-
sen van routebordjes is een kleine
stap die een schakel in het net-
werk kan maken. De kleinste
handeling heeft betekenis op het
niveau van het hele systeem.
In 2024 is de gemeente Rotterdam
in samenwerking met Rijkswater-
staat, FastNed, het Zuid Hollands
Landschap en het Waterschap
Schieland/Krimpenerwaard
het project Groene Boog aan de
tot stadsweg omgedoopte A20
gestart. Op een testvak van 2 km.
worden elektrische auto’s rijdend
opgeladen bij een snelheid van 15
km/u. Dit testvak wordt steeds
verder ontdaan van overbodig
beton en asfalt, dat hergebruikt
wordt in getijdeparkprojecten in
de rivier. De ruimte die ontstaat
wordt gebruikt om de al vergrote
waterbergingscapaciteit van deze
in 2020 gestarte A20-stadszone
verder te laten groeien tot drink-
waterzuiveringslandschap, met
riet en andere speciaal genetisch
aangepaste zuiverende planten.
De in 2020 vrijgekomen fly-overs
van het Kleinpolderplein zijn
helaas niet langer toegankelijk
vanwege de broedbiotoop voor
de roodwangvleermuis. De tijds-
horizon is 10 jaar, het tempo van
afbraak is niet vastgelegd en wordt
bepaald door de vraag naar water-
berging en -zuivering.
Hoe zijn we hier in hemelsnaam
gekomen?
METAMORFOSE 1 Hoe de rivier landschap werd
11.
12.
13. 25Hoe het landschap gaat stromen
2016 Flaneren op de Flyover: 5.000 mensen komen
naar het KleinpolderpleinPARK, 1.200.000
mensen krijgen via de media op het netvlies
dat de snelweg een eendagspark was.
2016 Gemeente Rotterdam wijst in uitwerking van
haar Stedelijk Verkeersplan de A20 aan als
experimenteerzone voor verweving stad en
snelweg. Rijkswaterstaat sluit zich aan vanuit
het verandertraject dat leefbaarheid in de
organisatielogica een plek moet geven.
2016 Met Woonstad en gemeente Rotterdam wordt
een ontwerpprogramma gestart over hoe de
wijk Overschie eruitziet als de A13 een stads-
boulevard is geworden.
2017 RWS en Gemeente Rotterdam ontwikkelen
gezamenlijk dynamisch verkeersmodel en
een bijbehorende community of practice, om
effecten van afsluiting A20 te monitoren en
knelpunten op te lossen. De eerste experimenten
betreffen de afsluiting van de buitenbanen.
2017 De verkeersborden die aangeven dat de snelweg
begint worden verplaats naar Terbregseplein,
Kethelplein en voorbij de A13 van Overschie.
Je bent nog IN de bebouwde kom. Snelheid gaat
naar 70 km/u.
2017 Artist in Residence programma start op
het Kleinpolderplein, als verdieping van de
culturele verkenningen van de toekomst van
deze plek. Gebiedscommissie Overschie en
CBK ondersteunen dit initiatief voor de
komende vier edities.
2017 De snelweg wordt opgenomen in de Dakendagen:
alle delen waar de snelweg een dak is, worden
geprogrammeerd.
“Act now, adjust later.
We had to work fast
to avoid our own
bureaucracy.”
Jaime Lerner, Former mayor of Curitiba, Brazil
Nieuw gastheerschap in het snelweglandschap
v.l.n.r. Caroline Bijvoet, Marit Janse, Moniek Driesse, Arie Lengkeek,
Peter Volken Smidt, Ruud Reutelingsperger, André de Baerdemaeker
METAMORFOSE 2
14. 27
2017 Bij het Texaco Denkstation wordt de eerste Shop-
in-Shop van Hortus-KPPpark geopend: lokale
producten die te denken geven. De producten
komen uit de omgeving en ontsluiten de omge-
ving. De collectie wordt samengesteld en gevoed
door de landschapsorganisatie RWWP20.
2018 Eerste autovrije zondag op A20 tussen
Terbregseplein en Kethelplein en de A13
Overschie. Vanaf dan eens per kwartaal,
als onderdeel van de Rotterdamse editie
van het internationale Open Streets Project
dat Rotterdam naar Europa brengt.
2018 Zuid Hollands landschap neemt het eige-
naarschap van alle ‘restruimtes A20’ over,
ontwikkelt samen met Waterschap Schieland
en Krimpenerwaard en gemeente Rotterdam
een ecologisch vitaliteitsplan, gericht op de
waterhuishouding in het gebied.
2019 Pilot met snelheid naar 70 km/u wordt
omgezet in permanente snelheid. De
geluidsschermen worden ontmanteld.
2019 Met Woonstad wordt een nieuwe woonvorm
in Overschie gebouwd, vooruitlopend op de
afwaardering van de A13. De laatste woningen
in Park Zestienhoven worden versneld
opgeleverd.
2019 Feestelijk moment bij de 100e dag dat het
aantal voertuigen per dag op de A20 onder
de 100.000 komt…
2020 Die Bocht: de eerste flyover Kleinpolderplein
afgesloten en overgedragen aan landschap-
beheersorganisatie, als permanente wandel-
verbinding tussen Overschie en de nieuw
geopende route langs het Noorderkanaal.
2020 De eerste gaten worden gezaagd in de buiten-
banen van de A20 om het rietlandschap onder
de snelweg meer licht te geven.
2020 Eerste Triennale Snelweglandschap met
bijdragen van John Kormeling, Anish Kapoor,
Olafur Eliasson, Kunst&Vaarwerk revisited,
en nog veel meer…..
2020 Fietsersbond, Sint Franciscus Gasthuis en
HofbogenBV starten alliantie om hofbogen
weer over de A20 te trekken.
2021 UNESCO-erfgoed Van Nellefabriek krijgt een
nieuwe ontsluiting vanaf de A13 en A20. Deze
ontsluiting wordt betaald door de gemeente
Rotterdam.
2022 Herontwikkeling van de RET-remise tot care &
cure landschap. St. Franciscusgasthuis start
met zorgcentrum Stadszicht, golfcenter SEVE
en het Zuidhollands Landschap een aaneen-
gesloten landschap van voorzieningen gericht
op senioren.
2023 De A13-A16 verbinding wordt geopend, A20 en
A13 Overschie worden officieel stadsboulevard
en worden overgedragen aan de gemeente
Rotterdam
2023 Nieuwe uitbreidingsplannen Blijdorp i.s.m.
bureau Stadsnatuur: biotopen van inheemse
soorten worden in beheer ondergebracht bij
volkstuinverenigingen in het gebied.
2024 FastNed legt de eerste oplaad-track aan tussen
Kleinpolderplein en Terbregseplein. E-cars
worden over een strook van 6 km bij een snel-
heid van 15 km/u opgeladen. Het is de eerste
oplaad-track, plan is ze uit te rollen langs alle
stadsboulevards rond Nederlandse steden.
2030 ...
Hoe het landschap gaat stromenMETAMORFOSE 2
15.
16. TESTRUIMTE 1: KLEINPOLDERPLEIN
De fly-overs zijn een
landmark voor het
Kleinpolderplein en
een symbool voor de
transitie van de A20/A13.
Er verschijnt nieuwe wildernis
langs en op de snelweg en
er worden fietsfly-overs
gemaakt die ervoor zorgen
dat we ons makkelijker,
veiliger en sneller door
de stad kunnen bewegen.
Onder de betonnen constructie
van de snelweg wordt een
drive-in-landscape gemaakt
met weilanden om te zwemmen
en met waterberging.
31Stel je de snelweg eens voor als landschap
17. 0
6
4
B
MP
MP
MP
MP
R
B
MP
MP
MP
MP
R
2
6
4
4
6
4
4
6
6
6
6
6
4
2
0
2
8
12
0
10
6
4
8
4
6
-5
2
0
1
4
stadsboulevard;
cf. maastunnel
max. 60.000 voert./24h
stadsavenue: 2x1
max. 50 km/ u
max. 30.000 voert./24h
bestaande fietspaden
VRIJGEKOMEN:
groen op grondlichaam
evt bomen in volle grond
VRIJGEKOMEN:
groen/ gaten
in dek/ langzaam verkeer
nieuwe verbindingen
trap/ hellingbaan
voor langzaam verkeer
RWWP-20;max 70 km/u
< m2/ auto dan nu
0, 2, 4, 6, 8, 12 etc:
hoogte in m's
STAPPENPLAN KLEINPOLDERPLEIN:
1: zsm snelheid RWWP-20 max. 70 km/u
2: geluidsschermen verwijderen
3: hoogste fly-over herbestemmen
4: A-13/A-16 gereed: alle fly-overs herbestemmen
5: nieuwe stadsavenue verbinden met Overschie
6: vrije grondlichamen benutten voor
groenvoorzieningen/ bomen
7: vrije luchtbanen: voorzien v. groenbakken/gaten
8: nieuwe dwarsverbindingen maken
2-baans max. 30.000 voert./ 24u cf. Maastunnel; 'boulevard'
2-baans max. 30.000 voert./ 24u cf. Maastunnel; 'boulevard'
1-baansm
ax.b=4,5m
;m
ax15.000
voert/24u
'avenue'
1-baansmax.b=4,5m;max15.000voert/24u'avenue'
RW
W
P-20: hier bestaand
profiel, verderop
aanpassen
33TESTRUIMTE 1: KLEINPOLDERPLEIN Stappenplan voor het afsluiten van de hoogste fly-over
20. Caroline Bijvoet
architect, Bijvoet architectuur
& stadsontwerp
Marit Janse
landschapsarchitect
Moniek Driesse
social designer
Arie Lengkeek
programmamaker
Peter Volken Smidt
verkeersplanoloog
Ruud Reutelingsperger
kunstenaar, Observatorium
André de Baerdemaeker
ecoloog, Bureau Stadsnatuur
Deze studie is tot stand gekomen in het
kader van het ontwerpend onderzoek
‘Snelweg en stad’ — een gezamenlijk
initiatief van BNA Onderzoek, TU Delft,
de gemeenten Amsterdam, Rotterdam
en Utrecht, de provincie Utrecht, Rijks-
waterstaat en de Directoraten-generaal
Bereikbaarheid, Ruimte en Water en
Rijkswaterstaat van het Ministerie van
Infrastructuur en Milieu.
Zeven ontwerpteams werkten aan vijf
plekspecifieke onderzoeken. De andere
zes teams werden samengesteld door UN
Studio, NEXT architects, VenhoevenCS,
Benthem Crouwel Architects en Mauro
Parravicini.
De eindpresentatie, waarvan dit boekje
de samenvatting is, vond plaats op 29
juni 2016 in de Faculteit Bouwkunde,
TU Delft.
