“Kreditlərin verilməsi zamanı yüksək faiz dərəcələrinin tətbiq edilməsi nəticəsində əhalinin izafi borclanmasının qarşısını almağa yönəldilmiş maliyyə-maarifləndirməsi” işləri Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Sabitliyi Şurasının 20 sentyabr 2019-cu il tarixli qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankına və Azərbaycan Bank Tədris Mərkəzinə həvalə edilmişdir. Bu təlim layihə çərçivəsində hazırlanmışdır.

1. Əhalinin izafi
borclanmasının yaradacağı
mümkün risklərin idarə
olunması
Təlim Azərbaycan Respublikasının Maliyyə
Sabitliyi Şurasının 20 sentyabr 2019-cu il
tarixli qərarı əsasında keçirilir.
Azərbaycan Bank
Tədris Mərkəzi
Azərbaycan
Respublikasının
MƏRKƏZİ BANKI

2. Mündəricat
Modul 1. Makroiqtisadi vəziyyət və əhali gəlirlərinin dəyişməsi
 İqtisadi artım və əhali borclanması təhlili
 Əhalinin borclanmasının nəzəri və praktiki əsasları
Modul 2. Əhalinin borclanması və yığım norması arasında trend
 İstehlakın sabit olması və yığımın dinamikası
 İzafi borclanma nəticəsində yaranan risklərin idarəolunması tədbirləri
Modul 3. Mikro və makroprudensial idarətetmə
 Bazel standartları üzrə təklif edilən alətlər
 Mikro və makroprudensial alətlər
2

3. Modul 1. Makroiqtisadi vəziyyət və əhali gəlirlərinin dəyişməsi
İqtisadi artım və əhali borclanması təhlili
3
5,483 4,366 5,130 6,743 6,769
9%
6% 6%
8% 8%
0.0%
2.0%
4.0%
6.0%
8.0%
10.0%
0
20000
40000
60000
80000
2016 2017 2018 2019 2020 (yanvar)
Ölkədə istehlak kreditləri/ÜDM nisbətinin dinamikası
 Əhalinin borclanmasının həcmi son illərdə sabit dinamika göstərir;
 ÜDM-də olan volatillik (12 mlrd. man.) əhalinin borclanması volatilliyindən (1,2 mlrd. man.) yuxarıdır.

4. Modul 1. Makroiqtisadi vəziyyət və əhali gəlirlərinin dəyişməsi
İqtisadi artım və əhali borclanması təhlili
33%
14% 13%
12%
8% 7%
4%
2%
Estoniya Türkiyə Rusiya Ermənistan Azərbaycan Almaniya Ukrayna Latviya
İstehlak kreditləri/ÜDM
4
Mənbə: ölkələrin mərkəzi banklarının internet resursları
 Bununla belə ölkədə olan borclanma səviyyəsi bəzi ölkələrlə müqayisədə aşağıdır.

5. Modul 1. Makroiqtisadi vəziyyət və əhali gəlirlərinin dəyişməsi
Əhalinin borclanmasının nəzəri və praktiki əsasları
4.8%
5.7%
8.7% 8.3%
9.2% 7.4%
16%
9%
-30%
-20%
17%
31%
2014 2015 2016 2017 2018 2019
Əhali gəlirlərinin və borclanmasının dinamikası
Əhalinin gəlirləri artım tempi,% İstehlak kreditləri, artım tempi, %
5
• İstehlak kredtlərinin artım tempinin yüksək qalması əhali istehlakının və borclanmasının izafi
arta biləcəyinə dəlalət edir;
• İzafi borclanma isə cari istehlakın marjinal meylinin kiçik olmasını nəzərə alaraq orta və
uzunmüddətli dövrdə yaranacaq gəlirlər hesabına qarşılanması mənasını verir.

6. Modul 1. Makroiqtisadi vəziyyət və əhali gəlirlərinin dəyişməsi
Əhalinin borclanmasının nəzəri və praktiki əsasları
16.3%
8.7%
-30.2%
-20.4%
17.5%
31.4%
1.1%
-3.1%
0.1% 1.4% 2.2% 3.0%
2014 2015 2016 2017 2018 2019
İqtisadi artım və istehlak kreditlərinin
artımı
İstehlak artım tempi ÜDM nominal artım tempi
6
• İstehlak kredtlərinin artım tempinin iqtisadi
artımdan uzunmüddət yüksək qalması
makroprudensial nəzarət alətlərinin
istifadəsini vacib edir;
• Bu kredit hərarətlənməsi Bazel
Standartlarına əsasən sistem üzrə kontr-
tsiklik risklər yaradır.
• Bu risklərin qarşısının alınması məqsədi ilə
isə kontr-tsiklik buferdən istifadə edilir;
• Bu növ buferin həcminin müəyyən edilməsi
nəzarət orqanının funksiyasıdır və 0-2,5%
aralığında iqitsadi artım və əhalinin izafi
borclanması arasında fərqdən asılı olaraq
müəyyən edilir.

7. Modul 1. Makroiqtisadi vəziyyət və əhali gəlirlərinin dəyişməsi
Əhalinin borclanmasının nəzəri və praktiki əsasları
7.2
7.9
5.5
4.4
5.1
6.7 6.8
1.2 1.5 1.7 1.7 1.8 1.9 1.9
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
45%
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
5.0
6.0
7.0
8.0
9.0
2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 (yanvar)
Kredit portfelinin dinamikası (mlrd. manatla)
Cəmi istehlak krediti İpoteka İpoteka/istehlak krediti (sağ ox)
7
• Əhalinin ipoteka üzrə borclanması davam edib, bu növ kreditlərin cəmi istehlak
kreditlərində payı 28%-ə çatıb.

8. Modul 1. Makroiqtisadi vəziyyət və əhali gəlirlərinin dəyişməsi
Əhalinin borclanmasının nəzəri və praktiki əsasları
7.2
7.9
5.5
4.4
5.1
6.7 6.8
7.2
9.5
7.4 7.6
8.4 8.6 8.6
3.0
4.0
5.0
6.0
7.0
8.0
9.0
10.0
2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 (yanvar)
Əhalinin kredit və depozitlərinin dinamikası
Cəmi istehlak krediti, mlrd AZN Cəmi depozitlər, mlrd AZN
8
• Xüsusən, 2017-ci ildən başlayaraq əhali yığımlarına nisbətən istehlak kreditlərinin artımı izafi
borclanmanımn yarana biləcəyinə dəlalət edir;
• Maraqlı məqam odur ki, 2014-cü ildə əhali depozitləri və borclanma arasında disbalans yox idi.
Lakin 2015-ci ildə baş vermiş ikiqat devalvasiya istehlak kreditlərində yüksək valyuta riskinin
olduğunu üzə çıxardı.

9. Modul 1. Makroiqtisadi vəziyyət və əhali gəlirlərinin dəyişməsi
Əhalinin borclanmasının nəzəri və praktiki əsasları
9
• Xüsusən, 2017-ci ildən başlayaraq əhali yığımlarına nisbətən istehlak kreditlərinin artımı
Devalvasiyadan sonraki illərdə isə əhali yığımları əsasən tələbli depozitlər hesabına baş verdi. Bu
isə banklar üçün sabit maliyyələşmə mənbələrində çağırışın yaranmasına səbəb oldu.
1.2 1.6 1.7
2.4 2.8 3.0 2.9
6.0 7.8 5.7
5.2 5.6 5.7 5.7
0%
20%
40%
60%
80%
100%
2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 (yanvar)
Əhali depozitlərinin müddət strukturu
Tələbli Müddətli

10. Modul 2. Əhalinin borclanması və yığım norması arasında trend
İstehlakın sabit olması və yığımın dinamikası
10
29%
8%
9%
54%
İstehlak kreditlərinin növləri
İpoteka Kart sahibkar digər
• İstehlak kreditlərinin növlərinə baxdıqda əsasən ipoteka və digər məqsədli kreditlərin üstünlük
təşkil etdiyini görürük. Kreditlərin təminatsız olması əlavə risk yaradır.

11. Modul 2. Əhalinin borclanması və yığım norması arasında trend
İzafi borclanma nəticəsində yaranan risklərin idarəolunması tədbirləri
0%
10%
20%
30%
40%
50%
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
İstehlak kreditlərinin masştabı və keyfiyyəti
NPL İstehlak kreditlərinin cəmi kreditlərdə payı
11
• 2015-ci ildə baş vermiş devalvasiyalardan sonra istehlak kreditlərinin cəmi kreditlərdə payı
azalmış, 2017-ci ildən başlayaraq isə xüsusi çəkisi artmaqdadır;
• Sektorda cəmi NPL həcmi ilsə 2017-ci ildə pik nöqtəsinə çatmış, sonrakı dövrlərdə isə azalma
trendi ilə davam etmişdir.

12. Modul 3. Mikro və makroprudensial idarətetmə
Bazel Standarları üzrə təklif edilən alətlər
Kapitalla bağlı
• Leverec əmsalının tətbiqi
(3%)
• Səhmdar kapitalının
adekvatlığının artırılması
(2%-dən 4.5%-ə)
• I dərəcəli kapitalın
adekvatlığının artırılması
(4%-dən 6%-ə)
• Kapitalın struktur
keyfiyyətinin
təkmilləşdirilməsi
Likvidliklə bağlı
• Qısamüddətli örtülmə
əmsalı
• Uzunmüddətli likvidlik
(xalis stabil maliyyələşmə)
əmsalı
Makroprudensial
nəzarət alətlərilə bağlı
• Kapitalın rezerv və kontr-
tsiklik buferi (müvafiq
olaraq 2.5% və 0-2.5%)
• Sistem əhəmiyyətli
banklara tələblər (digər
banklarla müqayisəli daha
sərt tələblər)
12

13. Modul 3. Mikro və makroprudensial idarətetmə
 Makroprudensial siyasət sistem risklərinin minimallaşdırılması üzrə
preventiv tədbirlər kompleksidir. Bu siyasət çərçivsində bankların sistem
səviyyəsində üzləşdiyi risklərin təhlili və qiymətləndirilməsi həyata
keçirilir. Maliyyə sektorunda sistem əhəmiyyətli banklara RM üzrə xüsusi
yanaşma tətbiq edilir.
 Mikroprudensial siyasət çərçivəsi ayrı-ayrı bankların və ya bank
portfellərinin mikro səviyyədə qiymətləndirilməsini özündə birləşdirir.
 Makroprudensial siyasət çərçivəsində bütün maliyyə sisteminin
qiymətləndirilməsi mümkün olduğu halda, mikroprudensial təhlil zamanı
ancaq sistemin üzvü olan ayrı-ayrı maliyyə təşkilatlarında risklərin
qiymətləndirilməsi aparılır.
13

14. Modul 3. Mikro və makroprudensial idarətetmə
Makroprudensial Mikroprudensial
Bənzər məqsədlər
Bütün maliyyə sistemini əhatə
edən riskin limitlənməsi
Bu və ya digər maliyyə
təşkilatının riskinin
limitlənməsi
Fərqli məqsədlər ÜDM-ə təsirin azaldılması
İstehlakçının (investor/əmanət
sahibi) qorunması
Riskin xarakteristikası
Endogen faktor olaraq birgə və
ya bir-birindən asılı şəkildə
dəyişmə
Ekzogen faktor olaraq fərdi və
ya bir-birindən asılı olmayan
şəkildə dəyişmə
Maliyyə institutları arasında
korrelyasiyalar və bağlılıqlar
vacibdir vacib deyildir
Prudensial nəzarətin
istifadəsi
Bütün sistemi əhatə edən
riskləri özündə birləşdirir (top-
down)
Bu və ya digər maliyyə
təşkilatını əhatə edən riskləri
özündə birləşdirir (bottom up)
Makroprudensial və mikroprudensial siyasət arasında fundamental fərqlər
14

15. Modul 3. Mikro və makroprudensial idarətetmə
Mikroprudensial siyasət alətləri:
 Gözlənilən itkilərə qarşı əvvəlcədən ehtiyatlanma
 Aktivlərin bazar dəyərinin dəyişməsi riskinə uyğun olaraq ehtiyatlanma
 LTV/Minimal təminat həddi
 Spesifik maliyyə risklərinin daha yüksək risk dərəcəsi ilə qiymətləndirilməsi
 Daha yüksək kapital keyfiyyəti də daxil olmaqla minimal kapital tələbləri (Basel III)
 Leverec əmsalı
 Kapital buferi (Basel III)
 Likvid aktivlər buferi (Basel III)
 Valyuta və ödəmə müddəti uyğunsuzluqlarına limitlər (Basel III)
Makroprudensial siyasət alətləri:
 Tsiklik dəyişən ehtiyatlanma tələbləri
 Tsiklik dəyişən təminat/kredit nisbəti (LTV)
 Kontr-tsiklik kapital buferi (Basel III)
 Maliyyə bazarının sistem əhəmiyyətli iştirakçılarına daha sərt tələblərin (kapital, likvidlik) tətbiq edilməsi
 Volatil maliyyə mənbələrinə vergilər
 Kredit artımının limitlənməsi
 Yüksək ehtiyat tələbləri
15

16. Mənbələr
 Təqdimatda istifadə edilən bütün statistik göstəricilər AR Mərkəzi Bankının rəsmi
internet səhifəsindən götürülmüşdür;
 Beynəlxalq statistika bu ölkələrin Mərkəzi Banklarının rəsmi internet səhifələrindən
götürülmüşdür;
 Nəzəri məsələlər Dünya Bankının rəsmi internet səhifəsində olan sənədlərdən
istifadə edilməklə hazırlanmışdır;
 Makroqitisadi nəzəri məsələlər R.Dornbuş, S.Fişer və R.Stars «Makroiqtisadiyyat»
kitabından istifadə edilməklə hazırlanmışdır.
16

17. 17
Diqqətinizə görə
təşəkkürümüzü bildiririk!
Təlim Azərbaycan Respublikasının Maliyyə
Sabitliyi Şurasının 20 sentyabr 2019-cu il
tarixli qərarı əsasında keçirilir.
Azərbaycan Bank
Tədris Mərkəzi
Azərbaycan
Respublikasının
MƏRKƏZİ BANKI