Dokumen tersebut membahas sejarah dan perkembangan aksara Bali. Sang Aji Saka dikisahkan sebagai tokoh yang memperkenalkan aksara, agama, dan pertanian ke Bali pada zaman dahulu. Dokumen juga menjelaskan tentang asal usul dan jenis-jenis aksara Bali serta cara penulisan dan pengucapannya.
1. Kacunduk Malih Sareng Bapak
I Putu Gede Bagus Antara, S.Pd.B
ring Peplajahan Bahasa Bali
2. AKSARA BALI
3.2 Memahami perkembangan aksara Bali, sejarah aksara Bali dan
jenis-jenis aksara Bali secara umum
4.2 Memproduksi wacana beraksara Bali dalam lontar dan Software
6. SEJARAH AKSARA BALI
MANUT TUTR AJI SAKA
Kabaosang dawegé dumun wénten jagat sane
kawastanin jagat Majeti. Yan tuturang indik
kawéntenan ring Majeti, wiakti jagaté kalintag
becik. Tanahnyané subur, kadongané dadar,
cocok pisan yan anggén pertanian. Sakéwanten
kala punika para krama ring Majeti, tan pisan
uning ring kaweruhan pertanian, kantun
tambet-tambet, napi malih kaweruhan aksara,
agama, sastra kalih piranti-piranti lianan during
uningin ipun.
7. Majalaran antuk kawéntenané sapunika minab
sampun sangkaning kaagungan Hyang Parama
Kawi raris Ida nyupat jagat Majeti, antuk
ngariptayang manusa mautama sane
mapeséngan Sang Aji Saka.
Gelisang satua, Sang Aji Saka sampun duur tur
maduwé pusaka keris kadulurin parekan kakalih,
sane mawasta I Sambada sareng I Dora.
Sanunggil rahina geginanan Ipun wantah
ngurukang panjakésanj wénten ring Majeti indik
kaweruhan makadi agama,aksara,sastra miwah
pertanian.
8. Kasuén-suén uning panjaké indik
kaweruhan iwau sane kaurukang Sang Aji
Saka. Nyambran raine ikrama pacang
muponin kauripan mabekel antuk
kaweruhan sane dahat mautama punika.
Mawetu raris degdeg jagaté mupu sarwi
tinadur murah sarwi timuku. Sampun
landuh jagaté ring Majeti, metu raris kayun
Sang Aji Saka pacing ngelimbakang
ngicénin kaweruhan kajagat lianan, wantah
jagat belat Negara mawasta jagat medag
kemulan.
9. Sadurung Sang Aji Saka mamargi raris ngandika
ring parekanné, sapuniki “ Bapa ajak
dadua titian lakar ngalimbakang
ngicén pangajah, jani bang
titian tugas, Bapa Dora ngebag
keris pusakané dini, Bapa
Sambada ngiring titian ka jagat
Medang Kemulan, yan ada anak
nagih kerisé ané lianan tekén
titian eda pesan baanga.”
Makakalih parekané ngiring sapangandikan Sang
10. Kaceritayang sane mangkin Sang Aji Saka sampun
rauh ring jagat Medang kamulan, sada gegéson
Ida ngojog pondok sane madaging sunar, saget
katemu sareng anak lingsir lanang-istri meraga
pandita. Irika ida masandekan temuli ngantenang
kawéntenan kalih pandita sane sedeng keni
pakéwuh. Ring dija makakalih Sang Pandita
nenten nué putra tur maning sané mangkin galah
Ida ngaturang caru, tetadahan retune ring
Medang Kamulan marupa ajeng-ajengan
maulam jatma adiri, adeng siu, jejanganan,
miwah inum-inuman marupa sajeng mangda
katur raina benjang.
11. cutetang bebaosané. Sang Aji Saka misadia
pacang dados ulam ajengan bogan Sang Nata
ratu ring Medang Kamulan.
Dumun Sang Nata Ratu sane nyeneng ring
medang kamulan nenten sios wantah raksasa,
sane paripolahnyané kalangkung kaon, sane
mapesengan Déwata Nawa Cengkar.
Kakaonannyané nenten sios nadah jatma pinaka
ulamnyané ritatkala ipanjak ngaturang caru.
Sapunika panjaké silih genti mangda nagingin
pangarsan Sang Prabu, yan tan sida antuka I
panjak ngaturang caru, pacang keni danda,
sakulawarga kapademang.
12. Sané polih giliran rahinané punika ngaturang carutan
sioa wantah Ida Sang pandita Bekung ring ajeng.
Ajengan, jangan-janganan, inum-inuman sampun Ida
madué, nagging ulam jatma nénten prasida antuk ida
duaning Ida bekung tan madué oka. Sampun
sangkaning titah Sang Hyang suung momo angkara
nenten pacing matuuh panjang, nadak sara raris anak
mautama pacing nulungin Ida. Paigunan Sang Pandita
sareng Aji Saka duk wenginé sampun puput wantah
Sang Aji Saka pinaka ulam jatma, raris sampun rahina
pasemangan pisah Ida mamarga sakulawarga ka puri
medang kembulan kairing olih kaula-kaulané
maduluran makta tetadahan tan lempas taler
masarengan Sang Aji Saka.
13. Tan kocap ring margi, saget sampun rauh
ring puri. Wiakti angob Dewate Cengkar
nyingak aturanné tios ring sane sampun-
sampun. Tumuli ngandika Dewata cengkar,
“ Sakondjn kola nadah caruné, men apa
lakar tunas bapa”, sapuniki baosné, masaur
Sang Aji Saka,”Ratu Sang Prabu sadurung
titiang padem, wenten sane lungsur
titiang, wantah nunas tanah alumbang
destar titiangé puniki pacang wehin bapan
titiangé (sang Pandita).
14. Mewali Dewata Cengkar,”Beh alumbang udeh cai
nunas tanah anggon apa? Sapalan nunas aéktar
apang ada anggon mertiwi, lamun kéto, lautang
kelésang udengé turmaning sikut tanahé, kola
suba enggalan Makita nadah,”sapunika baos
Dewata Cengkar. Digelis Sang Aji Saka ngelus destar
raris kasikut tanahé. Sampun saking pengentas Hyang
Widi, lipetan destaré nenten telas-telas anggén nyikut
tanah, raris Dewate Cengkar kirig-kirig nyampingin
muncuk destaré sayan ngedoh-ngedohang, sampun
rauh reké ring tepi siring, taler kantun nglumbang-
nglumbangang raris katambakin oleh Dewate Cengkar
nanging nenten mrasidayang, pamuput kagulungipun
macemplung katengah segarané ngantos tan maurip
15. Sasédan Dewate Cengkar, panjak Medang
Kembulan sami rumase ledang, sahasa
mari ngangkat Sang Aji Saka mangda dados
Prabu ngetosin Dewata Cengkar. Pinunas I
panjak kadagingin raris Sang Aji Saka dados
Prabu Medang Kambulan.
Kacritayang sesampun Aji Saka dados
Prabu ring Medang Kambulan, éling Ida
ring keris pusakané, saha digelis ngandikain
parekané I Sambada mangda ngambil ka
Majati.
16. I Sambada tan purun tulak ring titah Sang
Aji Saka, digelis ipun lunga ka Majati.
Sarauhé irika tan mari ngojog genah I Dora
Jaga ngrauhin titah Sang Aji Saka. Nanging I
Dora tan nguéhin kerisdané ring I
Sambada, duaning wenten piteket Sang Aji
Saka duke dumun, “Dora yan ada anak
nagih pusakané, elénan tekén titian,
da pesan banga. “Raris parekané
makakalih sami-sami pageh ngamargiang
pangandika, mawetu rebat marebutin keris
nyantos makakalih parekané padem.
17. Indik sepadem parekan makakalih
kapireng olih Sang Aji Saka,
pramangkin Ida Parisesel ring raga,
rumase ring raga iwang ngicén
tugas ring parekané makaklih
wastu ngemasin padem. Duaning
kangen ring parekan raris Sang Aji
Saka makaryaa pangeling-éling
sane masuara:
18.
19. Aksara Wréastra
Aksara Baliné sané lumrah kaajahin alit-alité saking
SD rauh ring SMA miwah perguruan tinggi ring Bali
akéhnyané 18 (pelekutus), sané ketah kabaos
abjad aksara Bali. Abjad aksara Bali punika sané
sujatiné mawasta aksara Wréastra, inggih punika
aksara Baliné sané kanggén nyuratang basa Bali
lumrah. Tegesnyané, yéning pacang nyurat basa
Bali sané lumrah, sané nénten madaging
campuhan basa Kawi miwah Sansekerta, pacang
prasida kasurat antuk abjadé sané pelekutus
punika.
20.
21. Panganggé Aksara Bali
Manut buku Pedoman Pasang
Aksara Bali, panganggé aksara
Baliné kabinayang dados tigang
soroh, inggih punika: (1)
panganggé suara, (2) panganggé
ardasuara, miwah (3) panganggé
tengenan.