BS KHOÁNG

1. CHIỀU HƯỚNG VÀ CÁCH
CẦM ĐẦU DÒ SIÊU ÂM
"People only see what they are prepared to see."
Ralph Waldo Emerson
BS. NGUYỄN QUANG TRỌNG
BS. NGUYỄN QUÝ KHOÁNG

2. Sagittal plane: mặt phẳng dọc; Axial or transverse plane: mặt phẳng
ngang; Coronal or frontal plane: mặt phẳng vành.
Anterior: phía trước; Posterior: phía sau; Lateral: phía ngoài (xa
đường giữa); Medial: phía trong (gần đường giữa).
Superior or toward head: phía trên (phía đầu); Inferior or toward
feet: phía dưới (phía chân).

3. Siêu âm là khảo sát hình ảnh theo lát cắt. Do vậy để có một cái nhìn bao
quát và tránh sai sót, một cấu trúc cần được khảo sát ở hai mặt cắt
vuông góc với nhau (mặt cắt dọc và mặt cắt ngang – siêu âm qua ngã
bụng, mặt cắt dọc và mặt cắt vành – siêu âm qua ngã âm đạo…).

4. Quy ước về chiều hướng của hình ảnh siêu âm thu nhận được qua ngã bụng:
Ở lát cắt dọc: phía trên màn hình là phía trước, phía dưới màn hình là phía
sau của bệnh nhân. Bên trái màn hình là phía đầu, bên phải màn hình là phía
chân của bệnh nhân.
Ở lát cắt ngang: phía trên màn hình là phía trước, phía dưới màn hình là
phía sau của bệnh nhân. Bên trái màn hình là bên phải của bệnh nhân, bên
phải màn hình là bên trái của bệnh nhân.

5. C.M.Rumack et al. Diagnostic Ultrasound. 3rdEdition. 2005. p1039-1055
Trên lát cắt dọc, bên trái màn hình là phía đầu của bệnh nhân,
bên phải màn hình là phía chân của bệnh nhân.

6. C.M.Rumack et al. Diagnostic Ultrasound. 3rdEdition. 2005. p1039-1055
Trên lát cắt ngang, bên trái màn hình là bên phải của bệnh nhân,
bên phải màn hình là bên trái của bệnh nhân.

7. Superior Inferior
Anterior
Posterior
PosteriorAnterior
Superior
Inferior

8. Quy ước về chiều hướng của hình ảnh siêu âm thu nhận được qua ngã âm đạo:
Ở lát cắt dọc: phía trên màn hình là phía chân, phía dưới màn hình là phía đầu của
bệnh nhân. Bên trái màn hình là phía trước, bên phải màn hình là phía sau của bệnh
nhân.
Ở lát cắt vành: phía trên màn hình là phía chân, phía dưới màn hình là phía đầu của
bệnh nhân. Bên trái màn hình là bên phải của bệnh nhân, bên phải màn hình là bên
trái của bệnh nhân.

9. Bác sĩ làm siêu âm ngồi ở bên phải bệnh nhân, tư thế đối mặt
với bệnh nhân. Do vậy, đầu dò được cầm bên tay phải của Bs.
Đầu dò siêu âm được chế tạo rất tinh vi, rất dễ bị hư hại nếu va
chạm vào các vật cứng.
Khi làm siêu âm ta phải sử dụng gel, chính chất gel đôi khi sẽ
làm ta tuột đầu dò, và như vậy nếu không cẩn thận, ta rất dễ
làm rơi đầu dò.
Cách cầm đầu dò an toàn nhất là ta choàng dây đầu dò qua cổ,
với cách cầm này, nếu Bs có lỡ tay làm tuột đầu dò, thì đầu dò
cũng không bị rơi xuống đất.

10. Khởi đầu làm siêu âm, điều trước tiên và tối quan trọng là phải cầm đầu dò
đúng, muốn vậy ta cần phải biết quy ước của nhà sản xuất máy siêu âm.
Mỗi đầu dò có một gờ chỉ điểm (probe marker, indicator) tương ứng với
điểm đánh dấu (screen marker, position marker) trên màn hình máy siêu
âm. Điều này giúp cho người làm siêu âm cầm đúng đầu dò.
Theo quy ước, gờ chỉ điểm và điểm đánh dấu trên màn hình máy siêu âm
luôn luôn ở cùng phía (hoặc là ở bên trái, hoặc là ở bên phải màn hình).
Nếu gờ chỉ điểm và điểm đánh dấu trên màn hình siêu âm không ở cùng
một phía thì xem như ta đã cầm ngược đầu dò siêu âm.
Cosby, Karen S.; Kendall, John L. Practical Guide to Emergency Ultrasound, 1st Edition. 2006
Lippincott Williams & Wilkins.
Probe marker
Screen marker

11. Probe marker, Indicator
Gờ chỉ điểm và ký hiệu điểm đánh dấu trên
màn hình máy siêu âm cũng khác nhau tuỳ
hãng. Ví dụ, với hãng General Electric, gờ chỉ
điểm là gờ nổi ở một phía của đầu dò, tương
ứng điểm đánh dấu là chữ GE ở góc trên màn
hình máy siêu âm; với hãng Medison, gờ chỉ
điểm là một điểm nổi ở một phía của đầu dò,
tương ứng trên hình siêu âm là chữ M ở góc
trên màn hình; với hãng Sonosite, gờ chỉ điểm
là một điểm nổi ở một phia của đầu dò, tương
ứng điểm đánh dấu là một chấm tròn màu xanh
ở góc trên màn hình…

12. Khi khảo sát siêu âm tổng quát và sản-phụ khoa qua ngã bụng:
Nếu điểm đánh dấu trên màn hình ở góc trái thì khi thực hiện lát cắt dọc,
gờ chỉ điểm hướng về phía đầu của bệnh nhân. Khi thực hiện lát cắt
ngang, gờ chỉ điểm hướng về phía bên phải của bệnh nhân.
Nếu điểm đánh dấu trên màn hình ở góc phải (muốn thay đổi vị trí điểm
đánh dấu ta nhấn nút Я trên bàn phím máy siêu âm) thì khi thực hiện lát
cắt dọc, gờ chỉ điểm hướng về phía chân của bệnh nhân. Khi thực hiện
lát cắt ngang, gờ chỉ điểm hướng về phía bên trái của bệnh nhân.
Từ lát cắt dọc ta xoay ngược chiều kim đồng hồ để lấy lát cắt ngang. Ngược
lại, từ lát cắt ngang ta xoay theo chiều kim đồng hồ để lấy lát cắt dọc.

15. Cosby, Karen S.; Kendall, John L. Practical Guide to Emergency Ultrasound, 1st Edition. 2006
Lippincott Williams & Wilkins.
Probe marker, Indicator
Probe marker, Indicator

16. Probe marker, Indicator

18. Một cách khác giúp nhận biết đầu dò đặt đúng hướng:
Ở lát cắt dọc, ta di chuyển đầu dò từ trên xuống dưới (đầu tới chân BN):
Nếu hình ảnh trên màn hình di chuyển cùng chiều từ trái qua phải màn hình):
đầu dò bị cầm ngược.

19. Ở lát cắt dọc, ta di chuyển đầu dò từ trên xuống dưới (đầu tới chân BN):
Nếu hình ảnh trên màn hình di chuyển ngược chiều (từ phải qua trái màn hình):
đầu dò cầm đúng.

20. Ở lát cắt ngang, ta di chuyển đầu dò từ phải qua trái BN:
Nếu hình ảnh trên màn hình di chuyển cùng chiều (từ trái qua phải màn hình):
đầu dò bị cầm ngược.

21. Ở lát cắt ngang, ta di chuyển đầu dò từ phải qua trái BN:
Nếu hình ảnh trên màn hình di chuyển ngược chiều (từ phải qua trái màn hình):
đầu dò cầm đúng.

22. Đối với siêu âm qua ngã âm đạo (transvaginal US) hoặc siêu
âm qua ngã trực tràng (transrectal US) thì trước tiên ta phải
dùng bao cao su bọc đầu dò (ta cho một ít gel lên đầu dò trước
khi bọc để không còn khí len giữa bao cao su và đầu dò).
BN nằm tư thế khám sản khoa nếu siêu âm qua ngã âm đạo.
Cần lót mông bệnh nhân một chiếc gối cao để nâng vùng chậu
lên cao cho dễ xoay trở đầu dò.
BN nằm nghiêng trái, hai chân co lên ngang bụng nếu siêu âm
qua ngã trực tràng.
Trước khi đưa đầu dò vào thăm khám, ta phải bôi gel vô trùng
vào đầu dò đã được bọc bao cao su.
Việc siêu âm qua ngã âm đạo hay trực tràng cần phải được tư
vấn và giải thích cho bệnh nhân trước khi tiến hành (xin xem
thêm các nguyên tắc cần phải tuân thủ khi siêu âm qua ngã âm
đạo).
Cosby, Karen S.; Kendall, John L. Practical Guide to Emergency Ultrasound, 1st Edition. 2006
Lippincott Williams & Wilkins.

23. C.M.Rumack et al. Diagnostic Ultrasound. 3rd Edition. 2005. p527-579
CÁC LỢI ĐIỂM CỦA SIÊU ÂM QUA NGÃ ÂM ĐẠO
1. Bệnh nhân không phải chờ cho bàng quang đầy nước tiểu.
2. Khảo sát tốt hơn siêu âm qua ngã bụng ở bệnh nhân béo phì.
3. Khảo sát tốt hơn siêu âm qua ngã bụng khi tử cung gập sau
(retroflexion).
4. Sử dụng tần số cao hơn, cho độ phân giải hình ảnh tốt hơn.
- Cho hình ảnh chi tiết hơn về nội mạc và cấu trúc cơ tử cung.
- Cho hình ảnh chi tiết hơn về buồng trứng và vòi trứng (bệnh lý).
- Cho hình ảnh chi tiết hơn về các tổn thương vùng chậu.

24. C.M.Rumack et al. Diagnostic Ultrasound. 3rd Edition. 2005. p527-579
CÁC NGUYÊN TẮC CẦN PHẢI TUÂN THỦ KHI
THỰC HIỆN SIÊU ÂM QUA NGÃ ÂM ĐẠO
1. BS phải giải thích và đạt được sự đồng thuận của bệnh nhân
trước khi tiến hành thăm khám.
2. Nếu là BS nam, buộc phải có một nữ nhân viên có mặt trong
phòng siêu âm trong suốt thời gian thăm khám cho bệnh
nhân, như là người giám sát.
3. Chống chỉ định ở bệnh nhân còn trinh hoặc khi bệnh nhân
không đồng ý thực hiện cuộc thăm khám.
4. Nếu khó khăn trong việc đưa đầu dò vào trong âm đạo (do
âm đạo quá hẹp), cần phải ngưng ngay cuộc thăm khám.

25. Ngày nay, đầu dò qua ngã âm đạo thường gập góc và người ta không làm gờ chỉ
điểm, mà qui ước gờ chỉ điểm ở phía có rãnh để gắn kim làm siêu âm can thiệp.
Đầu dò gập góc sẽ dễ làm can thiệp hơn đầu dò thẳng (phía có rãnh hướng lên trên
dễ làm can thiệp hơn hướng xuống dưới).
Cosby, Karen S.; Kendall, John L. Practical Guide to Emergency Ultrasound, 1st Edition. 2006
Lippincott Williams & Wilkins.
Probe marker, Indicator
Probe marker, Indicator

26. Ta bắt đầu lấy lát cắt dọc (sagittal view): nếu điểm đánh dấu trên màn hình siêu âm
ở bên trái, thì gờ chỉ điểm hướng lên phía trên. Từ lát cắt dọc, ta xoay ngược
chiều kim đồng hồ 900 để lấy lắt cắt vành (coronal view). Ngược lại, từ lát cắt
vành, ta xoay theo chiều kim đồng hồ 900 để lấy lát cắt dọc.

27. Từ lát cắt dọc ta xoay đầu dò ngược chiều kim đồng hồ để lấy lát cắt ngang.
CHIỀU HƯỚNG CỦA HÌNH SIÊU ÂM QUA NGÃ ÂM ĐẠO
Đầu dò gập góc, hướng góc tù xuống dưới, indicator ở phía trên, tương ứng trên hình
siêu âm là bên có chữ GE.
GE GE
Từ lát cắt ngang ta xoay đầu dò theo chiều kim đồng hồ để lấy lát cắt dọc.
Head FeetAnt
Post Right
Left
Indicator

30. TÀI LIỆU THAM KHẢO
Cosby, Karen S.; Kendall, John L. Practical Guide to Emergency
Ultrasound, 1st Edition. 2006 Lippincott Williams & Wilkins.
C.M.Rumack et al. Diagnostic Ultrasound. 3rd Edition. 2005.
O. John Ma et al. Emergency Ultrasound, 2nd edition.
Daniel A. Lichtenstein. Whole Body Ultrasonography in the Critically Ill.
2010.
Vicki E. Noble et al. Manual of Emergency and Critical Care Ultrasound.
2007.
Adam Brooks et al. Ultrasound in Emergency Care. 2004.
Dunstan Abraham et al. Emergency Medicine Sonography. 2010.