Byzantine Empire

1. ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΡΩΜΑΝΙΑΣ
(610 – 1204)
’ (867 – 1081)Β ΜΕΡΟΣ

2. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Η πρώτη περίοδος της Μακεδονικής
δυναστείας (867-1025) χαρακτηρίζεται γενικά
ως μία περίοδος ακμής του Βυζαντίου. Μετά
από μια σειρά μακρών πολέμων, το βυζαντινό
κράτος επεκτείνει την εδαφική του κυριαρχία
σε όλη τη Μικρά Ασία, τη βόρεια Συρία μέχρι
τη Μεσοποταμία, τη δυτική Αρμενία και
Γεωργία, ενώ στο βόρειο σύνορό του φτάνει ως
το Δούναβη. Παράλληλα με το ιεραποστολικό
έργο και τον εκχριστιανισμό των Ούγγρων και
των Ρως, αλλά και τις νέες διπλωματικές
επαφές που δημιουργούνται με τη δυτική
Ευρώπη, η βυζαντινή αυτοκρατορία γίνεται ένα
οικουμενικό κράτος με ακτινοβολία σε όλο τον
τότε γνωστό κόσμο.
ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ (867-
1025)
Τοιχογραφία του 9ου αι. από την Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης. Η παράσταση αποκαλύφθηκε μετά
από πρόσφατο καθαρισμό των τοίχων της εκκλησίας.

3. Παρά τις δυσκολίες και τα προβλήματα στο
πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής,
παρουσιάζονται σημαντικά επιτεύγματα στην
οικονομική και κοινωνική ζωή και μια έντονη
πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση γνωστή ως
Μακεδονική Αναγέννηση.
Η κωδικοποίηση του δικαίου παίζει σημαντικό
ρόλο στην οργάνωση του κράτους αλλά και στην
οικονομική του σταθερότητα, καθώς σχεδόν
όλοι οι αυτοκράτορες της περιόδου λαμβάνουν
μέτρα εναντίον της μεγάλης γαιοκτησίας και
υπέρ της ενίσχυσης της βάσης του βυζαντινού
κράτους, δηλαδή των μικρών καλλιεργητών και
στρατιωτών.

4. Παράλληλη φαίνεται και η τάση για τη
συστηματική καταγραφή της
κληροδοτημένης πνευματικής
παράδοσης, στην οποία πρωτοστατούν οι
διανοούμενοι αυτοκράτορες της εποχής.
Η τάση σταθεροποίησης και οργάνωσης
της αυτοκρατορίας που χαρακτηρίζει την
εποχή των Μακεδόνων, μετά τη χαώδη
μεταβατική περίοδο από το 610 έως το
867, έδωσε στην περίοδο το
χαρακτηρισμό "αυτοκρατορικοί αιώνες"
(A. Kazhdan), ενώ ο χαρακτήρας της
πνευματικής ζωής ονομάστηκε
"εγκυκλοπαιδικός" (P. Lemerle).
Τοιχογραφία από τη Μονή Σκριπούς στη
Βοιωτία που χρονολογείται στα 873.

5. Γύρω από το πρόσωπο του Βασιλείου Α' δημιουργήθηκαν διάφοροι μύθοι στη βυζαντινή
ιστοριογραφική παράδοση, με στόχο να εξευγενιστεί η ταπεινή καταγωγή του και να
δικαιολογηθεί η άνοδός του στο θρόνο. Ο ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας γεννήθηκε
πιθανώς στην Αδριανούπολη από οικογένεια χωρικών και ανέβηκε στο θρόνο μετά από μία
ανοδική πορεία στη διοικητική ιεραρχία της Πρωτεύουσας και τη δολοφονία του συναυτοκράτορα
και υποστηρικτή του Μιχαήλ Γ'.
Αριστερά: Ο ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας,
αυτοκράτορας Βασίλειος Α' (867-886). Μικρογραφία
από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-
αρχές 13ου αιώνα.
Πάνω: Χρυσός σόλιδος του Βασιλείου (εμπρός όψη)
και την συζύγου του Ευδοκίας και του γιού του
Κωνσταντίνου (πίσω όψη).

6. Ο Βασίλειος υπήρξε ιδιαίτερα ικανός αυτοκράτορας. Με τα μέτρα που πήρε για τη δικαιοσύνη και
τα δικαστήρια έθεσε τις βάσεις για την ισχυροποίηση του κράτους, ενώ φρόντισε για την
προστασία των μικρών καλλιεργητών, των φτωχότερων δηλαδή πολιτών, από την απληστία των
δυνατών και τη διαφθορά των διοικητικών υπαλλήλων. Ανάμεσα στα σημαντικά έργα της
διακυβέρνησής του συμπεριλαμβάνεται και η κωδικοποίηση του δικαίου. Στα 870 εξέδωσε τον
"Πρόχειρο νόμο" και ανάμεσα στα έτη 879-886 την "Επαναγωγή".
Δεξιά: Ο ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας, Βασίλειος Α' (867-886) επιλύει
διαφορές μεταξύ στρατιωτικών. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη,
τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.
Αριστερά: O Βασίλειος δέχεται πρεσβείες σλαβικών λαών.

7. Η άνοδος του Βασιλείου στο θρόνο έφερε επίσης αλλαγές στην εκκλησιαστική πολιτική της
αυτοκρατορίας. Αρχικά, ο νέος αυτοκράτορας προσπάθησε να προσεταιριστεί τη Ρώμη, μετά τη
ρήξη που είχε δημιουργηθεί ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες λόγω του ονομαζόμενου "Φώτειου
σχίσματος". Μετά την καθαίρεση του πατριάρχη Φωτίου αποκαταστάθηκαν οι σχέσεις των δύο
μερών, στη σύνοδο που συγκλήθηκε στα 870 στην Πρωτεύουσα.
Ωστόσο, οι βλέψεις του Βασιλείου ήταν αντίθετες προς την πολιτική της Παπικής Εκκλησίας,
κυρίως στο θέμα της ανάμιξής της στην οργάνωση της νέας Βουλγαρικής Εκκλησίας. Έτσι, λίγες
μέρες μετά τη Σύνοδο του 870 αποφασίστηκε, παρά τις αντιρρήσεις των αντιπροσώπων του Πάπα,
ότι η Βουλγαρική Εκκλησία θα υπαγόταν στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της
Κωνσταντινούπολης. Το γεγονός είχε τεράστια σημασία, καθώς αποτέλεσε την αρχή της
μακροχρόνιας πολιτικής και πολιτιστικής επιρροής του Βυζαντίου και γενικότερα του ελληνικού
πολιτισμού στο γειτονικό κράτος.
Χρυσός σόλιδος του αυτοκράτορα Βασιλείου Α' (867-886).

8. Ο αυτοκράτορας Λέων Στ' ήταν λόγιος με εξαιρετική παιδεία και ευρύτατο συγγραφικό έργο. Για
το λόγο αυτό ονομάστηκε Σοφός ή Φιλόσοφος. Μαθητής του Φωτίου, ο γιος του Βασιλείου Α',
ανέβηκε στο θρόνο μετά το θάνατο του πατέρα του και, όπως κι εκείνος, έδωσε μεγάλη σημασία
στην κωδικοποίηση του δικαίου.
Την περίοδο της διακυβέρνησής του δημιουργήθηκαν τα "Βασιλικά", μία σειρά νόμων σε 60
βιβλία που αποτελούν κυρίως μετάφραση στα ελληνικά του παλαιότερου "Ιουστινιάνειου
κώδικα", και εκδόθηκαν πολλές "Νεαρές", στα προοίμια των οποίων μπορεί κανείς να διακρίνει
ένα πνεύμα ανθρωπισμού και συμπάθειας προς τους υπηκόους. Στα χρόνια του επίσης
τοποθετείται και το "Επαρχικό Βιβλίο", μια συλλογή διατάξεων που καθόριζε τη λειτουργία των
επαγγελματικών συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης.
Πάνω: Χάλκινος φόλλις Λέοντα Στ΄ (886-
912).
Αριστερά: Δέηση του Λέοντα στον Κύριο.
Ψηφιδωτό στην Αγία Σοφία.

9. Παράλληλα, ο Λέων Στ'
ανέπτυξε και βελτίωσε
το βυζαντινό στρατό και,
παρά το γεγονός ότι
γνώρισε ήττες και
μεγάλες καταστροφές
στα δύο μέτωπα, στο
Βορρά από το νέο ικανό
βούλγαρο τσάρο Συμεών
και στ' ανατολικά από
τους 'Aραβες,
κατόρθωσε να δώσει
στην αυτοκρατορία τις
μεγαλύτερες εδαφικές
κατακτήσεις στην
Ανατολή από τον 7ο
αιώνα.

10. Ένα από τα βασικά ζητήματα που
απασχόλησαν τη δημόσια και
εκκλησιαστική ζωή την περίοδο της
βασιλείας του ήταν το λεγόμενο
τετραγαμικό ζήτημα. Συγκεκριμένα ο
αυτοκράτορας χήρεψε άτεκνος τρεις
φορές και κατά παράβαση των κανόνων
της εκκλησίας παντρεύτηκε για τέταρτη
φορά την παλλακίδα του Zωή, όταν αυτή
του χάρισε τον πολυπόθητο διάδοχο.
Ο τέταρτος αυτός γάμος προκάλεσε την
έντονη αντίδραση του πατριάρχη
Νικολάου Α΄ Μυστικού, που απαγόρευσε
στο Λέοντα την είσοδο στο ναό της Αγίας
Σοφίας, με συνέπεια την οργή του
αυτοκράτορα ο οποίος τον καθαίρεσε. Το
ζήτημα λύθηκε τελικά με τρόπο που
εξυπηρετούσε την πολιτική σκοπιμότητα,
εξασφαλίζοντας δηλαδή τη νόμιμη
διαδοχή του θρόνου, προκάλεσε όμως
αρκετές αντιδράσεις στους
εκκλησιαστικούς κύκλους της
Πρωτεύουσας και προβλήματα που
ταλαιπώρησαν την Εκκλησία στα
επόμενα χρόνια. Αριστούργημα της μικρογραφικής τέχνης του 10ου αιώνα
αποτελεί η εικόνα από του Ψαλτήριο του Παρισιού.

11. Στα 920, ο δρουγγάριος του στόλου Ρωμανός
Λεκαπηνός, αφού ανέλαβε επίτροπος του
νεαρού Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου,
ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας και για τα
επόμενα 24 χρόνια κυριάρχησε στην πολιτική
σκηνή της αυτοκρατορίας. Εξομάλυνε τις
σχέσεις ανάμεσα στην πολιτική και
εκκλησιαστική εξουσία, που είχαν ενταθεί λόγω
του τετραγαμικού ζητήματος, φρόντισε με
ιδιαίτερα αυστηρά μέτρα για την προστασία των
ασθενέστερων οικονομικά τάξεων και σημείωσε
σημαντικές επιτυχίες στον τομέα της εξωτερικής
πολιτικής.
Ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος (913).

12. Για να αποφευχθεί η συγκέντρωση γης στα χέρια λίγων, εξέδωσε στα 922 τη "Νεαρά" περί
προτιμήσεως, με την οποία καθοριζόταν η σειρά των αγοραστών αγροτικών κτημάτων που
ανήκαν σε φτωχότερους αγρότες. Ο συγκεκριμένος νόμος όριζε ότι προηγούνται οι συγγενείς και
οι συγχωριανοί των πωλητών και, αν δεν ενδιαφέρονταν αυτοί, μπορούσαν να τα αγοράσουν οι
δυνατοί. Επίσης, ακύρωνε αγοραπωλησίες μεταξύ δυνατών και πενήτων που είχαν γίνει τα
προηγούμενα χρόνια, μέτρο που επικύρωσε και με τη "Νεαρά" του 928/34, με την οποία
απαγόρευε στο μέλλον οποιαδήποτε μεταβίβαση γης σε πλούσιους μεγαλογαιοκτήμονες.
Η Παναγία Κουμπελίδικη στην Καστοριά κτίστηκε στα χρόνια της Μακεδονικής Δυναστείας. Η
πόλη αποτελούσε προπύργιο της Ρωμανίας στους αγώνες κατά του βουλγαρικού επεκτατισμού.

13. Στον εξωτερικό τομέα, πήρε μέτρα για
να καταπολεμήσει τους 'Aραβες τόσο
στην Ανατολή όσο και στο χώρο του
Αιγαίου, όπου εξαιτίας αραβικών
πειρατικών επιδρομών είχαν ερημώσει
τα νησιά και οι παράλιες περιοχές.
Σημαντικοί σταθμοί σε αυτούς τους
αγώνες ήταν η κατάληψη της
Μελιτηνής στα 934 από τον ικανότατο
στρατηγό του, τον Ιωάννη Κουρκούα,
και της Έδεσσας στα 943, από την
οποία πήρε και μετέφερε στην
Κωνσταντινούπολη το 'Aγιο Μανδήλιο
με την αχειροποίητη εικόνα του
Χριστού
Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Α' Λεκαπηνός κατόρθωσε στο
διάστημα της βασιλείας του (920-944) να περιορίσει την
εξάπλωση των Αράβων. Στις εικόνες οι πολιορκίες της
Μελιτηνής και της Έδεσσας από τους Βυζαντινούς στα
934 και 944. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη
Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

14. Τραγικές ήταν οι συνθήκες της ανατροπής του από τους γιους του, οι οποίοι στα 944 τον
συνέλαβαν και τον εξόρισαν. Ένα χρόνο αργότερα όμως είχε την πικρή ικανοποίηση να τους δει
να ανατρέπονται από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο, ο οποίος έγινε πια μονοκράτορας.
Η δολοφονία του Ρωμανού Λακαπηνού ή Λεκαπηνού.

15. Τα σχόλια για τον Κωνσταντίνο Ζ' Πορφυρογέννητο, τόσο από τους σύγχρονούς του ιστορικούς,
όσο και τους σημερινούς μελετητές της βυζαντινής ιστορίας, διίστανται. Κάποια από τα
ελαττώματα που του προσάπτουν οι σύγχρονοί του ιστορικοί είναι ότι υπήρξε μετριότατος
αυτοκράτορας, ήταν υπερβολικά αυστηρός όταν τιμωρούσε, αδιάφορος για τις ικανότητες των
ανθρώπων στους οποίους έδινε ανώτατα αξιώματα, έπινε πολύ και του άρεσαν οι εύκολες λύσεις.
Στη σημερινή ιστοριογραφία παρουσιάζεται ως ο αποτραβηγμένος στα βάθη του παλατιού του
βασιλιάς, που μαζί με το επιτελείο του από διανοούμενους συγγραφείς καταπιανόταν με τη
συγγραφή πραγματειών.
.
Χρυσό νόμισμα (σόλιδος) της εποχής του αυτοκράτορα
Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-959).

16. Η εικόνα αυτή δεν πρέπει να απέχει
πολύ από την πραγματικότητα,
καθώς ο Κωνσταντίνος Ζ' με τη
βοήθεια λογίων της εποχής του
συνέταξε τρία βασικά βιβλία για τα
θέματα της αυτοκρατορίας, τους
στόχους της βυζαντινής διπλωματίας
και τις τελετές της αυτοκρατορικής
αυλής. Ο ίδιος ενδιαφέρθηκε επίσης
για την καταγραφή των συλλογών
της αρχαίας πνευματικής
κληρονομιάς, όπως τα "Γεωπονικά",
μια ανώνυμη συλλογή ελλήνων
συγγραφέων για τη γεωργία.
Υποστήριξε τις τέχνες και τα
γράμματα και όπως χαρακτηριστικά
αναφέρει ο Συνεχιστής του Θεοφάνη
"την αρετήν και τα γράμματα ούτως
ετίμησε ως άλλος ουδείς των
βεβασιλευκότων".
Ελαφαντοστέινη πλάκα με τη στέψη του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου
Z' Πορφυρογέννητου (913-959) από το Χριστό. Μέσα 10ου αιώνα.

17. Στην εσωτερική του πολιτική υπήρξε καινοτόμος και αρκετά επιδέξιος ώστε να αποφύγει τη
δημιουργία μεγάλων προβλημάτων. Δεν είναι ίσως τυχαίο πως ο Συνεχιστής του Θεοφάνη γράφει
γι' αυτόν: "ο αυτοκράτορας αγαπούσε τους πολίτες σαν παιδιά του και ακόμη περισσότερο και
φρόντιζε ιδιαίτερα γι' αυτούς". Έτσι διέταξε την επιστροφή των γαιών που οι δυνατοί είχαν
αφαιρέσει από τους πένητες και την προστασία των στρατιωτικών κτημάτων
Αραβοβυζαντινοί πόλεμοι.

18. Στην εξωτερική πολιτική της περιόδου
του σημαντικό γεγονός αποτέλεσε η
επίσκεψη της ρωσίδας πριγκίπισσας
Όλγας, μητέρας του ανήλικου ηγεμόνα
της Ρωσίας, στην Κωνσταντινούπολη
(959), που σηματοδότησε την
ανάπτυξη των σχέσεων ανάμεσα στις
δύο δυνάμεις και την απαρχή της
εξάπλωσης του Χριστιανισμού στους
Ρώσους.
Η Αγία Σοφία του
Κίεβου. Το αρχικό
κτίσμα του 11ου αι.
μιμείται την Αγ.
Σοφία
Κωνσταντινούπολης
και τους ναούς της
Πόλης του 10ου αι.

19. Οι πηγές τον περιγράφουν ως έναν ιδιαίτερα
όμορφο άντρα με πολλά χαρίσματα. Ψηλός,
έξυπνος, ήρεμος και πράος, ο γιος του
Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-
959) Ρωμανός Β’ πιστεύεται πως ήταν, όπως
και ο πατέρας του, αδιάφορος για τα κοινά και
είχε παραχωρήσει όλη την εξουσία στον
παρακοιμώμενό του Ιωσήφ Βρίγγα.
Παράλληλα, ο νέος αυτοκράτορας
εμπιστεύτηκε σημαντικές θέσεις στη διοίκηση
της αυτοκρατορίας σε ικανούς άντρες, ενώ ο
ίδιος, σύμφωνα με τις πηγές, ανάλωνε τον
καιρό του σε κάθε είδους διασκεδάσεις. Για το
λόγο αυτό οι επιτυχίες της σύντομης χρονικά
περιόδου διακυβέρνησής του αποδίδονται στις
ικανότητες των δραστήριων συνεργατών του.
Πάνω: Δισκοπότηρο που πιθανόν ανήκε στον αυτοκράτορα
Ρωμανό Β' (959-963).
Αριστερά: Ο Κωνσταντίνος και ο υιός του Ρωμανός, στον οποίο
αφιέρωσε και περίφημο σύγγραμμά του, σε χρυσό νόμισμα.

20. Παιδί ακόμη τον νύμφευσαν με την πριγκίπισσα
της Προβηγκίας και Ιταλίας, Βέρθα. Η Ευδοκία,
όπως ονομάστηκε μετά το γάμο τους, πέθανε σε
μικρή ηλικία και ο Ρωμανός παντρεύτηκε τη
Θεοφανώ, μια όμορφη και φιλόδοξη γυναίκα,
χαμηλής κοινωνικής τάξης, η οποία με τις
δολοπλοκίες της κίνησε τα νήματα στα
παρασκήνια της πολιτικής ζωής για πολλά
χρόνια.
Ελεφαντοστέινο πλακίδιο που απεικονίζει το
αυτοκρατορικό ζεύγος Ρωμανό και Ευδοκία.

21. Στον εσωτερικό τομέα, όπως και οι προκάτοχοί του, ενδιαφέρθηκε για την προστασία των μικρών
ελεύθερων καλλιεργητών και των κατόχων στρατιωτικών κτημάτων. Με νέα νομοθετικά μέτρα
διέταξε, μεταξύ άλλων, την επιστροφή κτημάτων με ειδικούς όρους στους μικροκαλλιεργητές, τα
οποία είχαν αγοραστεί από μεγαλογαιοκτήμονες, τους γνωστούς από τις πηγές ως δυνατούς.
Πέθανε μόλις 23 ετών, έχοντας ασκήσει την αυτοκρατορική εξουσία για τρία μόνο χρόνια, στη
διάρκεια των οποίων η αυτοκρατορία γνώρισε την ανακατάληψη της Κρήτης από τους 'Aραβες
και σημαντικές πολεμικές επιτυχίες στη Μικρά Ασία, οι οποίες είχαν σαν αποτέλεσμα να
περιορίσουν τα αραβικά ορμητήρια και να μεταθέσουν νοτιοανατολικότερα το σκηνικό
αντιπαράθεσης των δύο δυνάμεων.
Στα 962 οι Βυζαντινοί καταλαμβάνουν το Χαλέπι, έδρα ισχυρού αραβικού εμιράτου στη Συρία. Επί
Ρωμανού Β’ οι στρατιές των ανατολικών θεμάτων και τα αυτοκρατορικά τάγματα της
Κωνσταντινούπολης κατήγαγαν μεγαλειώδεις νίκες επί των Αράβων. Μικρογραφία από το Χρονικό
του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

22. Ο Νικηφόρος καταγόταν από την
αριστοκρατική οικογένεια των
Φωκάδων της Καππαδοκίας, όπου
κατείχε σημαντικές εκτάσεις γης.
Δομέστικος των σχολών της
Ανατολής στα χρόνια του
προκατόχου του Ρωμανού Β', είχε
αποκτήσει ιδιαίτερη φήμη και
πολιτική ισχύ, μετά τις σημαντικές
πολεμικές του επιτυχίες εναντίον των
Αράβων και κυρίως μετά την
ανακατάληψη της Κρήτης (961). Η
δύναμή του ήταν τέτοια που η χήρα
του αυτοκράτορα, η Θεοφανώ, ήρθε
σε συνεννόηση μαζί του και, αφού
στέφθηκε αυτοκράτορας από το
στρατό το 963 στην Καισάρεια, τον
νυμφεύτηκε στη μεγάλη εκκλησία
της Πρωτεύουσας, την Αγία Σοφία.
Στα 961 οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν την Κρήτη που για 130 χρόνια βρισκόταν υπό αραβική κατοχή
και εδραίωσαν την κυριαρχία τους στην ανατολική Μεσόγειο. Στην εικόνα, το κάστρο του Χάνδακα
(Ηράκλειο). Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.
Ιστάμενον νόμισμα που απεικονίζει τον Νικηφόρο Φωκά
και τον νεαρό βασίλειο Β’ του οποίου ήταν επίτροπος
κατά την εξάχρονη βασιλεία του.

23. Ο Νικηφόρος ήταν βαθιά θρησκευόμενος και ασκητικός τύπος. Φίλος με τον άγιο Αθανάσιο τον
Αθωνίτη, συνέβαλε στην δημιουργία της μονής της Μεγίστης Λαύρας και στην εξάπλωση της
μοναστικής ζωής στο 'Aγιο Όρος. Παράλληλα, όμως, αντιτέθηκε στην αύξηση της
εκκλησιαστικής περιουσίας και απαγόρευσε την παραχώρηση γης σε μονές και σε εκκλησιαστικά
ιδρύματα, καθώς πίστευε πως ο πλούτος δεν ταίριαζε με την πνευματική φύση της Εκκλησίας και
τον ασκητικό τρόπο ζωής των μοναχών. Περιόρισε επίσης την αρχή της προτιμήσεως για γαίες
δυνατών ή πενήτων στα μέλη των αντίστοιχων τάξεων και φρόντισε να ενισχύσει την τάξη των
στρατιωτών, ορίζοντας ως αναπαλλοτρίωτο όριο στρατιωτικών κτημάτων εκτάσεις αξίας 12
νομισμάτων. Με τον τρόπο αυτόν οι στρατιώτες μπορούσαν να καλύπτουν τα έξοδα του
εξοπλισμού τους.
Βυζαντινός κατάφρακτος ιππέας σε ψηφιακή αναπαράσταση.

24. Στην εξωτερική πολιτική, συνέχισε
τους αγώνες εναντίον των Αράβων
και κατόρθωσε να ανακαταλάβει την
Κύπρο και την Αντιόχεια. Στη Δύση
ήρθε σε αντίθεση με το νέο γερμανό
αυτοκράτορα Όθωνα, καθώς του
αρνήθηκε να φέρει τον τίτλο του
αυτοκράτορα των Ρωμαίων.
Λόγω της αυστηρότητας και του
ασκητικού του χαρακτήρα, καθώς και
των συνεχών στρατιωτικών του
επιχειρήσεων που κόστιζαν πολλά στο
κράτος με συνέπεια την αύξηση των
φόρων και των στρατιωτικών
υποχρεώσεων των πολιτών, ο
Νικηφόρος δημιούργησε αντιπάθειες
στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Η
αντιδημοτικότητα του βοήθησε τα
εγκληματικά σχέδια της συζύγου του,
η οποία με συνεργό τον ανιψιό του,
τον Ιωάννη Τζιμισκή, οργάνωσε τη
δολοφονία του.
Ο Νικηφόρος Φωκάς χαρακτηρίζεται ως
«Βασιλεύς των Ελλήνων» σε γερμανικό
χειρόγραφο της εποχής.

25. Αρμενικής καταγωγής ο Ιωάννης Τζιμισκής ανήκε στην τάξη της μικρασιατικής στρατιωτικής
αριστοκρατίας των μεγάλων γαιοκτημόνων. Όμορφος αλλά μικρόσωμος, δυνατός και γνωστός για
την ανδρεία και τις ικανότητές του στο τόξο, το ακόντιο και την ιππασία και, αντίθετα από τον
προκάτοχό του, εραστής της καλής ζωής, ο Ιωάννης ανέλαβε την εξουσία του βυζαντινού κράτους
μετά τη δολοφονία του ασκητικού Νικηφόρου Φωκά, την οποία οργάνωσε με συνεργό την
αυτοκράτειρα Θεοφανώ.
Χρυσός σόλιδος του αυτοκράτορα Ιωάννη Α΄ Τζιμισκή (969-976).

26. Στον εξωτερικό τομέα, κατόρθωσε
να εκδιώξει με μια λαμπρή
εκστρατεία τους Ρως από την
περιοχή της Βουλγαρίας, την οποία
επανέφερε στο βυζαντινό κράτος,
και να αποκαταστήσει τις σχέσεις
του Βυζαντίου με τη Δύση μέσω
του γάμου της ανιψιάς του με το
διάδοχο του γερμανικού θρόνου.
Τέλος, στην Ανατολή κατήγαγε
μνημειώδεις νίκες κατά των
Αράβων του Χαλεπίου, ανέκτησε
τους 'Aγιους Τόπους και έφτασε
μπροστά στην Ιερουσαλήμ, την
οποία θα ανακαταλάμβανε, αν δεν
τον προλάβαινε ο θάνατος τον
Ιανουάριο του 976.

27. Στο πρόσωπο του αυστηρού πατριάρχη Πολύευκτου, ο Τζιμισκής βρήκε τον πρώτο δριμύ επικριτή
για τον τρόπο με τον οποίο ανέβηκε στο θρόνο. Μόνο αφού τιμώρησε τους συνεργάτες του,
εξόρισε τη Θεοφανώ, με την οποία είχε ερωτικό δεσμό, και κατάργησε τους νόμους του
προκατόχου του που έθιγαν την εκκλησιαστική περιουσία, ο πατριάρχης τού επέτρεψε την είσοδο
στην μεγάλη εκκλησία της Πρωτεύουσας, την Αγία Σοφία και τον έστεψε αυτοκράτορα.
Με το γάμο με την κόρη του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-959), τη Θεοδώρα, έλυσε
στη συνέχεια το πρόβλημα της δυναστικής νομιμότητας, δεν απέφυγε όμως την αντίδραση της
οικογένειας των Φωκάδων, που εκδηλώθηκε με την εξέγερση του Βάρδα Φωκά, εξέγερση που
προανήγγελλε τα κινήματα της μικρασιατικής αριστοκρατίας, που ακολούθησαν στα χρόνια του
διαδόχου του και συντάραξαν την αυτοκρατορία.
Ο Αδάμ και η Εύα σε ελεφαντοστέινα πλακίδια του 10ου
αι.

28. Ικανός στρατιωτικός
και δίκαιος
αυτοκράτορας, που
μερίμνησε ιδιαίτερα για
τα κατώτερα κοινωνικά
στρώματα, ο Βασίλειος
αποτελεί μια από τις
σημαντικότερες
προσωπικότητες της
εποχής του και
ολόκληρης της
μεσαιωνικής εποχής της
ευρωπαϊκής ηπείρου.

29. Γιος του αυτοκράτορα Ρωμανού
Β' (959-963), ανέβηκε στο θρόνο
μετά το θάνατο του Ιωάννη Α΄
Τζιμισκή (969-976), σε ηλικία
μόλις 18 χρόνων. Στα πρώτα
χρόνια της βασιλείας του
κυβερνούσε ουσιαστικά το κράτος
ο νόθος γιος του Ρωμανού Α΄
Λεκαπηνού (920-944),πρόεδρος
Βασίλειος. Κατεξοχήν
εκπρόσωπος της αριστοκρατικής
τάξης της Πρωτεύουσας, ο
πρόεδρος Βασίλειος υπήρξε ο
βασικός ρυθμιστής των πολιτικών
πραγμάτων, γεγονός που οδήγησε
στην αντίδραση των μεγάλων
αριστοκρατικών οικογενειών της
Μικράς Ασίας, η οποία
εκδηλώθηκε με τις εξεγέρσεις των
στρατηγών Βάρδα Σκληρού και
Βάρδα Φωκά.

30. Τα κινήματα αυτά δημιούργησαν μια σχεδόν εμπόλεμη κατάσταση στο εσωτερικό του κράτους
και, σε συνδυασμό με τις εξωτερικές απειλές, αποτέλεσαν μεγάλη δοκιμασία για την
αυτοκρατορία. Με το θάνατο του Βάρδα Φωκά, την υποταγή του Βάρδα Σκληρού και τον
εξορισμό του Βασιλείου, ο Βασίλειος Β' παρέμεινε μοναδικός και αδιαφιλονίκητος ηγέτης της
αυτοκρατορίας.
Φωκάδες και οι Σκληροί αποτελούν χαρακτηριστικά
παραδείγματα μεγαλογαιοκτημόνων. Στην εικόνα ο
Βάρδας Σκληρός και ο Βάρδας Φωκάς. Μικρογραφία
από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-
αρχές 13ου αιώνα.
Ο κήπος της Εδέμ σε ψηφιδωτή
παράσταση στο Παλέρμο της Σικελίας,
πρωτεύουσα του νορμανδικού βασιλείου
της Σικελίας, όπου υπό τον Ρογήρο
άνθιζε η βυζαντινή τέχνη εκτός
αυτοκρατορίας.

31. Στα χρόνια του σημειώθηκαν σημαντικές
επιτυχίες σε όλα τα μέτωπα: νίκες εναντίον του
βουλγάρου ηγέτη Σαμουήλ, επέκταση των
συνόρων στις περιοχές της Ιβηρίας και της
Γεωργίας, σύναψη ανακωχής με το χαλίφη της
Αιγύπτου και σημαντικές επιτυχίες των
βυζαντινών διοικητών της νότιας Ιταλίας
απέναντι σε επιθέσεις Νορμανδών, Αράβων και
Γερμανών. Παράλληλα, στον εσωτερικό τομέα
ακολούθησε μια πολιτική έντονα αντίθετη προς
τα συμφέροντα της αριστοκρατικής τάξης.
Nίκη των Bυζαντινών επί των Bουλγάρων, οι
οποίοι αποτελούν μια νέα απειλή για την
αυτοκρατορία.
Mικρογραφία από το Xρονικό του Iωάννη
Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.
Ο Αγ. Αχίλλειος στις Πρέσπες χρονολογείται στα
990 μ.Χ. και η ίδρυσή του συνδυάζεται με τις
επιτυχίες των βυζαντινών όπλων έναντι των
Βουλγάρων στην περιοχή της Μακεδονίας.

32. Κατάργησε την προνομιακή μεταχείριση των ανώτατων αξιωματούχων σε θέματα δικαστικά και
ακύρωσε κάθε αγορά γης που ανήκε σε "κοινότητα χωρίου" και είχε πραγματοποιηθεί από μέρος
των δυνατών από το 928 και εξής. Το δημοσιονομικό μέτρο του αλληλέγγυου (996), το σύστημα
δηλαδή της συλλογικής φορολογικής ευθύνης μιας κοινότητας, σύμφωνα με το οποίο οι δυνατοί
όφειλαν να καταβάλλουν τους φόρους των οικονομικά αδυνάτων, φανερώνει καθαρά τους
στόχους του να υποστηρίξει τους αδύνατους και να περιορίσει την υπερβολική ισχύ των δυνατών.
Τέλος, για να μειώσει τη δύναμη των στρατηγών των θεμάτων, δηλαδή των διοικητών μεγάλων
γεωγραφικά περιοχών, τοποθέτησε μια σειρά στρατηγών-φρουράρχων σε επίκαιρες θέσεις και
σημαντικές πόλεις, οι οποίοι υπάγονταν απευθείας στον αυτοκράτορα.
Το κάστρο στο Νεστόριο Καστοριάς, ένα από τα πολλά
που ίδρυσε στη Μακεδονία ο Βασίλειος κατά τους
πολέμους εναντίον των Βουλγάρων.

33. Με σκληρούς και συνεχόμενους
αγώνες σε όλα τα μέτωπα, το
βυζαντινό κράτος κατόρθωσε
να περιορίσει τους εχθρούς του
και να ανακτήσει σημαντικό
μέρος της εδαφικής του
κυριαρχίας. Στο τέλος της
χρονικής αυτής περιόδου, στα
1025, που σημαδεύτηκε από το
θάνατο μιας από τις
σημαντικότερες και
επιβλητικότερες φυσιογνωμίες
της εποχής, του Βασιλείου Β'
(976-1025), η αυτοκρατορία
κατόρθωσε να ανακτήσει από
τους 'Aραβες την υπόλοιπη
Μικρά Ασία, τη βόρεια Συρία
και βόρειο Μεσοποταμία, τη
δυτική Αρμενία και τη Γεωργία.

34. Στο βόρειο σύνορο επίσης, το Βυζάντιο υποτάσσοντας τους βουλγάρους γείτονές του, επέκτεινε
την κυριαρχία του μέχρι το Δούναβη. Παράλληλα με το ιεραποστολικό έργο και την εξάπλωση
του Χριστιανισμού σε Σλάβους, Βούλγαρους, Ούγγρους και Ρώσους, αυξήθηκε η πολιτική
επιρροή της αυτοκρατορίας στους βόρειους γείτονές της, ενώ συγχρόνως διαδόθηκε ο βυζαντινός
πολιτισμός στις περιοχές αυτές.

35. Τέλος, στο πλαίσιο της εξωτερικής
πολιτικής με τη Δύση, το Βυζάντιο
προσπάθησε να διατηρήσει και να
επεκτείνει τις κτήσεις του στη νότια
Ιταλία και Σικελία και εναντιώθηκε
στην ίδρυση της νέας γερμανικής
"ρωμαϊκής" αυτοκρατορίας.
Φράγκος ιππέας της περιόδου των Καπετιδών
βασιλέων της Γαλλίας.

36. ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΒΟΥΛΓΑΡΟΥΣ
Οι σχέσεις του βουλγαρικού κράτους με το Βυζάντιο, στα χρόνια του βασιλιά Βογόριδος (852-
889), υπήρξαν ιδιαίτερα φιλικές, αφότου μάλιστα ο ίδιος ο βούλγαρος ηγέτης βαπτίστηκε
χριστιανός και ξεκίνησε ο εκχριστιανισμός του γειτονικού λαού.
Η κατάσταση άλλαξε, όταν στα 893 ανέβηκε στο θρόνο ο γιος του Συμεών. Η βασιλεία του
υπήρξε περίοδος ακμής του βουλγαρικού κράτους και σκληρής αντιπαράθεσης με το Βυζάντιο.
Ο Συμεών έζησε και μορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί γνώρισε τη ζωή και το τυπικό της
αυτοκρατορικής αυλής, την οργάνωση και δύναμη του βυζαντινού κράτους και έβαλε στόχο της
πολιτικής του δράσης την ίδρυση μιας νέας αυτοκρατορίας που θα αντικαθιστούσε την βυζαντινή.
Λόγοι οικονομικοί έδωσαν την αφορμή για την έναρξη των εχθροπραξιών, η πρώτη φάση των
οποίων έληξε στα 904 με συνθήκη ανάμεσα στα δύο μέρη. Για λίγα χρόνια επικράτησε ειρήνη στη
Βαλκανική χερσόνησο, η ασταθής όμως πολιτική κατάσταση στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του
Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-959) έδωσε στο Συμεών το έναυσμα για νέες επιθέσεις.
Εικόνες από το κάστρο του Τυρνόβου, πρωτεύουσας του πρώιμου
βουλγαρικού κράτους.

37. Στα 913 έφτασε μαζί με τα στρατεύματάΣτα 913 έφτασε μαζί με τα στρατεύματά
του μπροστά από την Κωνσταντινούπολη,του μπροστά από την Κωνσταντινούπολη,
όπου κατανοώντας πως η κατάληψη τηςόπου κατανοώντας πως η κατάληψη της
πιο ισχυρής πόλης του μεσαιωνικούπιο ισχυρής πόλης του μεσαιωνικού
κόσμου ήταν αδύνατη, προσπάθησε νακόσμου ήταν αδύνατη, προσπάθησε να
έρθει σε συνεννόηση με τον εκπρόσωποέρθει σε συνεννόηση με τον εκπρόσωπο
του νεαρού αυτοκράτορα, πατριάρχητου νεαρού αυτοκράτορα, πατριάρχη
Νικόλαο Μυστικό, χωρίς όμως κάποιοΝικόλαο Μυστικό, χωρίς όμως κάποιο
αποτέλεσμα.αποτέλεσμα.
Την επόμενη χρονιά ξεκίνησε επιδρομέςΤην επόμενη χρονιά ξεκίνησε επιδρομές
στις περιοχές της Θράκης, τηςστις περιοχές της Θράκης, της
Θεσσαλονίκης και του Δυρραχίου, και τοΘεσσαλονίκης και του Δυρραχίου, και το
917, με τη νίκη του εναντίον των917, με τη νίκη του εναντίον των
βυζαντινών στην Αγχίαλο, του ανοίχθηκε οβυζαντινών στην Αγχίαλο, του ανοίχθηκε ο
δρόμος προς τη νότια Ελλάδα και έφθασεδρόμος προς τη νότια Ελλάδα και έφθασε
μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο.μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο.
Τον πρώτο ισχυρό αντίπαλο βρήκε οΤον πρώτο ισχυρό αντίπαλο βρήκε ο
Συμεών στο πρόσωπο του Ρωμανού Α΄Συμεών στο πρόσωπο του Ρωμανού Α΄
Λεκαπηνού (920-944). Οι δύο ηγέτεςΛεκαπηνού (920-944). Οι δύο ηγέτες
συναντήθηκαν στα 924 στηνσυναντήθηκαν στα 924 στην
Κωνσταντινούπολη και η αντιμαχίαΚωνσταντινούπολη και η αντιμαχία
λύθηκε προσωρινά ενώ το οριστικό τέλοςλύθηκε προσωρινά ενώ το οριστικό τέλος
αυτής της φάσης βυζαντινοβουλγαρικήςαυτής της φάσης βυζαντινοβουλγαρικής
διαμάχης έγραψε ο ξαφνικός θάνατος τουδιαμάχης έγραψε ο ξαφνικός θάνατος του
Συμεών δύο χρόνια αργότερα.Συμεών δύο χρόνια αργότερα.

38. Ο διάδοχός του Πέτρος (927-969)
έκλεισε συνθήκη ειρήνης με το
Βυζάντιο και το βουλγαρικό
κράτος πέρασε έτσι στη σφαίρα
της πολιτικής και πολιτιστικής
επιρροής της βυζαντινής
αυτοκρατορίας.
Βούλγαροι ιππείς του 10ου αι. Ο οπλισμός
τους είναι κοινός με των άλλων
συγγενικών λαών όπως οι Κουμάνοι και οι
Ούγγροι της Αν. Ευρώπης.

39. Νέα περίοδος βυζαντινοβουλγαρικών διαμαχών ξεκίνησε με αφορμή την άρνηση της ετήσιας
καταβολής δώρων προς το γειτονικό κράτος από το Νικηφόρο Β΄ Φωκά (963-969). Ο βυζαντινός
αυτοκράτορας κάλεσε τότε εναντίον τους το ρώσο ηγεμόνα Σβιατοσλάβο.
Η ρωσική παρουσία στα Βαλκάνια δημιούργησε όμως νέα προβλήματα στην αυτοκρατορία, τα
οποία επρόκειτο να λύσει ο Ιωάννης Α΄ Τζιμισκής (969-976). Το 971, με εκστρατεία που οδήγησε
ο ίδιος, κατόρθωσε να απομακρύνει το ρώσο αντίπαλό του από την περιοχή. Τα εδάφη του
βουλγαρικού κράτους προσαρτήθηκαν στη συνέχεια στην αυτοκρατορία και ενσωματώθηκαν στο
διοικητικό σύστημα των θεμάτων.
.
Η άλωση της Πρεσθλάβας, προσωρινής πρωτεύουσας της ρωσικής «ηγεμονίας» στη Βουλγαρία.

40. Λίγο αργότερα, νέα εξέγερση
ξέσπασε από τους τέσσερις γιους
του βουλγάρου κόμητος
Νικολάου, που έμεινε γνωστή ως
το κίνημα των Κομητόπουλων
και είχε σαν αποτέλεσμα την
ανασύνταξη του βουλγαρικού
κράτους με κέντρο την Αχρίδα
από τον νεότερο από αυτούς, το
Σαμουήλ. Συνεχίζοντας τον
πόλεμο εναντίον του βυζαντινού
κράτους, ο Σαμουήλ κινήθηκε το
995εναντίον της Θεσσαλονίκης,
ενώ δύο χρόνια αργότερα
εκστράτευσε εναντίον της νότιας
Ελλάδας και έφθασε μέχρι την
Πελοπόννησο λεηλατώντας και
καταστρέφοντας.
Στις αρχές του 11ου αιώνα το βυζαντινό κράτος, μετά από
σκληρούς αγώνες, έχει ανακτήσει εδάφη στο ανατολικό
αλλά και στο βόρειο σύνορο της αυτοκρατορίας. Στην
εικόνα, καταδίωξη Βούλγαρων από το βυζαντινό στρατό.
Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη
12ου-αρχές 13ου αιώνα.

41. Την ίδια χρονιά, ο βυζαντινός στρατός, με
επικεφαλής το Νικηφόρο Ουρανό, πέτυχε
την πρώτη αποφασιστική νίκη κοντά στο
Σπερχειό ποταμό και ο ίδιος ο Σαμουήλ,
βαριά τραυματισμένος, μόλις που
κατόρθωσε να σωθεί, μάχη που
απεικονίζεται στο χειρόγραφο του
Σκυλίτζη. Στα επόμενα χρόνια, ο
αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ (976-1025)
με συστηματικούς και ασταμάτητους
αγώνες κατάφερε να περιορίσει το
Σαμουήλ στις δυτικές περιοχές του
βουλγαρικού κράτους, και στα 1014 στο
Κλειδί ο στρατός του βουλγάρου ηγέτη
ηττήθηκε ολοκληρωτικά. Σύμφωνα με τις
πηγές, συνελήφθησαν 15.000 βούλγαροι
στρατιώτες, των οποίων ο Βασίλειος Β'
διέταξε την τύφλωση, ενώ ο Σαμουήλ, μην
αντέχοντας το θλιβερό θέαμα των
τυφλωμένων στρατιωτών του, πέθανε
μερικούς μήνες αργότερα. Τέσσερα
χρόνια αργότερα, το βουλγαρικό κράτος
χωρίστηκε σε δυο θέματα, καταργήθηκε
το βουλγαρικό πατριαρχείο και τη θέση
του πήρε η αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή
Αχρίδας.

42. Μετά από 44 χρόνια σκληρών και ανελέητων πολεμικών συγκρούσεων, η βουλγαρική υποταγή
είχε συντελεστεί και ο Βασίλειος ξεκίνησε θριαμβευτική περιοδεία στις κεντρικές και νότιες
περιοχές του κράτους του, η οποία κορυφώθηκε με την επίσκεψή του στην Αθήνα, στο ναό της
Θεοτόκου στον Παρθενώνα (1018)
Η υποταγή των Βουλγάρων στον αυτοκράτορα Βασίλειο Β’.

43. ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΡΑΒΕΣ
O ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας, Βασίλειος Α' (867-886), κατόρθωσε με πολλές
νικηφόρες εκστρατείες στην περιοχή του Ευφράτη ποταμού και στον Ταύρο να απωθήσει τους
'Aραβες από τα ανατολικά σύνορα του κράτους και να ανακτήσει τον έλεγχο των εμπορικών
δρόμων της Ανατολής. Ληστρικές επιδρομές αράβων πειρατών, των γνωστών από τις βυζαντινές
πηγές Σαρακηνών, που εξορμούσαν από την Κρήτη, την Αίγυπτο και την υπόλοιπη Αφρική,
καταδυνάστευαν και τις παράλιες και νησιωτικές περιοχές του Βυζαντίου.

44. Η μεγαλύτερη αυτών των επιχειρήσεων υπήρξε η πολιορκία της Θεσσαλονίκης, στα 904, με
αρχηγό το Λέοντα Τριπολίτη, κατά την οποία η πόλη λεηλατήθηκε άγρια και πολλοί κάτοικοί
της φονεύθηκαν ή πουλήθηκαν σκλάβοι. Είναι μάλλον περιττό να αναφερθεί κανείς στις
δυσμενείς επιπτώσεις που είχαν οι επιδρομές αυτές στον αστικό βίο και στην οικονομία των
περιοχών που πλήττονταν.
Αραβοβυζαντινή σύγκρουση σε θάλασσα και στεριά.

45. Σημαντικότεροι ήταν οι αγώνες που διεξήγαγε ο Ρωμανός Α' Λεκαπηνός (920-944) εναντίον των
Αράβων τόσο στην Ανατολή όσο και στο χώρο του Αιγαίου. Σταθμοί των εκστρατειών του
υπήρξαν η κατάληψη της Μελιτηνής στα 934, από τον ικανότατο στρατηγό του Ιωάννη
Κουρκούα, και της Έδεσσας στα 944, από την οποία πήρε και μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη
το 'Aγιο Μανδήλιο. Η σημασία αυτών των κατακτήσεων έγκειται όχι μόνο στην εδαφική
επέκταση της αυτοκρατορίας αλλά και στην αποκατάσταση της ασφάλειας για τους αγροτικούς
πληθυσμούς της Μικράς Ασίας, που υπέφεραν από τις συνεχείς επιδρομές. Παράλληλα,
ενισχύθηκε η άμυνα των συνοριακών αυτών περιοχών από τους ονομαζόμενους "ακρίτες", που
αναφέρονται στις βυζαντινές στρατιωτικές πραγματείες του 10ου και 11ου αιώνα.
Κατά της διάρκεια της βασιλείας του Ρωμανού Α' Λεκαπηνού
(920-944) οι Βυζαντινοί πέτυχαν σημαντικές νίκες κατά των
Αράβων, μεταξύ αυτών την κατάληψη της 'Εδεσσας (943), από
όπου μεταφέρθηκε το 'Aγιο Μανδήλιο στην
Κωνσταντινούπολη. Στην εικόνα δεξιά, ο βασιλιάς 'Aβγαρος
κρατά το 'Aγιο Μανδήλιο (Λεπτομέρεια τριπτύχου του 10ου
αιώνα), ενώ στην εικόνα αριστερά ο θεματικός στρατός
καταλαμβάνει την Μελιτήνη (Χειρόγραφο Σκυλίτζη).

46. Οι αραβοβυζαντινοί αγώνες συνεχίστηκαν και
στα χρόνια του επόμενου αυτοκράτορα,
Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-
959). Μετά από κάποιες επιτυχίες των
Βυζαντινών στη Συρία και την Αρμενία το
947-8, ακολούθησε η αποτυχημένη
προσπάθεια ανακατάληψης της Κρήτης. Οι
πολεμικές επιχειρήσεις συνεχίστηκαν τα
επόμενα χρόνια με αμφίρροπα αποτελέσματα.
Οι αυτοκράτορες συχνά παραλληλίζονταν με τους ηγέτες της
Παλαιάς Διαθήκης στους πολεμικούς τους αγώνες.
Αριστερά: Η εκστρατεία του Ιησού του Ναυή εναντίον της
"χώρας των υιών Γαι". Λεπτομέρεια μικρογραφίας από το
Ειλητό του Ιησού του Ναυή. 10ος αιώνας.
Πάνω: Ο Ιησούς του Ναυί σε τοιχογραφία της ίδιας εποχής στο
μοναστήρι του οσίου Λουκά Βοιωτίας.

47. Στον τομέα της εξωτερικής
πολιτικής, η περίοδος της
διακυβέρνησης του Ρωμανού Β'
(959-963) έχει να επιδείξει μεγάλες
επιτυχίες εναντίον των Αράβων.
Σημαντικός σταθμός υπήρξε η
ανακατάληψη της Κρήτης στα 961.
Μετά από σκληρή και πολύμηνη
πολιορκία του λιμανιού του
Χάνδακα, του σημερινού
Ηρακλείου, αυτοκρατορικά
στρατεύματα που περιελάμβαναν
Κατάφρακτους ιππείς, Έλληνες,
Βούλγαρους, Αρμένιους και την
φρουρά των Βαράγγων, με
επικεφαλής τον ανίκητο στρατηγό
Νικηφόρο Φωκά, κατόρθωσαν να
καταλάβουν το στρατηγικής
σημασίας νησί της Μεσογείου, που
βρισκόταν σχεδόν 130 χρόνια υπό
αραβική κυριαρχία.
Το γεγονός αποτελεί τη
σημαντικότερη επιτυχία της
αυτοκρατορίας κατά των Αράβων
τον 10ο αι.

48. Το γεγονός στάθηκε αφετηρία για μια επιτυχημένη εξόρμηση των Βυζαντινών στην Ανατολή,Το γεγονός στάθηκε αφετηρία για μια επιτυχημένη εξόρμηση των Βυζαντινών στην Ανατολή,
κατά την οποία σημείωσαν μεγάλες νίκες και ανάκτησαν σημαντικές πόλεις. Εμπνευστής τους οκατά την οποία σημείωσαν μεγάλες νίκες και ανάκτησαν σημαντικές πόλεις. Εμπνευστής τους ο
νικητής της Κρήτης και αυτοκράτορας από το 963, Νικηφόρος Β΄ Φωκάς (963-969), που με μιανικητής της Κρήτης και αυτοκράτορας από το 963, Νικηφόρος Β΄ Φωκάς (963-969), που με μια
σειρά σημαντικές εκστρατείες ανακατέλαβε την Ταρσό της Κιλικίας, την Κύπρο (965) και τηνσειρά σημαντικές εκστρατείες ανακατέλαβε την Ταρσό της Κιλικίας, την Κύπρο (965) και την
Αντιόχεια (969) και υποχρέωσε τους 'Aραβες να αναδιπλωθούν προς τα ανατολικά.Αντιόχεια (969) και υποχρέωσε τους 'Aραβες να αναδιπλωθούν προς τα ανατολικά.
Ο διάδοχος και ανιψιός του Ιωάννης Α΄ Τζιμισκής (969-976), ισάξιος στρατιωτικός ηγέτης με τοΟ διάδοχος και ανιψιός του Ιωάννης Α΄ Τζιμισκής (969-976), ισάξιος στρατιωτικός ηγέτης με το
θείο του, ανέκτησε σημαντικό μέρος της Συρίας και της Παλαιστίνης και θα έμπαινε νικητήςθείο του, ανέκτησε σημαντικό μέρος της Συρίας και της Παλαιστίνης και θα έμπαινε νικητής
στην Άγια Πόλη, τα Ιεροσόλυμα, αν δεν τον σταματούσε ο θάνατος στις 10 Ιανουαρίου του 976.στην Άγια Πόλη, τα Ιεροσόλυμα, αν δεν τον σταματούσε ο θάνατος στις 10 Ιανουαρίου του 976.
Ο θρίαμβος του Νικηφόρου Φωκά με την επιστροφή του από την Κρήτη.

49. Στα χρόνια του Βασιλείου Β' (976-1025), η συνέχιση της εδαφικής προέκτασης προς τα νότια
αποδείχτηκε αδύνατη, εξαιτίας και των πολέμων εναντίον των Βουλγάρων στο βόρειο σύνορο της
αυτοκρατορίας. Από την άλλη μεριά όμως, ο Βασίλειος κατόρθωσε να επεκτείνει το βόρειο
μικρασιατικό σύνορο της αυτοκρατορίας στις περιοχές της Ιβηρίας και της Μεγάλης Αρμενίας,
φτάνοντας μέχρι τα νότια της Κασπίας θάλασσας.

50. ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΔΥΤΙΚΟΥΣ
Στα 951, ο γερμανός αυτοκράτορας Όθωνας Α' ανακηρύχθηκε βασιλιάς της Ιταλίας. Η εμφάνιση
μιας νέας, μεγάλης δύναμης στην Ιταλική χερσόνησο ήταν φυσικό να προξενήσει ανησυχία στην
Κωνσταντινούπολη. Το πρόβλημα απέκτησε μεγαλύτερες διαστάσεις, όταν ο ίδιος γερμανός
ηγέτης στέφθηκε στα 962 από τον Πάπα αυτοκράτορας των Ρωμαίων, καθώς η πράξη αυτή έθετε
σε αμφισβήτηση τη βάση της πολιτικής θεωρίας των βυζαντινών, σύμφωνα με την οποία το
βυζαντινό κράτος αποτελούσε το μόνο νόμιμο διάδοχο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Ο Μέγας Αλέξανδρος σε χειρόγραφο της
εποχής της λεγόμενης Μακεδονικής
Αναγέννησης των τεχνών. Οι Έλληνες της
μεσαιωνικής περιόδου, ιδιαίτερα από τους
χρόνους των ενδόξων μακεδόνων
αυτοκρατόρων (9ος αι. και εξής) τόνιζαν με
υπερηφάνεια την καταγωγή τους από τους
αρχαίους Έλληνες, κάτι που αναγνώριζαν
και οι δυτικοευρωπαίοι.

51. Λίγα χρόνια αργότερα, το 964/5, ο
Νικηφόρος Β΄ Φωκάς πραγματοποίησε
υπερπόντια εκστρατεία εναντίον των
Αράβων της Σικελίας, που κατέληξε σε
ήττα των βυζαντινών στρατευμάτων.
Στόχος δεν ήταν μόνο η σταθεροποίηση
των βυζαντινών κτήσεων της νότιας
Ιταλίας αλλά και η αύξηση του κύρους
του Βυζαντίου απέναντι στη γερμανική
αυτοκρατορία. Η βυζαντινή αποτυχία είχε
σαν αποτέλεσμα το πολιτικό παιχνίδι να
συνεχιστεί με διπλωματικά μέσα.
Πρεσβείες και από τις δύο πλευρές
-ανάμεσα στις οποίες ήταν και αυτή του
επισκόπου Κρεμώνης Λιουτπράνδου, ο
οποίος μας άφησε μια λεπτομερή
περιγραφή της τρίμηνης παραμονής του
στην Κωνσταντινούπολη-δεν έφεραν τα
αναμενόμενα αποτελέσματα και η
γερμανική πλευρά προχώρησε σε
επιδρομές στη βυζαντινή νότια Ιταλία

52. Η διευθέτηση των
σχέσεων ανάμεσα στα δύο
κράτη πραγματοποιήθηκε
στα χρόνια του Ιωάννη Α΄
Τζιμισκή (969-976) και
επισφραγίστηκε με το
γάμο του γερμανού
αυτοκράτορα Όθωνα Β' με
την ανιψιά του βυζαντινού
αυτοκράτορα Θεοφανώ.
Η άφιξη της βυζαντινής
πριγκίπισσας στη
γερμανική αυλή επέδρασε
στην πολιτιστική ζωή και
στο αυλικό τυπικό του
δυτικού κράτους,
επίδραση που εντάθηκε
μετά το θάνατο του
Όθωνα Β', όταν η
Θεοφανώ, ως κηδεμόνας
του ανήλικου γιου της,
παρέμεινε μόνη στην
κορυφή του γερμανικού
βασιλείου.
Χάρτης της
Ευρώπης στα
τέλη του 10ου
αι. Στα
Βαλκάνια οι
Βούλγαροι δεν
έχουν ακόμη
υποταχτεί,
ενώ στη Δύση
αναδύεται η
ισχυρή Αγία
Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία
του
Γερμανικού
Έθνους.

53. ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ
ΟΥΓΓΡΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΡΩΣ
Οι δύο παραπάνω λαοί της κεντρικής και
ανατολικής Ευρώπης εξετάζονται εδώ, καθώς στη
διάρκεια αυτής της περιόδου εκχριστιανίστηκαν
και οι σχέσεις τους με το Βυζάντιο, πέρα από το
πολιτικό και οικονομικό επίπεδο, έγιναν στενότερες
και σε θέματα που αφορούσαν τον πολιτισμό και
την πνευματική τους ανάπτυξη.
Οι Ούγγροι εμφανίστηκαν στο προσκήνιο της
ιστορίας μόλις τον 9ο αιώνα, όταν πιεζόμενοι από
άλλους λαούς προχώρησαν από την περιοχή του
Καυκάσου δυτικότερα και εγκαταστάθηκαν στην
περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Δούναβη και
Τίσσο, όπου κατοικούν μέχρι σήμερα. Οι σχέσεις
τους με το βυζαντινό κράτος υπήρξαν φιλικές,
ωστόσο δεν έλειψαν από μέρους τους επιδρομές
εναντίον της αυτοκρατορίας. Γύρω στα 948, δύο
ούγγροι αρχηγοί, ο Bulscu και ο Gyula, ήρθαν στην
Κωνσταντινούπολη και ασπάστηκαν το
Χριστιανισμό. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε
σημαντική διπλωματική νίκη για το Βυζάντιο,
καθώς αποτέλεσε την αρχή για τη διείσδυση του
βυζαντινού πολιτισμού στο γειτονικό λαό και τη
σύσφιξη των σχέσεων με την αυτοκρατορία.
Παράσταση του Χριστού σε ψηφιδωτό από τον
ναό της Αγ. Σοφίας του Κιέβου, 11ος αι. Ο
εκχριστιανισμός των σλάβων της ανατολικής
Ευρώπης ωφέλησε τους λαούς αυτούς και τους
έθεσε υπό την πνευματική και ενίοτε πολιτική
επίδραση της Κωνσταντινούπολης.

54. Με τον ίδιο διπλωματικό τρόπο προσέγγισε το βυζαντινό κράτος και τους Ρως, το βόρειο λαό που
κατοικούσε στην περιοχή της Βαλτικής ως τον ποταμό Δνείπερο και αποτελούσε το ρωσικό κράτος του
Κιέβου.
Τα πρώτα βήματα του εκχριστιανισμού τους έγιναν την περίοδο του πατριάρχη Φωτίου. Στη συνέχεια,
το 957, η ήδη χριστιανή μητέρα του ρώσου ηγεμόνα Σβιατοσλάβου, Όλγα, επισκέφθηκε την
Κωνσταντινούπολη, γεγονός που αποτέλεσε την αρχή για την εξάπλωση του Χριστιανισμού στο
γειτονικό λαό. Οι σχέσεις ανάμεσα στα δύο κράτη έγιναν στενότερες, όταν οι Ρως προσέφεραν
στρατιωτική βοήθεια στο Βασίλειο Β' (976-1025) για την καταστολή της επανάστασης του Βάρδα
Φωκά (987-989) και, σε αντάλλαγμα, ο Βασίλειος έδωσε την αδερφή του 'Aννα ως σύζυγο στο ρώσο
πρίγκιπα Βλαδίμηρο (980-1015). Η πράξη αυτή είχε μεγάλη σημασία, καθώς ήταν η πρώτη φορά που
μία πορφυρογέννητη νυμφευόταν έναν ξένο ηγέτη και, για το λόγο αυτό, ο Βλαδίμηρος δεσμεύτηκε να
ασπαστεί το Χριστιανισμό και να εκχριστιανίσει τους υπηκόους του.
Φιλικές σχέσεις συνέδεαν το βυζαντινό κράτος με αυτό των Ρως κάποιες ναυτικές επιθέσεις των τελευταίων
στην Βασιλεύουσα κατά τον 10ο αι (εικόνα δεξιά). Η επίσκεψη στην Κωνσταντινούπολη της Όλγας, μητέρας
του Ρώσου ηγεμόνα Σβιατοσλάβου, υπήρξε καθοριστική για τη συμμαχία με τους μακεδόνες και τον
εκχριστιανισμό τους. Μικρογραφίες από το Χρονικό Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αι.

55. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Η περίοδος από το 1025-1081 χαρακτηρίζεται ως κρίσιμη για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Οι
αυτοκράτορες που ανέβηκαν στο διάστημα αυτό στο θρόνο δε φάνηκαν αντάξιοι συνεχιστές του
Βασιλείου Β' (976-1025). 'Aλλοτε δε διέθεταν τα απαραίτητα προσόντα και άλλοτε δεν είχαν τα
στοιχεία εκείνα της ηθικής, που μπορούσαν να τους αναδείξουν σε χαρισματικούς ηγέτες,
απαραίτητους για την παντοδύναμη στις αρχές του 11ου αιώνα βυζαντινή αυτοκρατορία. Η
οικονομική και κοινωνική κρίση που κλιμακώθηκε συντέλεσε στη σταδιακή αλλαγή της
στρατιωτικής και κοινωνικής οργάνωσης του κράτους και αποτέλεσε την αρχή της παρακμής.
ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ
ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ (1025 - 1081)
Κιβώτιο διακοσμημένο με ελεφαντόδοντο στο μοναστήρι Κλυνύ της Γαλλίας (9ος – 10 ος αι.).

56. Το 1025, το κράτος ξεκίνησε με σύνορα εξασφαλισμένα και αρκετά εκτεταμένα, μετά τους
μακροχρόνιους αγώνες των προηγούμενων ετών. Στο πέρασμα ωστόσο του 11ου αιώνα η
αυτοκρατορία εξασθένησε και οι επιδρομές αυξήθηκαν. Oι εξωτερικοί εχθροί του κράτους
εμφανίστηκαν σε όλα τα μέτωπα, τόσο στο βόρειο και το ανατολικό σύνορο όσο και στην Ιταλία. Δύο
από τα κορυφαία γεγονότα για την ευρωπαϊκή και βυζαντινή ιστορία που συνέβησαν τον 11ο αιώνα
ήταν το Σχίσμα ανάμεσα στην Ρωμαϊκή και Ανατολική Εκκλησία το 1054, και η ήττα των
Βυζαντινών στη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071. Και τα δύο γεγονότα ήταν καθοριστικής σημασίας
για την πορεία του βυζαντινού κράτους.

57. H ευημερία και η παντοδυναμία του βυζαντινού
κράτους κατά τη βασιλεία της μακεδονικής
δυναστείας μετατράπηκε σταδιακά σε περίοδο
κρίσης. Κύρια αιτία στάθηκε η έλλειψη ισχυρής
προσωπικότητας στον αυτοκρατορικό θρόνο.
'Aνδρες ανίσχυροι, ανίκανοι, συχνά
εξαρτημένοι από τις γυναίκες τους ή κάποιον
ευνούχο του παλατιού, του οποίου μοναδικός
σκοπός ήταν το προσωπικό όφελος, διοίκησαν
το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα το κράτος.
Παράλληλα, βαθιά ηθική κρίση άρχισε να
μαστίζει τον πνευματικό κόσμο, γεγονός που
αποκτά εξέχουσα σημασία στο μέτρο που
πνευματικοί άνθρωποι χειρίζονταν τις κρατικές
υποθέσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της
εποχής αποτελεί ο Mιχαήλ Ψελλός.

58. Στην περίοδο αυτή η
Ρωμανία αντιμετώπισε ένα
τεράστιο πρόβλημα, καθώς
μια έντονη διαμάχη για την
πολιτική εξουσία ξέσπασε
ανάμεσα στους
γραφειοκράτες και τους
στρατηγούς (στην ουσία
ανάμεσα στην
Κωνσταντινούπολη και την
επαρχία), που στάθηκε
καθοριστική για τη διαδοχή
στο θρόνο αλλά και όλες
τις εσωτερικές και
εξωτερικές εξελίξεις,
φθείροντας ανεπανόρθωτα
το κράτος.
Επίλεκτος κατάφρακτος ιππέας
του στρατού του Νικηφόρου
Φωκά (10ος αι.).

59. Οι κατακτήσεις του Bασιλείου B' (976-1025)
είχαν δημιουργήσει αναμφισβήτητα ένα
γενικό συναίσθημα υπεροχής απέναντι στους
εχθρούς του κράτους. Έτσι οι Βυζαντινοί,
που είχαν κουραστεί από τις αλλεπάλληλες
στρατιωτικές επιχειρήσεις, θεωρώντας ότι τα
σύνορα ήταν πλέον ασφαλή, αλλά και λόγω
της διαμάχης πολιτικών και στρατιωτικών,
πίστεψαν ότι δεν ήταν πλέον απαραίτητη
μεγάλη στρατιωτική δύναμη και άρχισαν να
καταργούν σιγά σιγά το θεσμό των αγροτών-
στρατιωτών και να μειώνουν τα
στρατεύματα, αντικαθιστώντας τα με
μισθοφόρους. Το αποτέλεσμα ήταν να
παραμεληθεί ο στρατός και το κράτος να
βρεθεί εξαρτημένο από μισθοφορικά
σώματα. Οι μισθοφόροι είχαν επαγγελματική
πείρα, μετακινούνταν εύκολα, ήταν
ανεξάρτητοι από την εσωτερική πολιτική του
κράτους, αλλά ταυτόχρονα στοίχιζαν ακριβά
και δεν ήταν πάντα αξιόπιστοι. Συχνά
γίνονταν αδίστακτοι, λεηλατούσαν και
ερήμωναν τις περιοχές τις οποίες
πληρώνονταν για να υπερασπιστούν.
Αρκετές φορές μάλιστα πήραν το μέρος των
Τούρκων, ιδιαίτερα μετά τα μέσα του 11ου
αιώνα.

60. Την περίοδο από το 1025-1081, η
αυτοκρατορία αντιμετώπισε τα
μεγαλύτερα προβλήματα στα
ανατολικά σύνορά της. Τον 11ο αιώνα
εμφανίστηκαν οι Ογούζοι, τουρκική
φυλή, που έμειναν γνωστοί ως
Σελτζούκοι από το όνομα του γενάρχη
τους Σελτζούκ. Ήταν νομάδες
κτηνοτρόφοι που βρίσκονταν στα
ανατολικά της Κασπίας όπου και
εξισλαμίστηκαν. Το 1055 ο ηγέτης των
Σελτζούκων κυρίευσε τη Βαγδάτη και
πήρε από το χαλίφη τον τίτλο του
Σουλτάνου. Aπό το 1045/6 οι
Βυζαντινοί άρχισαν να αντιμετωπίζουν
τις επιδρομές τους. Οι Τούρκοι ήταν
καλοί πολεμιστές και
εκμεταλλευόμενοι το γεγονός της
εξασθένισης της άμυνας του
Βυζαντίου σημείωσαν πολλές
επιτυχίες. Οι επιδρομές εντάθηκαν με
το σουλτάνο Αλπ Αρσλάν (1063-1072)
και κατέληξαν στη μάχη του
Μαντζικέρτ το 1071, που σήμανε την
αρχή της ίδρυσης του ισχυρού κράτους
των Σελτζούκων.

61. Το βυζαντινό κράτος αντιμετώπισε όμως πολλούς εχθρούς και επαναστάσεις και στα βόρεια
σύνορά του. Η οριστική κατάκτηση της Βουλγαρίας έφερε το Βυζάντιο αντιμέτωπο με τους
Ούζους, τους Κουμάνους και τους Πετσενέγκους. Οι Πετσενέγκοι, συχνά με την υποστήριξη και
την ενίσχυση των Ούζων, άρχισαν να περνούν το Δούναβη και να αποτελούν κίνδυνο για τα
βυζαντινά σύνορα. Συχνά μάλιστα λεηλάτησαν περιοχές ακόμη και στο ελληνικό έδαφος.
Ωστόσο, το βυζαντινό κράτος την περίοδο αυτή κατόρθωσε να διατηρήσει τα σύνορα του στον
ποταμό Δούναβη, αντιμετωπίζοντας τα προβλήματα πότε με στρατιωτικά μέσα και πότε με τη
διπλωματία, ακόμη και με αυτοκρατορικά δώρα.

62. Αλλά και στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία η κατάσταση χειροτέρευσε. Oι Nορμανδοί, έχοντας
ιδρύσει νέο βασίλειο στην Ιταλία, γίνονταν όλο και πιο επικίνδυνοι και η συμμαχία Ιταλών-
Βυζαντινών δεν κατόρθωσε να αναχαιτίσει τη δύναμή τους εξαιτίας του Σχίσματος το 1054. Το
1060 οι Νορμανδοί κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της νότιας Ιταλίας και περνώντας στη
Σικελία κατάφεραν μέσα σε μια δεκαετία, μέχρι το 1072, όχι μόνο να την κατακτήσουν ολόκληρη
αλλά να έχουν βλέψεις και για την Κωνσταντινούπολη.
Την περίοδο 1025-1081 η κατάσταση για το βυζαντινό
κράτος είναι ιδιαίτερα δύσκολη, καθώς έχει να αντιμετωπίσει
απειλές τόσο στα ανατολικά και τα βόρεια όσο και στα δυτικά
σύνορά του.
Κάτω: Στην εικόνα, σύγκρουση Βυζαντινών-Αράβων στη
Σικελία. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη
Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.
Δεξιά: Νορμανδός ιππότης του 11ου αι. σε σύγχρονη
ιστορική αναπαράσταση μάχης.

63. Η μάχη του Μαντζικέρτ θεωρείται γεγονός εξαιρετικής
σημασίας για την τύχη του Βυζαντίου. Σηματοδοτεί την
αρχή κατάρρευσης του βυζαντινού κράτους και για
πολλούς ερευνητές αποτελεί το συμβατικό όριο ανάμεσα
στη Μεσοβυζαντινή και Υστεροβυζαντινή εποχή.
Πρόκειται για την τελευταία στρατιωτική επιχείρηση του
Ρωμανού Δ' Διογένη (1067-1071). Η πορεία μέχρι το
Mαντζικέρτ σημαδεύτηκε από σειρά συμβάντων που
ερμηνεύτηκαν ως κακοί οιωνοί για την έκβαση της
εκστρατείας. Στις 26 Αυγούστου 1071 ο αυτοκράτορας,
απορρίπτοντας συνθήκη ειρήνης από το σουλτάνο Αλπ
Αρσλάν (1063-1072), πήρε την απόφαση να
αντιμετωπίσει τους Τούρκους. Πραγματοποιώντας μια
σύντομη νίκη, ο Ρωμανός αποφάσισε να επιστρέψει στο
στρατόπεδο. Ωστόσο, ο Ανδρόνικος Δούκας διέδωσε την
ψεύτικη είδηση ότι ο αυτοκράτορας ηττήθηκε και
απέσυρε τους άνδρες του. Διάφορες φήμες διαδόθηκαν
γρήγορα. Την αναστάτωση που προκλήθηκε
αντιλήφθηκαν οι Τούρκοι και την εκμεταλλεύτηκαν.
Επιτέθηκαν, με αποτέλεσμα ο Ρωμανός να βρεθεί
αιχμάλωτός τους και ο βυζαντινός στρατός να ηττηθεί.
Η φρουρά των Βαράγγων ήταν το μόνο αξιόμαχο σώμα που διέθετε ο Ρωμανός Διογένης στο Μαντζικέρτ.
Μισό αιώνα μετά την εποποιία των Μακεδόνων αυτοκρατόρων ο αυτοκρατορικός στρατός είχε ουσιαστικά
αποσυντεθεί εξαιτίας της εγκληματικής πολιτικής των γραφειοκρατών του ιερού Παλατίου. Στην εικόνα
ψηφιδωτό που απεικονίζει Σκανδιναβό πολεμιστή στην υπηρεσία του αυτοκράτορα.

64. Η ήττα στο Mαντζικέρτ σήμανε την κατάρρευση του διοικητικού συστήματος στις ανατολικές επαρχίες.
Σειρά εσωτερικών διαμαχών των Βυζαντινών, οι οποίοι ζητούσαν ακόμη και τη βοήθεια των Τούρκων,
σημάδεψαν την επόμενη δεκαετία (1071-1081). Είναι χαρακτηριστικό, και ενδεικτικό του βαθμού στον
οποίο η περιοχή της Μικράς Ασίας είχε αρχίσει να κατακλύζεται από τους Τούρκους, το γεγονός ότι ο
μελλοντικός αυτοκράτορας Αλέξιος, επιστρέφοντας από την Αμάσεια στην Κωνσταντινούπολη το 1074,
ταξίδεψε με πλοίο γιατί όλοι οι χερσαίοι δρόμοι ελέγχονταν από Τούρκους.

65. Η ήττα του Mαντζικέρτ δεν ήταν ένα γεγονός που ξάφνιασε. Ήταν το αποτέλεσμα των εσωτερικών
και εξωτερικών εξελίξεων που είχαν διαρκέσει πάνω από μισό αιώνα μετά το θάνατο του Βασιλείου
Β' (976-1025). H Mικρά Aσία δεν κατέρρευσε αμέσως μετά το 1071. Ωστόσο η μάχη του
Mαντζικέρτ σήμανε την αρχή του τέλους, την απαρχή της κατάληψης ενός από τα σημαντικότερα
και πλουσιότερα τμήματα της αυτοκρατορίας, της Μικράς Ασίας, που σχεδόν ολοκληρώθηκε την
επόμενη δεκαετία και την ίδρυση ισχυρού κράτους από τους Σελτζούκους Τούρκους.
Η αυτοκρατορία συρρικνωμένη μετά την ήττα στο Μάντζικερτ και την
επέλαση των τούρκων στη Μικρά Ασία τα επόμενα χρόνια.

66. Σε λιγότερο από εξήντα χρόνια 14 αυτοκράτορες ανέβηκαν στο βυζαντινό θρόνο. Κανείς όμως
δεν κατόρθωσε να διατηρήσει την παντοδυναμία του βυζαντινού κράτους στο επίπεδο που είχε
πετύχει ο Βασίλειος Β' (976-1025). Η συχνή εναλλαγή τους στην εξουσία είναι ενδεικτική της
κατάστασης που επικράτησε στο εσωτερικό του κράτους. Ο συνδυασμός των έντονων διαμαχών
για τη διαδοχή στο θρόνο και της έλλειψης ισχυρής προσωπικότητας όχι μόνο αποτέλεσε
ανασταλτικό παράγοντα κάθε θετικής εξέλιξης, αλλά οδήγησε την αυτοκρατορία σε τροχιά
πτώσης και παρακμής. Το αρνητικό έργο και η πολυδάπανη ζωή των αυτοκρατόρων της περιόδου
σημάδεψαν τον 11ο αιώνα ως μια εξαιρετικά κρίσιμη εποχή στη βυζαντινή ιστορία.
Χαρακτηριστικό της περιόδου 1025-1081, αποτελεί η συχνή εναλλαγή
αυτοκρατόρων στο βυζαντινό θρόνο. Στην εικόνα, το στέμμα του αυτοκράτορα
Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου (1042-1055).

67. O Kωνσταντίνος Η' είχε ανακηρυχθεί
αυτοκράτορας από το 963. Ωστόσο, την εξουσία
ανέλαβε μετά το θάνατο του αδελφού του
Bασιλείου Β' (976-1025). Του άρεσε το καλό
φαγητό, οι γυναίκες, τα ζάρια, το κυνήγι άγριων
θηρίων, οι ιπποδρομίες ακόμα και η πάλη. Έτσι,
συνέχισε την άσωτη ζωή του και μετά την άνοδό
του στο θρόνο. Ήταν άνθρωπος ικανός αλλά
μοχθηρός και ασυγκίνητος μπροστά στις ανάγκες
του λαού.
Αριστερά: Κομμάτι ύφασμα από ρούχο του 11ου αι.
Κάτω: Ο Κωνσταντίνος Η' (1025-1028)
ακολούθησε σκληρή εσωτερική πολιτική και
αδιαφόρησε για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του
κράτους. Στην εικόνα χρυσό νόμισμα (ιστάμενον)
με την προτομή του Κωνσταντίνου Η'.

68. Σε ό,τι αφορά στην εσωτερική πολιτική του, σημαντικό και επαχθές μέτρο που εφάρμοσε
ήταν η είσπραξη όλων των καθυστερημένων φόρων των πέντε τελευταίων χρόνων. Το μέτρο
έπληξε όχι μόνο τους φτωχούς αλλά και τους δυνατούς, που σύμφωνα με το θεσμό του
αλληλέγγυου, υποχρεώθηκαν να πληρώσουν τους φόρους για τους άπορους γείτονές τους. Oι
αντιδράσεις ήταν αναπόφευκτες και ο νέος αυτοκράτορας αναζήτησε και τιμώρησε όλους
εκείνους που θεωρούσε πιθανούς εχθρούς του και πιθανούς επαναστάτες. Είναι
χαρακτηριστικό ότι χωρίς να διαβαθμίζει τα αδικήματα, τους τιμωρούσε όλους με τύφλωση.
Στα θύματά του συγκαταλέγονταν πολλές από τις σημαίνουσες προσωπικότητες της εποχής.
Αντικατέστησε επίσης τους περισσότερους από τους ικανούς στρατιωτικούς και πολιτικούς
αξιωματούχους του Βασιλείου Β' με ανθρώπους από το περιβάλλον του.
Εφυαλωμένα πιάτα του 11ου αι.

69. Σε ό,τι αφορά στην εξωτερική πολιτική, ο
Κωνσταντίνος δεν ενδιαφερόταν για τις
στρατιωτικές επιχειρήσεις. Προσπαθούσε
να λύσει τα προβλήματα που
παρουσιάζονταν με τη διπλωματία. Μόνο
σε όσα σημεία της αυτοκρατορίας
συνέχισαν να υπηρετούν οι ικανοί
αξιωματούχοι και στρατηγοί της
προηγούμενης περιόδου κατορθώθηκε να
αντιμετωπιστούν οι εχθρικές επιθέσεις.
Σε ηλικία 73 ετών ο Κωνσταντίνος, όντας
άρρωστος, όρισε για διάδοχό του έναν
πολιτικό αξιωματούχο, που, όπως φάνηκε,
δεν ήταν ιδιαίτερα ικανός για τον
αυτοκρατορικό θρόνο. Πρόκειται για τον
έπαρχο της πόλης, Ρωμανό Αργυρό, που,
ενώ ήταν ήδη παντρεμένος, υποχρεώθηκε
να χωρίσει και να παντρευτεί μία από τις
τρεις κόρες του αυτοκράτορα, την
52άχρονη Zωή.

70. Ο Ρωμανός Γ' Αργυρός ή Αργυροπώλης (1028-1034) ήταν μορφωμένος, γοητευτικός και με
ευγενικούς τρόπους αλλά χαρακτηριζόταν από χαμηλές ηθικές αρχές και ματαιοδοξία. Ο τρόπος
ζωής του ήταν εξαιρετικά πολυδάπανος και τα σχέδιά του για την ανέγερση νέων κτισμάτων
μεγαλεπήβολα.
Ελεφαντοστέινο τρίπτυχο με παράσταση Αποστόλων. 10ος αι.

71. Κατά την άσκηση της εσωτερικής πολιτικής του, ο Ρωμανός διέταξε την είσπραξη παλιών φόρων
από τους απογόνους των οφειλετών και κατήργησε το αλληλέγγυο, μέτρο που είχε πάρει ο
Bασίλειος B' (976-1025) υπέρ των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων. Η κατάργηση του μέτρου
θεωρείται επιτυχία των πλουσίων, στην οποία βοήθησε η διακυβέρνηση ενός ανίσχυρου
αυτοκράτορα που προερχόταν από τη δική τους κοινωνική τάξη. Το αποτέλεσμα ήταν η αρχή
κατάρρευσης της μέσης βυζαντινής τάξης των μικροκαλλιεργητών και στρατιωτών, που έμειναν
στο έλεος και τις επεκτατικές διαθέσεις των δυνατών. Η μείωση των στρατιωτών, που
ακολούθησε, έκανε αναγκαία τη στρατολόγηση μισθοφόρων. Αυτό σήμανε αύξηση των εξόδων
του κρατικού ταμείου για στρατιωτικές δαπάνες και μείωση της αποδοτικότητας του βυζαντινού
στρατού, καθώς οι μισθοφόροι χαρακτηρίζονταν συχνά από έλλειψη νομιμοφροσύνης απέναντι
στους Βυζαντινούς. Μετά την υποχώρηση του Ρωμανού μπροστά στους 'Aραβες της Συρίας το
1030 σταμάτησε κάθε στρατιωτική επιχείρηση και την κατάσταση στη Συρία αντιμετώπισε ο
ικανός στρατηγός Γεώργιος Μανιάκης.
Στα χρόνια του αυτοκράτορα Ρωμανού Γ' Αργυρού
(1028-1034), οι Βυζαντινοί οργάνωσαν εκστρατεία
κατά των Αράβων στη Συρία, όπου και ηττήθηκαν.
Η ήττα αυτή θα είχε σοβαρές συνέπειες για το
ανατολικό σύνορο της αυτοκρατορίας, αν δεν
αναλάμβανε τον έλεγχο των στρατιωτικών
επιχειρήσεων ο στρατηγός Γεώργιος Μανιάκης.
Στην εικόνα, κατάληψη της Έδεσσας της Συρίας από
το βυζαντινό στρατό και η αραβική αντεπίθεση.
Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη,
τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

72. Χαρακτηριστικό της εποχής ήταν οι συχνές δολοπλοκίες μέσα στο παλάτι. Αποτέλεσμα αυτών
ήταν και ο σφοδρός έρωτας που αναπτύχθηκε ανάμεσα στην ώριμη σε ηλικία και παραμελημένη
από το Ρωμανό αυτοκράτειρα Zωή και το νεαρό Μιχαήλ, αδελφό του ευνούχου Iωάννη
Oρφανοτρόφου. Ο τελευταίος θέλησε με τη σχέση αυτή να ικανοποιήσει τα προσωπικά του
συμφέροντα. Οι αντιδράσεις στο παλάτι για το ειδύλλιο της αυτοκράτειρας σταμάτησαν ξαφνικά.
Όπως πιστεύεται, αιτία στάθηκε η δολοφονική ενέργεια κατά των ισχυρών αντιπάλων της Ζωής,
αλλά και του ίδιου ίσως του αυτοκράτορα, που βαριά άρρωστος, πέθανε. Το 1034 και ενώ ο
Ρωμανός βρισκόταν ακόμη μέσα στο παλάτι νεκρός, η Ζωή χωρίς να τηρήσει τα προσχήματα
έπεισε τον πατριάρχη, με μια δωρεά από πενήντα λίτρες χρυσού, να στέψει το Μιχαήλ Δ'
αυτοκράτορα.
Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Γ' Αργυρός (1028-1034), σύμφωνα
με την επικρατέστερη άποψη, δολοφονήθηκε. Η σκηνή της
δολοφονίας του εικονογραφείται και εδώ, στο Χρονικό του
Ιωάννη Σκυλίτζη. Τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

73. Το 1034 ανέβηκε στο βυζαντινό θρόνο ο
εραστής της αυτοκράτειρας Ζωής, Μιχαήλ
Δ' ο Παφλαγών, αδελφός του ευνούχου
Ιωάννη Ορφανοτρόφου. Ο αυτοκράτορας
έχασε αμέσως κάθε ενδιαφέρον για τη Ζωή,
ενώ το γεγονός ότι έπασχε από επιληψία και
αργότερα και από υδρωπικία, τον εμπόδισε
να πραγματοποιήσει αξιόλογο έργο. Η
αρρώστια και η πίστη του ότι μόνον ο Θεός
μπορούσε να τον βοηθήσει τον οδήγησαν σε
κοινωφελή έργα, όπως η ίδρυση
πτωχοκομείου στην Κωνσταντινούπολη,
αλλά και στη λήψη ευνοϊκών μέτρων για
την Εκκλησία.

74. Από την αρχή παραμέρισε τους εχθρούς του
και ανέθεσε τα περισσότερα αξιώματα σε
φίλους, συγγενείς και συμπατριώτες του.
Στην πραγματικότητα την εξουσία ασκούσε ο
αδελφός του αυτοκράτορα Ιωάννης,
άνθρωπος ικανός αλλά και εξαιρετικά
ιδιοτελής. Ο Ιωάννης πήρε σκληρά
φορολογικά μέτρα με σκοπό να καλύψει τις
ανάγκες του κρατικού ταμείου για την άμυνα,
αλλά και για την κάλυψη δαπανών από τις
θεομηνίες που έπληξαν την αυτοκρατορία,
όπως ένας σεισμός που κατέστρεψε τη
Σμύρνη. H φορολογική πολιτική του Iωάννη
διατάραξε όμως και τις εξωτερικές σχέσεις
του Βυζαντίου κυρίως με τους Βουλγάρους,
στους οποίους ζητήθηκε να πληρώνουν τους
φόρους τους σε χρήμα, και όχι πλέον σε είδος,
κάτι που τους δημιουργούσε οικονομικά
προβλήματα.
Το χειρόγραφο της ιστορίας του
Μεγαλέξαντρου.