βυζαντινη τεχνη

1. ΜΒ
β΄ περίοδος: 867-1056
(Μακεδονική δυναστεία)
Ιστορικά στοιχεία
ΔΙΕΚ Νέας Σμύρνης
Φύλακας μουσείων & αρχαιολογικών χώρων
Ιστορία της τέχνης, β΄ εξάμηνο 2022α
Κατερίνα Τζαμαλή

2. 2
Μετά την Εικονομαχία, το
Βυζάντιο αποκτά τα
χαρακτηριστικά του
γνωρίσματα:
1.Έντονος ελληνικός
χαρακτήρας
2.Αποκρυστάλλωση θεσμών
3.Ανάπτυξη βυζαντινής
λογοτεχνίας
Η περίοδος 867-1025, αποτέλεσε περίοδο ακμής &
σταθερότητας. Η Κτησιφών (226-637 πρωτεύουσα των
Σασσανιδών Περσών) και η Βαγδάτη (το 762
πρωτεύουσα του αραβικού χαλιφάτου των Αββασιδών)
έχουν παρακμάσει. Η Ρώμη έχει χάσει την αίγλη της. Η
Κωνσταντινούπολη αποτελεί για τους νέους λαούς το
μόνο πρότυπο πολιτικής οργάνωσης. Επιπλέον
προβάλλει μεγαλοπρεπή εθιμοτυπία στις κοσμικές &
θρησκευτικές γιορτές.
Χαρακτηριστικά περιόδου:
 απόκρουση εισβολών,
 αποκατάσταση ορθοδοξίας, ενίσχυση Εκκλησίας &
μοναχισμού, ιεραποστολική δράση (εκχριστιανισμός
Ούγγρων & Ρως),
 νέες διπλωματικές επαφές με τη δυτική Ευρώπη,
 τέχνες: «Μακεδονική Αναγέννηση»,
 οικονομική σταθερότητα (μέτρα υπέρ ελεύθερων
μικροκαλλιεργητών & εναντίον μεγάλης γαιοκτησίας).
Αρχιτεκτονική:
1.Εγγεγραμμένος
σταυροειδής
2.Σαφής προσδιορισμός της
διάταξης του ζωγραφικού
διακόσμου ναών.

3. 867
3
1025
Το κράτος επεκτείνει
τα σύνορά του:
Στην ανατολή
περιλαμβάνει όλη τη
Μικρά Ασία, τη
βόρεια Συρία μέχρι τη
Μεσοποταμία, τη
δυτική Αρμενία & τη
Γεωργία,
Στον βορρά φτάνει ως
τον Δούναβη.

4. 4
Πόλεις & συντεχνίες
 Υπάλληλοι διοίκησης, αστοί-κτηματίες, λαός.
 Διοίκηση: εξαρτάται από την Κωνσταντινούπολη.
 10ος αι., ο «στρατηγός» επικεφαλής της φρουράς των πόλεων.
 ρόλο έχουν οι εκκλησιαστικές αρχές μαζί με πλούσιους κατοίκους.
 «δυνατοί»: αξιωματούχοι & ανώτατοι διοικητικοί, μέλη της συγκλήτου,
μητροπολίτες, αρχιεπίσκοποι, επίσκοποι, ηγούμενοι…
 10ος αι., αναδιοργάνωση πόλεων: αστικές οικονομικές δραστηριότητες στα
Βαλκάνια (Θεσσαλονίκη, Δυρράχιο, Αδριανούπολη).
 Κωνσταντινούπολη: συντεχνιακή οργάνωση βιοτεχνίας & εμπορίου με
καθορισμένες ώρες εργασίας & μισθούς. Σκοπός η προστασία κράτους &
καταναλωτών (έλεγχος τιμών & αγαθών της αγοράς της πρωτεύουσας).
 11ος αι., συντεχνιακή οργάνωση άρχισε να παρακμάζει.
 ενίσχυση του γοήτρου Εκκλησίας και μοναχισμού,
 δωρεές προς την Εκκλησία & τα μοναστήρια,
 αύξηση ακίνητης εκκλησιαστικής περιουσίας,
10ος αι.:
 ίδρυση μεγάλων μοναστηριών στην επαρχία τα οποία έχουν και κάποια
κοινωνική ή φιλανθρωπική αποστολή,
 συσσώρευση τεράστιων μοναστηριακών περιουσιών οδηγεί σε μέτρα εναντίον
τους με πρόσκαιρα μόνο αποτελέσματα.
Εκκλησία & μοναχισμός

5. 5
Εργάτες γης-μισθωτές-πάροικοι & δούλοι
Ελεύθεροι εργάτες γης: εργάζονται με αντιμισθία, συνήθως εξαρτημένοι από διάφορα
μισθωτικά συμβόλαια. Μεταξύ ελευθέρων & δούλων.
Μισθωτές: μετά το πέρασμα τριάντα χρόνων μετατρέπονταν σε παροίκους. Η
παροικία αφομοίωσε σταδιακά κάθε άλλο τρόπο εκμίσθωσης της γης.
Πάροικος: ελεύθερος, με κληρονομικά δικαιώματα στη γη & υποχρέωση να
καταβάλλει στον κύριο της γης ένα ποσοστό από την παραγωγή.
«Αγγαρείες»: οι περισσότεροι μισθωτές-πάροικοι ήταν αναγκασμένοι να προσφέρουν
πρόσθετες υπηρεσίες στον ιδιοκτήτη της γης & στο κράτος.
Δούλοι (9ος-10ος αι.) : προοδευτικά εκμηδενίστηκε ο ρόλος τους στην αγροτική
παραγωγή & αντικαταστάθηκαν από τους μισθωτές-μικροκαλλιεργητές.
10ος αι.: οι μεγαλογαικτήμονες άρχισαν να κυριαρχούν στην ιδιοκτησία γης.
11ος αι.: οι μικροί ελεύθεροι γεωργοί άρχισαν να εξαφανίζονται. Θεσμός «πρόνοιας»:
παραχώρηση εκτάσεων και των εσόδων τους σε ευγενείς.
Τα στρατιωτικά «θέματα» της Ασίας αντικαταστάθηκαν από ξένους μισθοφόρους, η
άμυνα αποδυναμώθηκε& τελικά τα εδάφη χάθηκαν.

6. 6
Βασίλειος Α΄ ο Μακεδόνας (867-886) + Ευδοκία
Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός (886-912)
Κων/νος Ζ' Πορφυρογέννητος (913-959) + Ελένη Λεκαπηνή
Ρωμανός Β΄ Πορφυρογέννητος (959-963) + Θεοφανώ
(στο νόμισμα ο Βασίλειος Β΄
& ο Κων/νος Η΄)
Νικηφόρος Φωκάς (963-969)
+ Θεοφανώ
Ιωάννης Τζιμισκής (969-976)
+ Θεοδώρα (αδερφή Ρωμανού Β΄)
Βασίλειος Β΄ (γιος Ρωμανού Β΄) (976-1025)
Κωνσταντίνος Η΄ (γιος Ρωμανού Β΄)
+ Ελένη (1025-1028)
Ζωή + Ρωμανός Γ΄ Αργυρός (1028-1034)
Ζωή + Μιχαήλ Δ΄ (1034-1041)
Μιχαήλ Ε' Καλαφάτης (1041)
(ανιψιός του Μιχαήλ Δ΄)
Θεοδώρα (1042)
(αδερφή της Ζωής)
Ζωή + Κων/νος Θ΄ Μονομάχος (1042-1055) Θεοδώρα (1055)
Μιχαήλ ΣΤ΄ Στρατιωτικός (1056-1057)
(εκτός δυναστείας)
Μακεδονική δυναστεία

7. 7
Βασίλειος Α΄ ο Μακεδόνας
(β.867-886) + Ευδοκία Ιγγερίνα
 δολοφονεί τον αυτοκράτορα
Μιχαήλ Γ΄,
 ιδρύει τη Μακεδονική
δυναστεία,
 παίρνει μέτρα για τη
δικαιοσύνη και τα
δικαστήρια, κωδικοποιεί
δίκαιο,
 θέτει τις βάσεις για την
ισχυροποίηση του κράτους,
 προσπαθεί να προστατεύσει
τους μικρούς καλλιεργητές.
 864-867: εκχριστιανισμός
Σέρβων.
Βασίλειος Α΄: bASILIOS AUGUST' b
Πίσω η σύζυγός του Ευδοκία & ο γιος του
Κωνσταντίνος (COhSTAhT S EVdOCIA)

8. 8
LEOn bASILEVS ROM
LEOn En ΘEO bASILEVS
ROMEOn
Αγ. Σοφία, 10ος αι.
Ο αυτοκράτορας
Αλέξανδρος.
Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός ή Φιλόσοφος
(β.886-912) + Ζωή Καρβωνοψίνα
 Λόγιος με παιδεία & συγγραφικό έργο.
 Κωδικοποίηση δικαίου & μετάφραση
«Ιουστινιάνειου κώδικα».
 «Επαρχικό Βιβλίο»: συλλογή διατάξεων που
καθόριζε τη λειτουργία των επαγγελματικών
συντεχνιών της Πόλης.
 Ανάπτυξη & βελτίωση στρατού.
 Η αυτοκρατορία έχει τις μεγαλύτερες εδαφικές
κατακτήσεις στην ανατολή από τον 7ο αι.
912-13, Αλέξανδρος (912-913)
 αδερφός Λέοντα ΣΤ΄
+CONSTANTINO CE ZOE
(μητέρα του) bASILIS ROMEON

9. 9
Κων/νος Ζ' Πορφυρογέννητος (β.913-959)
+ Ελένη Λεκαπηνή
 920-944 συμβασιλεία με τον διοικητή
του στόλου & πεθερό του Ρωμανό Α΄
Λεκαπηνό,
 «Περί τῆς βασιλείου τάξεως»: βασική
πηγή για το πρωτόκολλο που
ακολουθούσαν οι αξιωματούχοι και η
αυτ/ρική οικογένεια.
 «Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν»:
συμβουλές για τη λειτουργία της
πολυεθνικής αυτοκρατορίας και για τον
τρόπο καταπολέμησης των εξωτερικών
εχθρών.
 «Περὶ θεμάτων Άνατολῆς καὶ Δύσεως»
 «Βίος Βασιλείου»
 σλαβική απειλή,
 επιδέξιος στην εσωτερική πολιτική,
 957: υποδοχή και βάπτιση Όλγας
(μητέρα του ανήλικου ηγεμόνα της
Ρωσίας) στην Κωνσταντινούπολη.
Η στήλη του Κωνσταντίνου Ζ´ στη Ν
νότια πλευρά του ιπποδρόμου, πήρε την
ονομασία της από τον αυτοκράτορα
Κων/νο Ζ΄ ο οποίος παρήγγειλε την
επιδιόρθωση της κατά τον 10ο αι.

10. 10
Ρωμανός Β΄ Πορφυρογέννητος (β.959-963)
+ Bέρθα «Ευδοκία» + Θεοφανώ
 σημαντικές θέσεις στη διοίκηση σε ικανούς
άντρες,
 ενδιαφέρον για προστασία μικρών
καλλιεργητών.
 961: ο Νικηφόρος Φωκάς ανακτά την Κρήτη
από τους Άραβες.
 Πέθανε ξαφνικά.
 ο Νικηφόρος Φωκάς ανακηρύσσεται από τον
στρατό.
Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ & ο γιος του
Ρωμανός Β΄ Πορφυρογέννητος
945-949 (ύψος 24,6)
Ο Χριστός στέφει τον Ρωμανό Β΄
& την πρώτη του σύζυγο, Βέρθα,
η οποία πήρε το όνομα Ευδοκία.
http://medaillesetantiques.bn
f.fr/

11. 11
Νικηφόρος Φωκάς (963-969)
+ Θεοφανώ (χήρα του Ρωμανού Β΄)
• Αριστοκρατικής οικογένειας με φήμη & ισχύ.
• Θρησκευόμενος και ασκητικός.
• Αντίθετος στην αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας.
• 965: ανακατάληψη Κύπρου & Αντιόχειας από Άραβες.
• Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις οδήγησαν σε αύξηση φόρων &
δυσαρέσκεια.
• Η Θεοφανώ και ο Ιω.Τζιμισκής συνωμοτούν εναντίον του.
«Θησαυρός» (98 χρυσά ιστάμενα)
Nικηφόρου Φωκά και
συμβασιλέων Bασίλειου B΄ και
Kωνσταντίνου H΄.
Iστορικό Mουσείο Kρήτης
https://www.historical-
Η Θεοφανώ εξορίζεται…
(Χρονικό Ιω.Σκυλίτζη, 12ος αι.)

12. 12
Ιωάννης Τζιμισκής (969-976)
+ Θεοδώρα (αδερφή του Ρωμανού Β΄)
 Δολοφονεί τον θείο του Νικηφόρο Φωκά.
 Με τον γάμο του λύνει το θέμα της δυναστικής
νομιμότητας.
 Προσαρτά τη Βουλγαρία αφού διώξει τους Ρως.
 Ανακαταλαμβάνει τους Άγιους Τόπους.
 Η ανιψιά του Θεοφανώ Σκλήραινα παντρεύεται τον
Όθωνα Β΄ της Γερμανίας.
Η Παναγία στέφει τον
Ιωάννη
Ο πατριάρχης Πολύευκτος
στέφει τον Τσιμισκή
(Χρονικό Ιω.Σκυλίτζη, 12ος αι.)

13. 13
Η επικράτεια του
Σαμουήλ (997-1014)
Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος
(976-1025)
 Γιος Ρωμανού Β΄ & Θεοφανώς.
 Ικανός στρατιωτικός, σταθεροποιεί τα
ανατολικά σύνορα.
 Σημειώνει νίκες εναντίον του τσάρου
Σαμουήλ.
 Ανακωχή με τον χαλίφη της Αιγύπτου.
 Επιτυχίες βυζαντινών διοικητών νότιας
Ιταλίας απέναντι σε Νορμανδούς,
Άραβες, Γερμανούς.
 Μέριμνα για τα κατώτερα κοινωνικά
στρώματα.
 «Αλληλέγγυο»: σύστημα συλλογικής
φορολογικής ευθύνης μιας κοινότητας
(οι δυνατοί όφειλαν να καταβάλλουν
τους φόρους των οικονομικά
αδυνάτων).
 989: η αδερφή του Άννα
Πορφυρογέννητη (Анна Византийская)
παντρεύτηκε τον Βλαδίμηρο Α΄ ηγεμόνα
των Ρως στο Κίεβο. Εκχριστιανισμός
Ρώσων
Βασίλειος & ο πατριός του Νικ. Φωκάς
nICHFOR, CE bASIL' AUGG bR

14. 14

15. 15
Χρονικό
Κωνσταντίνου
Μανασσή, 14ος αι.
Η νίκη των
Βυζαντινών κατά των
Βουλγάρων στο Κλειδί
(1014) & κατόπιν ο
θάνατος του Σαμουήλ.
Ο Μανασσής
καταγράφει πώς στη
μάχη
αιχμαλωτίστηκαν
8.000 στρατιώτες.
Χρονικό Ιωάννη
Σκυλίτζη, 12ος αι.
Ο Νικηφόρος Ουρανός,
στρατηγός του Βασιλείου Β΄,
νικά τους Βούλγαρους στη
μάχη του Σπερχειού (996 ή
997).
Ο Σκυλίτζης θεωρεί πώς ο
Βασίλειος αιχμαλώτισε
15.000 βούλγαρους
στρατιώτες μετά τη μάχη
στο Κλειδί το 1014. Ο τσάρος
Σαμουήλ πέθανε τον ίδιο
χρόνο.

16. 16
Οι Ρως κατοικούσαν στην περιοχή
της Βαλτικής ως τον Δνείπερο είχαν
δημιουργήσει το κράτος του Κιέβου.
Η αρχή για την εξάπλωση του
χριστιανισμού έγινε με την επίσκεψη
το 957 της Όλγας (ήταν η μητέρα του
Σβιατοσλάβ Α΄ του Κιέβου) στην
Κωνσταντινούπολη.
Στη συνέχεια, το 989, ο Βασίλειος Β’
πάντρεψε την αδερφή του Άννα
Πορφυρογέννητη με τον ρώσο
πρίγκιπα Βλαδίμηρο με τη δέσμευση
να ασπαστεί τον χριστιανισμό και να
εκχριστιανίσει τους υπηκόους του.
Η βάπτιση του Βλαδίμηρου στη Χερσώνα της
Κριμαίας στο χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη (12ος
αι.).
Ο Άγιος Βλαδίμηρος ο Ισαπόστολος,
βασιλιάς των Ρώσων ήταν γιος του Σβιατοσλάβ,
εγγονός της αγίας (βασίλισσας) Όλγας, της
πρώτης χριστιανής στη Ρωσία.
Ρως

17. Μικρογραφία από το
Χρονικό του Κων/νου
Μανασσή (14ος αι.).
Οι πληροφορίες για τον
προσηλυτισμό των Ρως
έρχονται από το Πρώτο
Χρονικό («του Νέστορος»,
12ος αι.) & από άραβες
ιστορικούς (π.χ. Γιαχία της
Αντιόχειας, 11ος αι.)
17
Σύμφωνα με το «Πρώτο Χρονικό», οι απεσταλμένοι του Βλαδίμηρου
περιέγραψαν μια Θεία Λειτουργία στην Αγία Σοφία λέγοντας «δεν ξέραμε
εάν βρισκόμαστε στη γη ή στον ουρανό…».
Επιστρέφοντας στο Κίεβο διέταξε τους βογιάρους (αριστοκράτες) & τους
γιους τους να προσέλθουν στο Δνείπερο για να βαπτιστούν Χριστιανοί.
Την επόμενη μέρα κάλεσε για τον ίδιο λόγο όλους κατοίκους της
πρωτεύουσας.
Στο σημείο της βάπτισης έχτισε τον ναό της Δεκάτης (διέθεσε το 1/10 της
περιουσίας του) & κάλεσε καλλιτέχνες «από την ελληνική χώρα» για να τον
διακοσμήσουν. Έτσι οι Ρώσοι υιοθέτησαν το βυζαντινό σύστημα
ζωγραφικής.

18. 18
Οι τελευταίοι Μακεδόνες αυτοκράτορες (1025-1057) δεν φάνηκαν αντάξιοι
συνεχιστές του Βασιλείου Β΄.
Μετά τον Κων/νο Η΄ (1025-1028) την εξουσία ασκεί μία πολιτική αριστοκρατία &
καλλιεργημένοι υπάλληλοι που ευνοούν τις τέχνες αλλά σπαταλούν κρατικό πλούτο
και δεν αντιμετωπίζουν τους εξωτερικούς εχθρούς.
Έτσι, το 1057 ο στρατός ανεβάζει στον θρόνο τον Ισαάκιο Κομνηνό, μέλος της
αριστοκρατίας της Μικράς Ασίας. Ακολουθούν χρόνια αναρχίας μέχρι την άνοδο
του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού. Το αρνητικό έργο και η πολυδάπανη ζωή σημάδεψαν τον
11ο αι. ως μια κρίσιμη εποχή στη βυζαντινή ιστορία.
Χαρακτηριστικά περιόδου:
 το 1025 το κράτος είχε εξασφαλισμένα & εκτεταμένα σύνορα,
 τον 11ο αι. οι επιδρομές αυξήθηκαν,
 οι εξωτερικοί εχθροί εμφανίστηκαν σε βορρά, ανατολή & στην Ιταλία,
 1054: Σχίσμα των Εκκλησιών.
Αυτοκράτορες 1025-1057

19. 19
Ρωμανός Γ΄
CÔnSTAnTIn
bASILEUS
ROM
Μιχαήλ Δ΄
MIXAHL
DESPOT
Θεοδώρα
MIXAHL
AUTOCRAT
1025-1028, Kωνσταντίνος Η΄
• αδερφός του Βασιλείου Β΄
1028-34, Ρωμανός Γ΄ Αργυρός & Ζωή
Πορ/νητη
• η Ζωή είναι κόρη του Κων/νου Η΄
1034-1041, Μιχαήλ Δ΄ & Ζωή Πορ/νητη
• δολοφονεί τον Ρωμανό Γ΄
1041, Μιχαήλ Ε' Καλαφάτης
• ανιψιός του Μιχαήλ Δ΄,
• τυφλώνεται & γίνεται μοναχός
1042, Θεοδώρα
• αδερφή της Ζωής
1042-1055, Κων/νος Θ΄ Μονομάχος & Ζωή
• Ίδρυση Παν/μίου με νομική & φιλοσοφική
σχολή.
1055, Θεοδώρα
1056-1057, Μιχαήλ ΣΤ΄ Στρατιωτικός
• εκτός δυναστείας
• αποσύρεται σε μοναστήρι

20. 20
Εκχριστιανισμός Σλάβων
9ος αι. εκχριστιανισμός Μοραβίας: από Κύριλλο
& Μεθόδιο.
864: εκχριστιανισμός Βουλγάρων: ο Βόρις
βαπτίστηκε Μιχαήλ.
864-867: εκχριστιανισμός Σέρβων επί Βασιλείου
Α΄.
988-989: εκχριστιανισμός Ρώσων επί Βασιλείου
Β΄.
9ος αι.: εμφάνιση Ούγγρων & εγκατάσταση
περιοχή έως σήμερα.
Αποτέλεσμα εκχριστιανισμού σλαβικών λαών:
 Νέα θρησκεία
 Πρότυπο πολιτικής οργάνωσης
 Εθιμοτυπία αυλής & εκκλησίας
 Αλφάβητο
 Θρησκευτική αρχιτεκτονική & τέχνη
 Λογοτεχνία (λόγω μετάφρασης ιερών
κειμένων σε σλαβική γλώσσα)
Διαβάζω:
Αλέξης Σαββίδης, «Ο εκχριστιανισμός
των Ρώσσων & το ρωσσικό Χρονικό του
Νέστορος», Ίστωρ 2 (1992), σελ. 83-94

21. σύνθετος τετρακιόνιος
σταυροειδής
Ο τρούλος στηρίζεται σε 4
κίονες. Στο σταυρικό
τετράγωνο προστίθεται
ξεχωριστός τριμερής
χώρος διαμορφώνοντας
το ιερό. Χαρακτηρίζει τη
Σχολή της Κων/πολης.
π.χ. Ναός Παναγίας στη
Μονή Οσίου Λουκά.
απλός
τετρακιόνιος/τετράστυλος
σταυροειδής
Δεν υπάρχει ανεξάρτητος
χώρος για το ιερό, το οποίο
καταλαμβάνει το ανατολικό
τμήμα του σταυρικού
τετραγώνου, φθάνοντας ως
τα ανατολικά στηρίγματα του
τρούλου. Συνηθισμένος στον
ελλαδικό χώρο.
ημισύνθετος
σταυροειδής
(τετρακιόνιος)
Το ιερό καταλαμβάνει ένα
μέρος του ανατολικού
τμήματος του σταυρικού
τετραγώνου.
π.χ. Καθολικό της Μονής
Καισαριανής, 1100

22. 22
με συνεπτυγμένο
το δυτικό σκέλος
συνεπτυγμένος
σταυροειδής
Τα «γωνιακά
διαμερίσματα» είναι
συμπαγείς τοίχοι.
Ο χώρος έχει σταυρική
μορφή και καλύπτεται με
τρούλο που στηρίζεται σε
τέσσερα αβαθή τόξα.
απλός δικιόνιος/δίστυλος
σταυροειδής
Απλοποιημένη μορφή του
τετρακιόνιου, ο τρούλος
στα ανατολικά δεν έχει
αυτόνομα στηρίγματα και
ακουμπά στους πεσσούς
του ιερού. Στα δυτικά
στηρίζεται σε 2 κίονες.
Συνηθισμένος στον
ελλαδικό χώρο.
π.χ. Άγιοι Θεόδωροι
Κλαυθμώνος, 1070