1. Kagawaran ng Edukasyon z Republika ng Pilipinas
May-akda
Marites B. Cruz
Julia T. Gorobat
Norma C. Avelino
Editor
Florencia C. Domingo, PhD
PAG-AARI NG PAMAHALAAN
HINDI IPINAGBIBILI
INILAAN PARA SA
Distrito/Paaralan: ______________________________
Dibisyon: _____________________________________
Unang Taon ng Paggamit: _______________________
Pinagkunan ng Pondo (pati taon): _________________
Binagong Edisyon
6
GOP - Textbook Funds
3. iii
PAUNANG SALITA
Ang batayang aklat na ito, Yaman ng Pilipinas 6, ay inihanda para sa mga
batang mag-aaral ng Heograpiya, Kasaysayan at Sibika sa Ikaanim na Baitang.
Angaklataybinubuonglimangyunitnamayiba’tibangaralinparasapaglinang
ngmgakasanayangitinakdang2002BasicEducationCurriculum.
Sa Unang Yunit ng aklat ay matatanto ang kahalagahan ng populasyon,
kalusugan,atedukasyon,angpagkilalasataobilangpinakamahalagangyamanng
bansa,atmasusuriangmgabumubuosasambayanangPilipino. Matatalakayrin
angtungkolsamgapagpapahalagaatpaniniwalangmgaPilipino.
Mapag-aalaman sa Ikalawang Yunit ang heograpiya ng Pilipinas, ang
kahalagahanngteritoryoatlokasyonngbansa,gayundinangwastongpangangalaga
sakalikasanatmgalikasnayamangbiyayangMaykapal. Mapahahalagahanang
matalinong pagpapasya sa paggamit at pagtulong sa pangangalaga ng likas na
yaman.
Sa IkatlongYunit ay matatalakay ang pag-unlad ng pamahalaan ng bansa at
mamamayang Pilipino sa iba’t ibang panahon at ang mga uri ng pamahalaan sa
iba’tibangbahagingdaigdig,angmahahalagangkatangianngbansangdemokratiko,
sistemangpampulitikangPilipinas,atkahalagahanngpamahalaansaisangbansa.
Higit ding mauunawaan ang halaga ng mga karapatan at kalayaan upang
mapangalagaanangmgaito.
Makikilala nang lubusan ang dalawang uri ng soberanya ng ating bansa sa
Ikaapat naYunit. Mababatid din ang mga karapatang tinatamasa ng Pilipinas
bilangmalayangbansaatangmgapagtatanggolngmgamakabayangPilipinolaban
samgadayuhangmananakop. Sayunitdingitoaymapag-aaralanangpakikipag-
ugnayan ng bansang maunlad at papaunlad gayun din ang mga samahang
pangrehiyonatpandaigdig.
SaIkalimangYunitaymasusuriangpagsisikapngpamahalaanatmamamayan
upang mapatatag ang ating bansa. Malalaman dito ang mga paraan ng pagiging
produktibo, pagpapaunlad at pangangalaga sa sarili, wastong paggamit ng mga
kalakaloserbisyo,pagtitipidngenerhiya,atpaglutassapambansangsuliraninna
makatutulongsapagpapaunladngatingbansaayonsataglaynakakayahan.
Mga May-akda
4. iv
Nilalaman
YUNIT I PILIPINO SA PAGSIBOL NG BANSA
Kabanata 1 Populasyon ng Bansa
Aralin 1 Katangian ng Populasyon: Malusog at Matalinong
Mamamayan...............................................................2
Aralin 2 Populasyon ng Pilipinas..............................................5
Aralin 3 Distribusyon at Kapal
ng Populasyong Urban at Rural ................................. 11
Aralin 4 Pandarayuhan ..........................................................15
Kabanata 2 Mga Pilipino na Bumubuo sa Bansa
Aralin 5 Pagka-Pilipino..........................................................21
Aralin 6 Iba’t Ibang Pangkat Etniko ........................................24
Kabanata 3 Pagtataguyod ng Tao sa Bansa
Aralin 7 Pagsasaalang- alang sa Kalusugan at Edukasyon....32
Aralin 8 Pagpapahalaga at Paniniwala ..................................36
Aralin 9 Mga Tradisyunal na Pagpapahalaga at Paniniwala....39
YUNIT II ANG HEOGRAPIYA NG PILIPINAS
Kabanata 4 Teritoryo ng Bansa
Aralin 10 Hangganan at Lawak ................................................43
Aralin 11 Ang Lokasyon ng Pilipinas........................................49
Kabanata 5 Topograpiya at mga Biyayang Yaman
ng Kapuluan
Aralin 12 Ang Topograpiya at mga Likas na Yaman
ng Pilipinas...............................................................52
Aralin 13 Mga Likas na Yaman Ayon sa Uri..............................57
Aralin 14 Matalinong Paggamit ng mga Likas na Yaman..........62
Kabanata 6 Pangangalaga sa Teritoryo at mga
Likas na Yaman
Aralin 15 Mga Suliraning Pangkabuhayan ...............................66
Aralin 16 Mga Paraan ng Pangangalaga sa Teritoryo
at mga Likas na Yaman Nito .....................................70
5. v
YUNIT III ANG PAMAHALAAN
AT ANG MAMAMAYANG PILIPINO
Kabanata 7 Ang Pamahalaan ng Pilipinas
Aralin 17 Ang Pamahalaan at Layunin sa Pagtatatag Nito .......76
Aralin 18 Mga Uri ng Pamahalaan ...........................................83
Aralin 19 Mga Katangian ng Bansang Demokratiko ................88
Aralin 20 Sistemang Pampamahalaan ng Pilipinas .................91
Aralin 21 Kahalagahan ng Pamahalaan .................................. .96
Kabanata 8 Ang Mamamayang Pilipino
Aralin 22 Ang Mamamayan ng Pilipinas ..................................99
Aralin 23 Ang Karapatan at Kalayaan
ng mga Mamamayang Pilipino ...............................104
Aralin 24 Mga Tungkulin o Pananagutan
ng Mamamayang Pilipino ....................................... 111
Aralin 25 Paraang Nakatutulong sa Pangangalaga
ng mga Karapatan .................................................. 115
Aralin 26 Mga Pangyayaring Nakahahadlang
sa Pagtatamasa ng mga Karapatan ....................... 119
Aralin 27 Kahalagahan ng Pagtatamasa
ng mga Kalayaan at Karapatan ng Tao ...................124
YUNIT IV PAGPAPAHALAGA SA KALAYAAN
AT SOBERANYA NG PILIPINAS
Kabanata 9 Ang Soberanya ng Bansa
Aralin 28 Ang Kahalagahan ng Panloob at Panlabas
na Soberanya ng Pilipinas ......................................127
Aralin 29 Mga Karapatang Tinatamasa ng Pilipinas ..............132
Aralin 30 Pagbawi ng Kalayaan mula sa mga Espanyol.........136
Aralin 31 Pagkamit ng Kalayaan mula saAmerikano .............142
Aralin 32 Pagtatanggol sa mga Hangganan
at Teritoryo ng Bansa ..............................................147
Kabanata 10 Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa
Iba’t Ibang Bansa
Aralin 33 Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa Ibang Bansa
sa Iba’t Ibang Panahon ...........................................150
Aralin 34 Kalagayan ng Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas
sa mga Bansang Maunlad at Papaunlad.................154
Aralin 35 Kontribusyon ng Pilipinas sa mga Samahang
Panrehiyon at Pandaigdig ......................................158
6. vi
Aralin 36 Mga Kabutihang Dulot sa Pilipinas ng Pagsapi
sa mga Samahang Panrehiyon at Pandaigdig ........162
YUNIT V PAGSISIKAP NG MAMAMAYAN
AT PAMAHALAAN SA PAGPAPATATAG
NG BANSA
Kabanata 11 Paraan ng Pagtataguyod
sa Kaunlaran ng Bansa
Aralin 37 Mga Palatandaan ng Kaunlaran ..............................165
Aralin 38 Katangian ng Isang Maunlad na Bansa ...................169
Kabanata 12 Paraan ng Pagpapabuti ng Edukasyon
Aralin 39 Mga Patakaran at Programang Pangkabuhayan
ng Pamahalaan ......................................................174
Aralin 40 Mga Paraan para sa Pagpapabuti ng Edukasyon ...178
Aralin 41 Mga Paraan ng Pagpapaunlad ng Agham at
Teknolohiya.............................................................182
Kabanata 13 Pagiging Produktibo
Aralin 42 Kahulugan ng Pagiging Produktibo .........................186
Aralin 43 Pagiging Produktibo ng Tao ...................................191
Aralin 44 Pagtitiwala sa Sariling Kakayahan..........................195
Aralin 45 Katangian ng Taong may Tamang
Saloobin sa Paggawa ............................................199
Aralin 46 Pangangalaga sa Sarili ..........................................202
Aralin 47 Katangian ng Matalinong Mamimili .........................205
Aralin 48 Paraan ng Wastong Paggamit
ng mga Kalakal at Paglilingkod...............................208
Aralin 49 Pagtangkilik sa Sariling Produkto ...........................212
Aralin 50 Muling Paggamit ng Bagay na Patapon Na.............215
Aralin 51 Enerhiya: Salik ng Kaunlaran .................................219
Aralin 52 Pagpapanatili at Pagpapaunlad
sa Kultura ng Bansa................................................222
Aralin 53 Paglutas ng mga Pambansang Suliranin ................224
Aralin 54 Mga Proyekto sa Paglutas
ng Pambansang Suliranin .......................................228
Talahuluganan .........................................................................231
Talasanggunian.......................................................................233
7. 43
Kabanata 4 Teritoryo ng Bansa
Aralin 10 Hangganan at Lawak
Angmundoaymalawak. Salahathalosngmgalupalopnitoaymaymalalayang
bansang matatagpuan. Ang bawat malayang bansa ay may sariling teritoryo o
nasasakupan. Nakikita ito sa globo o mapa.
Suriinmoangmgabansasadaigdig. Pansininmoanglakiatlawakngsakop
ng bawat isa. Maituturo mo ba ang Pilipinas sa mapa o globo? Masasabi mo ba
agadanglawakathangganannito?
Alammobaangmabilisnaparaanngpaghahanapngmgalugar?
Bakitmahalagangmalamannatinanghanggananatlawakngteritoryongating
bansa?
Ang Grid sa Globo at Mapa
Ang mundo ay hugis dalandan (oblate spheroid) na tulad ng globo. Ang
globoaymodelongmundo. Angmgalikhang-isipnaguhitsamapaatgloboang
makatutulongsapaghanapngisanglugar.
Ang pahalang na guhit sa gitna ng globo ay tinatawag na ekwador. Ito ang
humahati sa globo sa dalawang bahagi. Hatingglobo ang tawag sa dalawang
magkasinglakingbahagingmundo.
TinatawagnaHilagangHatinggloboangbahagimulasaekwadorpatungong
PolongHilagaatTimogHatingglobonamanangbahagingpatungongPolongTimog.
Ang mga guhit na paikot sa globo na kahanay ng ekwador ay tinatawag na
guhitlatitud. Ginagamitangmgaguhitlatitudsapaghahanapngtiyaknalokasyon
ng isang lugar at pagsasabi kung gaano ang layong pahilaga o patimog ng isang
lugarmulasaekwador.
YUNIT II
ANG HEOGRAPIYA NG PILIPINAS
Magsimula ka
Alamin mo
8. 44
Digri(°)angginagamitsapagsukatnglayongisanglugarsaekwador. Ang
ekwador ay nasa zero digri (0°). Ang mga bilang ng guhit latitud ay 0° mula sa
ekwadorhanggang90°patungongpolonghilagaopolongtimog.
Tingnan ang Pilipinas sa globo. Saang bahagi ng mundo ito makikita?
Matatagpuan ito sa pagitan ng 4° at 21° hilagang latitud.
Hawakan ang globo. Tukuyin ang ekwador at mga kahanay na guhit 30°
hanggang60°hilagaattimoglatitud. Banggitinangmgabansangnasamgaguhit
latitudnaito.
Suriin din ang tuwid na mapa ng daigdig. Hanapin ang mga bansang
matatagpuanditomulasa65ºhilagahanggang90ºhilaganglatitud.
Maymgaguhitdinsaglobonanagmumulanamansapolonghilagapatungong
polong timog. Nagtatagpo ang mga guhit na ito sa dalawang polo. Ito ang mga
guhitlonghitud.
Mga
Guhit
Latitud
-------
-------
-------
-------
-------
-------
-------
º
º
º
º
º
º
º
Ekwador
90
60
30
0
30
60
90
Polong Hilaga
Lokasyon
ng Pilipinas
Polong Timog
Hilagang
Hating globo
Timog
Hating globo
9. 45
Sinusukatdinsadigrianglayongmgaguhitlonghitudsaisa’tisa. Anglonghitud
na may 0° ay tinatawag na Prime Meridian. Dumaraan ito sa Greenwich,
malapitsalungsodngLondon,England. AngkatapatngguhitngPrimeMeridian
ay ang 180° longhitud na tinatawag na International Date /ine.
Nagmumulasa0° hanggang180°patungongsilanganopatungongkanluran
angmgabilangngguhitlonghitud. HabangpapalayosaPrimeMeridiantumataas
angbilangngguhitlonghitud.
Ang mga guhit longhitud ay ginagamit na panukat sa layo ng isang lugar
pasilanganopakanluranmulasaPrimeMeridian. Nasasilanganglonghitudang
mgalugarnanasasilanganngPrimeMeridian,nasakanluranglonghitudangmga
lugar namang nasa kanluran ngPrime Meridian.
Anggridaynabubuokungpagsasamahinangmgaguhitlatitudatguhitlonghitud
samapangmundooglobo. Satulongnito,madalingnakikitaangtiyaknalokasyon
ngisangbansa.
Laki, Lawak, at Hangganan ng Pilipinas
Ang kapuluang Pilipinas ay may lawak na 30,000,000 ektarya o 300,000
kilometrong parisukat. Mas maliit ito kaysa bansang Japan ngunit mas malaki
nang kaunti kaysa bansang Laos o Cambodia.
Nakasaad sa iba’t ibang kasulatan ang laki, lawak, at hangganan ng ating
teritoryo. Ang mga kasulatang ito ay ang mga sumusunod: Saligang Batas,
Doktrinang Pangkapuluan, kasaysayan, at mgaAtas ng Pangulo 1596 at 1599.
Ayon sa Konstitusyon ng 1987, ang pambansang teritoryo ay binubuo ng
kapuluan ng Pilipinas kasama ang lahat ng iba pang teritoryo na nasa ganap na
kapangyarihan o hurisdiksyon ng Pilipinas na binubuo ng mga katubigan at
himpapawidnitokasamaangdagatteritoryal,angilalimngdagat,angkailaliman
ng lupa, ang mga karagatang insular, at ang iba pang pook submarina nito. Ang
mgakaragatangnakapaligid,nakapagitan,atnag-uugnaysamgapulongkapuluan
maginganomananglawakatdimensyonaykasamarinsahanggananngPilipinas.
AyonsaDoktrinangPangkapuluannapinagtibaysaUnitedNationsConven-
tion on the Law of the Sea (UNCLOS), ang lawak at hangganan ng teritoryo ng
Pilipinas ay binubuo ng teritoryo ng bansa na bumubuo sa Kapuluang Pilipinas;
lahatngmgapuloatbahagingtubignasakopnito;angilalimngdagatatilalimng
Grid
Mga Guhit Longhitud
0° Prime Meridian
10. 46
lupanito,atngkalawakansaitaasatmgayamangnasasakupannito. Matutukoy
anghanggananngteritoryosapaggamitnglikhangguhitnanagdurugtongsamga
dalampasiganngmgapulongnakalantadsakaragatan.
Sa mapa, makikita ang tuwid na batayang guhit na nakapaligid sa kapuluan.
TumitiyakitosabahagingdagatnasakopngPilipinas, panloobnakaragatan,at
lahat ng katubigan na nakapaloob sa batayang guhit na pag-aari ng Pilipinas.
Kinikilalangbatasnapandaigdignapag-aaringPilipinasangnakapaligidnadagat
teritoryal na hanggang labingdalawang milya mula sa batayang guhit. Ayon sa
Doktrinang Pangkapuluan, ang sukat ng lawak ng teritoryo ay binubuo ng mga
lungos at batuhan ng kapuluan na pinagdugtong-dugtong sa tulong ng batayang
guhitnapumapaligidsabuongkapuluan.
AyonnamansakasulatanokasunduannanilagdaanngUnitedStatesatSpain
noongDisyembre10,1898 hindikasamasateritoryongPilipinasangilangbahagi
ng pulo ng Sulu. Nang magkaroon ng kasunduang nilagdaan sa Paris noong
Nobyembre 7, 1900 nadagdag ang Cagayan, Sulu, at Sibutu. Noong Enero 2,
1930,nagkaroongmulingkasunduangnilagdaanngUnitedStatesatGreatBritain
atipinahayagditoangmgahangganangsakopngPilipinaskaugnaynghangganan
ng Hilagang Borneo, kung saan nadagdag sa teritoryo ang pulo ng Mangsee at
TurtleIslands.
Ang teritoryo ng Pilipinas sang-ayon sa Doktrinang Pangkapuluan
11. 47
Ayonsa AtasngPanguloBilang1596nanilagdaanniPangulongFerdinand
E. Marcos, noong Hunyo 11, 1978, ang pangkat ng mga pulo ng Kalayaan ay
itinuturing na sakop ng Pilipinas. Dalawang daan at pitumpong kilometro (270
km.)mulasabaybayinngPalawanangmgapulongito. Kasunodnitoayipinahayag
sa Atas ng Pangulo Bilang 1599 ang pagtatatag ng natatanging sonang
pangkabuhayan. Sumusukatangsonangitongmga320km.layomulasabaybayin.
LumawaknanghigitangteritoryongsakopngPilipinasdahildito.
Kahalagahan ng Teritoryo
Lubhangmahalagaangpagtatakdaatpagsasabatasnglawakathanggananng
teritoryongsakopngisangbansaparasatahimikatligtasnapamumuhayngmga
mamamayan nito. Nirerespeto ng bawat bansa sa daigdig ang teritoryo ng isa’t
isa kaya hindi basta bastang nakapapasok nang walang pahintulot sa teritoryong
sakopngbawatbansaangsinumangdayuhan. Dahilsamgabatas,kasunduan,at
atas ng Pangulo, may mga tiyak na lugar na ang nagmamay-aring bansa lamang
angmaaaringmaglibot,manguha,atgumamitngyamannito. Maiiwasanangalitan
at digmaan kung may respeto ang bawat bansa sa karapatan at nasasakupan ng
kapwa bansa sa kanyang teritoryo.
Buuinangpangungusapsasagutangpapel.
1. Ang _________ ay modelo ng mundo.
2. Angtawagsadalawangmagkasinlakingbahagingmundoay__________.
3. MatatagpuanangPilipinassa____________nghatingglobo.
4. Ang ginagamit sa pagsukat ng layo ng isang lugar sa ekwador ay ________.
5. Angmgabilangngguhitlatituday0° mulasaekwadorhanggang_________
patungongpolonghilagaopolongtimog.
6. Ang longhitud 0° ay tinatawag na ___________.
7. AnglawakngkapuluangPilipinasay_________kilometrongparisukat.
8. Ayon sa ____________ na nilagdaan ng United States at Spain sa Paris no-
ongDisyembre10,1898ayhindikasamasateritoryongPilipinasangilang
bahagingpulongSulu.
9. Ayon saAtas ng Pangulo Blg. 1596 noong Hunyo 11, 1978 ang pangkat ng
mga_____________ayitinuturingnasakopngPilipinas.
10. IpinahayagsaAtasngPanguloBilang1599angpagtatagngnatatanging_____.
Isagawa mo
12. 48
“ Angbawatmalayangbansaaymaysarilingteritoryonaiginagalangng
bawat bansa sa daigdig.
“ Anggridaymabubuokungpagsasamahinangmgaguhitlatitudatguhit
longhitudsagloboomapa. Sapamamagitannitomadalingmakitaang
tiyaknalokasyonngisangbansa.
“ AngbansangPilipinasaymatatagpuansapagitanng4°at21°hilagang
latitudosa116°at127°silanganglonghitud.
“ Nakasaad sa mga kasulatang ito ang laki, lawak, at hangganan ng ating
teritoryo: DoktrinangPangkapuluan,SaligangBatas,Kasaysayan,atAtas
ngPanguloBilang1596atBilang1599.
A. Pag-aralanangmgabahaginggloboatsagutinangmgatanong.
1. Alinangekwador?
a. 1-2 b. 2 c. 3-4 d. 4
2. Anongguhitangnagmumulasa3atbumabagtassaekwadorhanggang
sa 4.
a. longhitud c. grid
b. latitud d. ekwador
B. GamitinanggridsagloboatmapaathanapinangkinalalagyanngPilipinas.
Isulat ang sagot sa sagutang papel.
C. Buuinangpuzzlesapamamagitanngpagbibigayngmganawawalangtitik.
Tawag ito sa anyong lupa at tubig na nasasakupan ng isang bansa.
Isulatangkahalagahanngpagtatakdangbatastungkolsateritoryo. Isulatang
sagot sa papel at ibahagi ito sa kamag-aral.
T E T O R
1 2
3
4
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
13. 49
Aralin 11 Ang Lokasyon ng Pilipinas
Ang pag-aaral at madalas na paggamit ng mapa at globo ay magbibigay ng
kaalamantungkolsamgabansangmalapitsaPilipinas. Madaliringmatukoyang
mgalokasyonngmgabansangitokungnauunawaanangmapa.
Nais mo bang matukoy ang tiyak na lokasyon ng ating bansa?
Lokasyon ng Pilipinas
Lokasyong Bisinal
Ang lokasyong bisinal ng isang bansa ay tumutukoy sa lokasyon nito ayon
samgabansangnakapaligiddito. Bagama'tkapuluanangPilipinasitoaynapaliligiran
ngmgakaratig-bansa.
Pag-aralang mabuti ang lokasyon ng ating bansa sa mapa. Anong pulo sa
bansa ang pinakamalapit saTaiwan? Sa Indonesia?
Ang lokasyong bisinal ay naglalarawan ng kinalalagyan ng Pilipinas sa
pamamagitanngmgakaratigbansanito. Angmgakalapitbansanatinsahilagaay
JapanatChina. SaKanluranay Laos,Vietnam,Cambodia,Thailand,atKanlurang
Malaysia,atsaTimognamanayBruneiatIndonesia.
Magsimula ka
Alamin mo
Ang Pilipinas at mga karatig-bansa sa Asia.
14. 50
Lokasyong Insular
TinatawagnainsularangkinalalagyanngPilipinasdahilangbansaayisang
malaking kapuluan na may mahabang baybayin. Sa lokasyong insular makikita
ang kinalalagyan ng Pilipinas ayon sa lapit nito sa mga anyong tubig at anyong
lupa. NasakanluranathilagangbansaangDagatTimogChina. Nasatimognito
ang Dagat Celebes at Mindanao at baybaying tubig ng Brunei. Nasa Silangan
namanangKaragatangPasipikoatDagatPilipinas.
Kahalagahan ng Lokasyon
AngPilipinasayangkopparasatanggulanglakaspanghimpapawidatpandagat
dahilmulasabansa,kitang-kitaangHilagangAsia,TimogSilangangAsiahanggang
Timog Kanluran ngAsia o Gitnang Silangan. Ito ang dahilan kaya matagal na
panahongnanatiliangbasemilitarngUnitedStatessaPilipinas. Ngayongwalana
angmgabasemilitarngAmerikasabansaaypinananatilingPilipinasangmagandang
relasyonatpagkakaibigansalahatngbansangnakapaligidtuladngRussianFed-
eration, China, at United States.
Ang ating pinakamahalagang rutang pangkalakalan ay ang daungan ng mga
barkoparasaatingkalakalansaPasipikopatungosamgabansasaTimogSilangan.
AngNinoyAquinoInternationalAirport(NAIA)napandaigdignatingpaliparan
ay nagiging terminal ng mga sasakyang panghimpapawid na nagmumula pa sa
Timog SilangangAsia, Japan, United States,Australia, at Europe. Sa ganitong
paraanmalakasang negosyongatingairlines. Maramiring kalakalanangating
mailuluwaspatungosaibapangbahagingmundo.
Dahil sa napakaganda nating lokasyon, maraming mga dayuhan ang nais
makaratingsaPilipinasatmanatilirito.
Ninoy Aquino International Airport
15. 51
1. Ilista sa notebookang mga bansang nakapaligid sa Pilipinas – sa hilaga,
kanluran,attimog.
2. Bataysalokasyon,bakitmaituturingnaangPilipinasaymapaladatnakala-
lamangsaiba?
“ AnglokasyonngPilipinasaymailalarawanbataysamgakaratig-bansaat
katubigangnakapalibot(relatibonglokasyon)dito.
“ Ayonsagrid(lokasyongpangheograpiya)angPilipinasaynasa4°-21°H
latitud at 116°-127° S longhitud.
“ AngmgakaratiglupainolugarngPilipinasayangJapan,China,atTaiwan
sahilaga,Vietnam,Laos,Cambodia,Thailand,atKanlurangMalaysiasa
kanluranatsatimognamanayangBruneiatIndonesia.
“ AngPilipinasaysentroatrutangmgasasakyangpanghimpapawidat
pandagatnapang-internasyunal.
A. Gamitinangmapaupangmatukoyangsumusunod:
1. KabuuanglawakngkapuluanngPilipinas
2. DistansyangPilipinasmulasaTaiwan
3. AnglokasyonngPilipinasayonsadigrilatitud
4. AnglayongPilipinasmulasaVietnam
5. AnglokasyonngPilipinasayonsadigrilonghitud
B. Iguhit o bakatin sa isangbondpaperangmapangTimogSilangangAsya.
IpakitaangmgabansangmalalapitsaPilipinasatmgakatubigangnakapalibot
dito.
Gamitinanggloboathanapinanglokasyonngmganakalistangbansaayonsa
mgaguhitlatitudatlonghitud.
3. SaudiArabia 5. Canada
4. Norway
1. India
2. Japan
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
16. 52
Magkakaiba ang topograpiya sa iisang kapuluan ng Pilipinas.
Kabanata 5 Topograpiya
at mga Biyayang Yaman
ng Kapuluan
Aralin 12 Ang Topograpiya
at mga Likas na Yaman
ng Pilipinas
Pansininmoanginyongpamayanan. Magmasidsapaligid. Mabababa,patag,
o mataas ang kinalalagyan ng inyong lugar? Mailalarawan mo ba ang anyo ng
inyongkapaligiran?
Nakaranaskanasiguronamamasyalsalalawigan. Anu-anonganyonglupa
o anyong tubig ang iyong nakita? May bundok ba? Ilog? Talampas? Dagat?
Mga punong- kahoy? Talon? Lambak? Ilan lang ang mga iyan sa mga likas na
yamannabiyayasaatinngDakilangLumikha.
Topograpiya ng Pilipinas
Magsimula ka
Alamin mo
17. 53
AngtopograpiyangPilipinasaybinubuongmgaanyonglupaatanyongtubig.
Angmgaanyonglupaaymgabundok,burol,talampas,kapatagan,bulkan,atiba
pa. Ang anyong tubig ay mga dagat, ilog, at lawa.
Sa Hilagang Luzon ay matatagpuan ang kabundukan ng Sierra Madre, Cor-
dillera,Caraballo,atZambales. AngBundokApo,angpinakamataasnabundok
saPilipinas,aynasaMindanao. SaTimogLuzonaymaramingaktiboatpatayna
bulkan. Kabilang sa aktibong bulkan ang Taal sa Batangas at Mayon saAlbay.
Ang magagandang burol ng Chocolate Hills sa Bohol ay isa sa hinahangaang
atraksyonngatingbansa.
Napaliligiran ang kapuluan ng Pilipinas ng maraming anyong tubig tulad ng
Karagatang Pasipiko sa Silangan, ng Dagat Sulu sa pagitan ng Palawan at
Mindanao, at ng South China Sea sa dakong Kanluran.
AngmgailogngCagayan,Agusan,atPasigaykabilangsamgapangunahing
ilogngbansa. IpinagmamalakirinnatinangLookngMaynila,LawangLaguna,
mgatalonngMariaCristinaatPagsanjan,atangmgabukalngTongonan,Albay,
Tiwi,atPansolnadinarayongmgaturista.
Anu-anopaangibangmgaanyonglupangbumubuosabansa? Mayalamka
pabanganyongtubignadinabanggit? Mailalarawanmobaangmgaito?
Kahalagahan ng Topograpiya
Ang mga anyong tubig sa bansa ay nakatutulong sa pagbibigay ng lakas at
enerhiyatuladngdamnanagtutustosngmgapangangailangannatinsatubigatang
mgatalonnanagbibigayngenerhiyangelektrisidadsaiba’tibangpanigngPilipinas.
Kabundukan Isla
Mga burol Talampas
Kapatagan
18. 54
Angmgailogatlawaaynagsisilbiringlibangandahilditoaypwedengmamangka
at mamingwit ng mga isda. Pinagkakakitaan din ang mga anyong lupa tulad ng
Chocolate Hills sa Bohol,Tabon Cave sa Palawan, at iba pa. Maraming beach
resorts ang pinagkakakitaan din tulad ng Boracay, SanVicente, atWhite Beach
sa Palawan.
Angmaraminglupainsakapuluanayangkopsapansakahankaya’tmahalaga
ang mga ito sa pambansang kaunlaran. Nakasusuporta sa pangangailangan ng
mga tao ang bigas, gulay, at mga bungang kahoy mula sa kapatagan ng Gitnang
Luzon,Visayas,atMindanao. Napakahalagarinangmgakabundukankatuladng
Banawe Rice Terraces dahil sa nagsisilbi itong atraksyon para sa mga lokal at
dayuhangturista,bukodsapagigingmasaganangpalayanosakahan.
Mga Likas na Yaman ng Pilipinas
Ang mga lupang sakahan, tubigan, pangisdaan, kagubatan, at kabundukan
angbumubuosamgalikasnayamanngbansa.
Ayon sa anyo, dalawa ang uri ng mga likas na yaman -– yamang napapalitan
at yamang di-napapalitan. Kabilang sa yamang napapalitan ang mga halaman,
hayop, at kagubatan. Samantala, ang mga yamang di-napapalitan ay katulad ng
mgayamangmineral.
Ang mga yamang mineral tulad ng karbon, ginto, pilak, langis, at iba pang
metal,athindimetalnamineralaymgayamangnauubos. Nawawalaangmgaito
kapagnaubosathindinanapapalitan.
Boracay Beach sa Aklan
Pagsanjan Falls sa Laguna
Lawa ng Taal sa Batangas
19. 55
Ayonsagamitmaymgalikasnayamangnagagawangproduktoatnagagamit
nangtuwiransaiba’tibangindustriya,tuladngtroso. Magagamititosapaggawa
ng mga tabla para sa bahay at mga kasangkapan. Nakukuha sa mga produktong
gubatangmgasumusunod:uling,panggatong,balat,dagta,goma,hibla,atibapa.
Nagiging pook libangan din ang ilang kagubatan tulad ng Pambansang Parke sa
Quezon, Parks andWildlife sa lungsod ng Quezon, at marami pang iba.
Angmgapangisdaanaynagbibigayngsariwangmgaisda,alimango,talaba,at
hipon. Nakukuharinditoangmgahalamangdagat,kabibe,perlas,atmgakorales.
Ginagamitdinitongpooklibangan.
AngmalawakatmapuputingdalampasiganngPilipinasayginagawangpasyalan,
pahingahan, o bakasyunan. Ilan sa mga ito ang mga baybayin ng Hundred Is-
lands, Boracay, Dakak, atWhite Beach ng Palawan.
Ang mayamang lupa ay nagbibigay sa bansa ng mga metal at di-metal na
yamanatmgamineraltuladngcarbonatlangisnanagpapaandarsamgasasakyan
atibapa. Angmgaitoaynagbibigaynghigitnakaunlaransakabuhayanngbansa.
Ginagamitsaindustriyangpaggawaanggoma,pataba,semento,atkemikal. Ang
mgamineraltuladngaspalto,baldosa,atbakalayginagamitsapaggawangmga
gusali sa bawat pamayanan. May mga mineral na napakahalaga tulad ng ginto,
pilak,tanso,atnikeldahilnagagawangalahas,kasangkapan,atpalamutiangmga
ito.
Tunay na ang Pilipinas ay isa sa pinakamayamang bansa sa mundo ayon sa
likasnayaman.
Punan ng sagot ang patlang. Isulat sa notebook ang sagot.
1. Tinatawagna_________angPilipinasdahilitoaybinubuongmgapulong
napaliligiranngtubig.
2. Ang_______ayisangmalakinganyongtubignanasakanlurangbahaging
Pilipinas.
3. Ang pinakamataas na bundok sa Pilipinas ay ang ________.
4. Ang pinakamalaking lawa na nasa Luzon ay _________.
5. Ang bundok na ginawang palayan ay ang _________.
6. Ang ________ ay binubuo ng mga anyong tubig at anyong lupa.
7. AngmalakinganyongtubignanasasilangangbahagingPilipinasayang
___________.
8. Ang _________ ay mahalagang hiyas na matatagpuan sa kabibe.
9. Ang ginto, pilak, at nikel ay halimbawa ng yamang _________.
10. Nagiging pook libangan ang ilang pook kagubatan tulad ng _________ sa
lalawigangQuezon.
Isagawa mo
20. 56
“ Mayamanang bansangPilipinasdahilsakaakit-akitnitongtopograpiya
atmgalikasnayaman.
“ Mapapanatiliangtopograpiyaatmgalikas-yamansapamamagitanng
pangangalagasa mgaito.
“ Ang mga anyong tubig tulad ng dagat, lawa, ilog, at sapa; at ang mga
anyonglupaaypinagmumulanngatingikinabubuhayatpinagkukunang-
yamanngbansa.
“ Angyamangmineralngatingbansaaymgametaltuladngginto,tanso,pi-
lak, at nikel, at mga di-metal tulad ngcarbon, langis, aspalto, marmol, at
iba pa.
Makipagpangkat sa apat na kaklase at pumili ng isa sa mga gawain sa
ibaba:
1. Gumawangisangpostertungkolsatamangpaglinangng atingmga
likasna yaman.
2. Gumawangisangslogantungkolsawastongpangangalagangating
topograpiya.
Gumuhitnglarawangnagpapakitangtopograpiyaatlikasnayamansainyong
pook. Kulayan ito at bigyan ng caption.
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
21. 57
Aralin 13 Mga Likas na Yaman ayon sa Uri
Mayapatnauriangmgalikasnayamanngatingbansa. Ito’yangmgayamang
pansakahan, yamang kagubatan o kabundukan, yamang pangisdaan, at yamang
mineral.
Yamang Pansakahan
Ang mga yamang pansakahan ng Pilipinas ay makikita sa mga kapatagan at
sa mga lambak na nasa pagitan ng mga bundok. Ang mga ito ay pinagtatamnan
natinngmgapalay,mais,gulay,mgapunongkahoy,atibapangmgapananim. Sa
kabuuang yamang lupa ng Pilipinas, mga 32.4 porsyento o 9,725,155 ektarya ay
lupang pansakahan. Ang mga lupang malapit sa matabang ilog ang mabuting
taniman. Dahilansaklimangmatataasnalupaaymainamdingtanimanangmga
ito. AngLambakTrinidadsaBenguet, angBanaweRiceTerraces,angTalampas
sa Batangas at Bukidnon ay tinataniman ng mga gulay. Ang Gitnang Luzon ay
tinaguriang Rice Granary of the Philippines dahil sa lawak ng palayan nito.
Magsimula ka
Alamin mo
Kapatagan at talampas sa Batangas
Banawe Rice Terraces
22. 58
Yamang Gubat
Angkabuuanglawakngyamanggubatsabansangayonaymga5.7milyong
ektarya. Ito ay wala pa sa 50 porsyento ng lawak ng bansa. Tinatayang mga
sangkapatngkabuuanglupaaybinubuongkomersyalnakagubatankungsaanay
may 3,500 na uri ng puno, at mga 60 porsyento lamang ang nagagamit na
pangkomersyal. Kabilangsamgakakahuyanngatingbansaayangmgadiptero-
carptuladngyakal,apitong,tangile,mayapis,at guijo. Itoangmgatinatawagna
Philippine Mahogany.
Mga 70 bahagdan ng
nakukuhangtrosoaymula
sauringdipterocarpdahil
angkop ito sa ating bansa
at tuyong panahon. Ang
isa pang uri ng kahoy ay
ang molave tulad ng ipil,
dao, at narra na may
mataas na uri, matibay, at
maganda.
Sa Palawan makikita
ang pinakamalaking
kagubatan sa bansa. Ang
mga trosong nakukuha rito ay angkop na angkop sa paggawa ng mga kabinet,
muwebles,atbahaydahilsamatibayatmatigasangmgaito.
Mga 45.2 porsyento ng lupain ng Mindanao ay mga kagubatan. Ang
pinakamalakingkakahuyanaynasasilangangbahagingMindanao.
SaLuzon,anglalawigangBulubundukinotinatawagnaRehiyonngCordillera
at ang lambak ng Cagayan o Rehiyon II ay kilala sa mga kagubatan nito.
Sa Visayas ay mga 26.4 porsyento ng kabuuang lupain ang kagubatan.
Makikita ito sa lalawigan ng Leyte, Panay, at Samar.
Yamang Pangisdaan
Ang kabuuang lawak ng pangisdaan ng Pilipinas ay 2.2 milyong kilometro
kwadrado. Mga 1,666,300 kilometrong parisukat ang sakop ng tubigan nito.
MaraminguringisdaangkilalasaPilipinas. Tuladngisasapinakamalalakingisda
sa daigdig ang pating naRhineodon Typus namayanimnametroanghaba. Ang
PandacaPygmeaosinarapanangisasapinakamaliliitnaisdasadaigdigaymga
siyamhangganglabing-isangmilimetroanghaba. MahuhuliitosaLawangBatoat
LawangBuhisaCamarinesSur.
AngsampungpinakasaganangpangisdaansaPilipinasayonsaulatngBureau
ofFisheriesandAquaticResources(BFAR)ayangmgasumusunod:DagatVisayas,
Kabundukan at kagubatan sa Pilipinas
23. 59
Golpo ng Moro, Dagat ng Kanlurang Sulu, DagatTimog Sulu, Dagat ng Samar,
Dagat ng Bohol, Golpo ng Leyte, at Look ngTayabas.
Angmgailog,lawa,sapa,atmgalatianaynapangingisdaandinngmgatilapia,
bangus,hipon,atibapanguringisda. AngBulacan,Pampanga,Iloilo,Pangasinan,
at Capiz ang nangunguna sa paglinang ng mga palaisdaan sa bansa. Ang sari-
saring produkto tulad ng suso, hipon, dalag, banak, o karpa ay nakukuha naman
sa mga lawa tulad ng Laguna de Bay.
Yamang Mineral
AyonsadatosngDepartmentofEnvironmentandNaturalResources(DENR)
tungkol sa yamang mineral, mayroon tayong 5,817,427,512 metric ton ng mga
depositong metal at 28,037,532,412 metric ton ng mga di-metal na mineral.
Napapangkatsatatlonguriangsari-saringmineralnamatatagpuansabansa. Una,
angmineralnametalayangbakal,chromium,nikel,zinc,tingga,asoge,atalumi-
num,atmamahalinggintoatpilak. Pangalawaayangmineralnadi-metaltuladng
mineral na ceramic at refractory magnesite at luwad at ang mineral na kemikal
at pataba tulad ng asupre, guano, phospate, gypsum, asbestos, talc, marmol, at
aspalto. Pangatloayangmineralnapanggatongopang-enerhiyatuladnglangis
at karbon.
AngmgaenerhiyanggeothermalaymatatagpuansaAlbay,Laguna,Cotabato,
Negros, Surigao, Quezon, at Leyte. Matatagpuan naman sa Malampaya sa
Palawan ang Deepwater Gas-to-Power Project. Nasa Cebu, Albay, at Naga
angpinakamalalakingdepositongcarbonsaPilipinas.
Ang General Santos sa South Cotabato ay tinaguriang Tuna Capital ng Pilipinas.
24. 60
Mga Yamang Matatagpuan sa Iba’t Ibang Pook
Pag-aralanangmapangpangkabuhayanngPilipinas. Suriinangmganakasulat
nasumusunodnaproduktongmgarehiyon.
Pangkatinangmgalikasnayamanayonsauri. Gawinitosasagutangpapel.
Pansakahan Pangisdaan Mineral Gubat
Isagawa mo
Mga Produkto ng Iba’t Ibang Rehiyon
1. Northern Luzon 5. Western Visayas
a. isda a. isda
b. mais b. bigas
c. tabako c. niyog
2. Central Luzon 6. Central Visayas
a. bigas a. isda
b. ginto b. mais
c. manganese c. tanso
3. Southern Luzon 7. Eastern Visayas
a. troso a. isda
b. niyog b. troso
c. niyog
4. Bicol Region 8. Eastern & Southern Mindanao
a. ginto a. perlas
b. abaka b. saging
c. niyog c. baka
d. bigas
9. Western & Northern Mindanao
a. isda
b. goma
c. perlas
25. 61
1. pusit 11. magnesium
2. bakawan 12. korales
3. marmol 13. tubo
4. mababangisnahayop 14. carbon
5. mais 15. troso
6. balyena 16. mercury
7. langis 17. niyog
8. hipon 18. saging
9. palay 19. natural gas
10. chromite 20. pinya
“ Iba’tibanguriangmgalikasnayaman:
pansakahan pangisdaan
kagubatan mineral
“ Malawakangkatubiganngatingbansanaginagamitbilangmgapook-
pangisdaan
“ Tinaguriangbansangpang-agrikulturaangPilipinassapagkatito’yakma
parasamgagawaingpagtatanim.
“ Mayiba’tibanguringmgakakahuyanangtumutubosaatingmgakaguba-
tan, katulad ng molave at mga punong dipterocarp.
“ Angmgamineralnametal,di-metal,atpanggatongaymahalagaparasa
mgagawaingpang-industriya.
Alinguringlikasnayamanangnasainyonglugar? Paanopinakikinabangan
sainyongpamayananangmgaproduktonggalingsalikasnayaman?
Ilista sa kwaderno ang mga produkto ng ating bansa na nagmula sa likas na
yaman.
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
26. 62
Aralin 14 Matalinong Paggamit
ng mga Likas na Yaman
Ang likas na yaman ay biyayang galing sa Dakilang Lumikha kaya dapat na
pag-ingatanatpangalagaan. Angmgapakinabangnaibinibigayngatingmgalikas
nayamanaydapatnamagamit nangwastoatmapagyaman. Hindidapatisakripisyo
ang mga pangangailangan ng tao, subalit, mahalaga pa ring mapanatili ang
kagandahan ng likas na yaman para sa susunod pang mga henerasyon.
Mahalagaangkaalamantungkolsaiba’tibanglikasnayamangmatatagpuan
sabansa. Magbubukas-isipitosamgamamamayantungkolsakanilangtungkulin
sawastongpaggamitnito.
Sa pangangalaga ng lupa ay may matalinong paraan upang mapanatili o
mapayamanangbiyayanito. Angmgasumusunodangilangmgaparaan:
1. Ang pagtatanim sa
pagitan. Ang mga
butong gulayayitinata-
nim sa pagitanngmga
hanay ng mga bagong
tubongtanimupang ma-
pangalagaananglupang
pang-ibaba. Pinatataba
nitoanglupa.
2. Paggamit ng pataba.
Ang mga dumi ngmga
hayopatmganabubulok
natanimayginagamitna
pataba sa lupa.
3. Pagbubungkalnang
hinditatamnan.
Bubungkalinanglupangunitditatamnanngilangtaonupangmanumbalikang
kalusugannglupa.
4. Paghahagdan ng dalisdis. Ito ay paraan ng pagpapatag sa matatarik na
dalisdisupangmakagawangpatagnamgabai-baitangnglupanamapagtatam-
nan. Isang halimbawa nito ay ang Banawe RiceTerraces.
Magsimula ka
Alamin mo
Ang pagsasaka at pagtatanim ang pangunahing
hanapbuhay ng mga Pilipino.
27. 63
Wastong Paggamit ng Kagubatan
Kailangangiwasanngmamamayanangpamumutolngmgapunongkahoy. Ito
ay tirahan ng mga ibon at iba pang hayop sa gubat. Kapag may nabuwal na
punong kahoy dapat na magtanim agad ng kapalit nito. Ang lahat ay dapat
makipagtulungansapamahalaanupangmaiwasanangpagsusunogsakagubatano
kaingin system at ilegal na pagtotroso.
Matalinong Paggamit ng Yamang Pangisdaan
Kapag marumi ang mga dagat,
lawa, ilog, o anumang yamang
pangisdaan, nalalason ang mga isda
rito. Kayadapatmagtulunganangmga
mamamayan upang mapanatiling
malinisangmgaito. Dapatiwasanang
pagtatapon ng basura sa mga
pangisdaan at ang paggamit ng
dinamitasapangingisdaayhindidapat
payagan. Kailangang isumbong sa
mga may kapangyarihan ang
gumagawa nito upang mapigilan ang
pagkalason ng dagat.
Wastong Paggamit ng Yamang Mineral
Ang yamang mineral ay nauubos at
hindi na maaaring mapalitan kaya
mahalagang ito ay gamitin nang wasto
upanglubosnamapakinabangan.
May mga mineral na maaaring
tunawin o mabago ang anyo katulad ng
gintoatpilak.
Ang mga mineral na panggatong
namanaynasusunogkaya’tdinamuling
mapakikinabangan tulad ng langis at
naturalgas. Mahalaganasinusunodang
iba’tibangparaanngpagtitipidsapaggamitnitotuladngkuryenteatgasolina.
Ang mga mineral na para sa konstruksyon katulad ng semento at bakal ay
dapatpinamamahalaangmabutingmgaeksperto. Malakingkalugihansanegosyo
atmasasayangangmgakagamitangmineralnaitokungguguhoatmakapipinsala
ngmgabuhayatari-arian.
Ang paglilinis ng Pasig River ay isa sa mga
programa ng pamahalaan. Sa ngayon,
mayroon nang mga ferry boat na bumibyahe
sa Ilog ng Pasig.
Isang minahan
28. 64
Angmgayamangmineralaymahalagaparasalaranganngindustriyaatpag-
unladngpamumuhay. Dahilditodapattiyakingwastoangpaggamitsamgaito.
1. Ipaliwanagsakatabingkamag-aralangmgaparaanupangmapanatiliangyaman
nglupa.
2. Anoangepektongmalingpaggamitnglikasnayaman?
3. Isulatangmgalikasnayamannginyonglugarsaiyongnotebook.
4. Ipangkat mo ang mga likas na yaman ayon sa uri na nasa talahanayan.
tanso abaka tilapia apitong
ginto narra asbestos bangus
niyog alimango palay pinya
“ AngPilipinasaybiniyayaanngDiyosngmagandangtopograpiyaatng
iba’tibanglikasnayaman.
“ Maydalawanguringlikasnayaman:yamangnapapalitanatyamangdi-
napapalitan. Angyamangmineralaynauubosatdi-napapalitankaya’t
dapatgamitinnangmaayosatwasto.
“ Angkatangiangpangheograpiyangbansaayisasamgasaliksapagkaka-
roonngsuliraninsapagpapanatilingisangbansangnagkakaisa. Angiba
pangsalikaykinabibilanganngoryentasyongpangkultura,wika,relihiyon,
atparaanngpamumuhay.
“ Ang yamang pansakahan ng bansa ay mga 9,725,155 ektarya.
“ MakikitaangpinakamalakingkagubatanngbansasaPalawan.
“ AngkabuuanglawakngpangisdaanngPilipinasay2.2milyongkilometro
kuwadrado.
“ Mayroong 5,817,427,512 metric ton ng mga depositong metal at
28, 037,532,412 metric ton ng mga di-metal na mineral.
“ AngbawatPilipinoaymaytungkulingmakiisasawastongpaggamitng
mgalikasnayamanngbansaupangmaiwasanangpagkaubosngmgaito.
Yamang Yamang Yamang Yamang
Pansakahan Gubat Pangisdaan Mineral
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
29. 65
Gumamit ng speech balloons. Isulat sa bawat balloon ang mga paraan ng
matalinongpaggamitngmgalikasnayamanupangmapanatiliangmgaito. Isulat
sa notebook ang sagot.
Basahin ang paglalahad at bumuo ng konklusyon kaugnay rito. Isulat ang
sagot sa inyong notebook.
Konklusyong nabuo: ________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
Ang bawat rehiyon sa Pilipinas ay nagtutulungan upang mapalaki ang
produksyonngkani-kanilanglikasnayaman. Sila’ygumagamitngiba’tibang
pamamaraan upang mapataas ang kinikita ngunit hindi makasisira sa
kapaligiran.
Subukan mo
Kaya mo ito!
30. 66
Kabanata 6 Pangangalaga sa Teritoryo
at mga Likas na Yaman
Aralin 15 Mga Suliraning Pangkabuhayan
Ang bawat Pilipino ay may pananagutan at tungkulin sa paggamit at
pangangalagangmgalikasnayamanngbansa.
Suriin mo ang kapaligiran. Anu-anong mga suliranin ang iyong nakikita?
Nadaramamobaangilangproblemangdulotngpagsasamantalaat hindiwastong
paggamitsamgalikasnatingyaman?
Maypag-asapakayangmailigtasnatinangmgalikasnayamansapagkasira
o pagkaubos?
Mga Suliraning Pangkapaligiran
Bukod sa likas na pangyayari o kalamidad,
nasisiraangkagubatandahilsamalingpaggamitng
mgataorito. Angilangdikanais-naisnapangyayari
opagmamalabisayangpagsusunogngkagubatan
ngilangkaingero,ilegalnapagtotroso,pangangahoy,
ilegalnapagmimina,atmalingsistemangpagtatanim.
Dahilsapagpapabayasakagubatanmaraming
ilog ang natutuyo, may pagguho ng lupa,
nagkakaroon ng pagbaha kung malakas ang ulan,
at nasisira ang milyun-milyong
halaga ng pananim, mga bahay,
at iba pang ari- arian.
Ang paraan ng pangingisda
tuladngpaggamitngdinamitaat
lason ay nakapipinsala sa mga
yamang pangisdaan. Ang labis
na pangingisda sa ilang pook ay
nakasisira sa mga binhi ng isda.
Magsimula ka
Alamin mo
Tamang sistema ng
pagtatanim
Ang paggamit ng dinamita sa pangingisda ay
nakapipinsala sa yamang dagat ng bansa.
31. 67
Ang pagtatapon ng dumi o basura sa dagat, lawa, at ilog ay nakalalason sa mga
yamangtubig.
Angmgamay-aringminahanaymadalasnanagdudulotngproblemadahilsa
hindi maayos na pagmimina. Ang mga di kanais-nais na gawain ay tulad ng
sumusunod:pagtataponngmgaminerongkanilangnakuhangdumiobatomulasa
minahanpapuntasamgadaluyanngtubig,pagtatambakngmgabatonghinukay
kahitsaanhanggangsamagkapatung-patong. Angmgaitoaynakapagpapaguho
ng mga lupa, at ang pagtatapon ng mga dumi at kemikal mula sa minahan ay
nakalalasonsamgayamangtubig.
Samgalupangtaniman,angmgabasurangitinataponsamgabakantenglote
aymakasisirasauriatkalidadnglupa. Mawawalanngpakinabanganglupadahil
hindimagagamitsapagtatanimokayamagigingmahirapmapatubonangmaayos
atmagbungaangmgapananim.
Dahilsalabisnapagdamingtao, angmgalupaingdatingtanimanopalaisdaan
aynagagamitparapagtayuanngmgakabahayanatgusalingpang-industriya. Sa
ganito, nababawasan ang produksyon ng pagkain at bumababa ang kinikita ng
bansa.
Napipinsalarinangkapaligiran. Gumuguhoanglupadahilwalangmgapuno
nanagpapatibayrito. Madaliringkumalatangsakitdulotngmaruminghanginat
tubig.
Kalutasan sa mga Suliraning Pangkabuhayan
AngsambayanangPilipinoaynaniniwalaatnagkakaisanaangmgalikasna
yamansakapaligiranngbansaaymagagamitpara sapagsulongatpag-unladng
kabuhayan.
Maraming magagawa upang masinop ang likas na yaman, katulad ng
proyektong3Rnaangibigsabihinay Re-use, Reduce, and Recycle. Isinusulong
ngproyektongitoangtamangpangangasiwangatingmgabasura. Makatutulong
ito sa pangangalaga ng kalikasan. Ang mga basurang tulad ng plastik at bote ay
maaaripangmulinggamitin (re-use).
Teknolohiya ng pagmimina
32. 68
Mababawasan naman ang tone-toneladang basura na itinatapon kung
mapaghihiwa-hiwalay (segregate) ang mga nabubulok at di-nabubulok na mga
basura. Angmgabasurangmaaaringmabulokayginagawangpatabaparasamga
tanimnahalaman.
Malakinamanangsalapingkikitainsapagbebenta ngmgakagamitannamula
sa mga bagay na pinaglumaan at patapon.
Sa bawat barangay ay inirerekomenda ang pagtatayo ng Material Recovery
Facility(MRF). AngMRFayisanglugarnapagdadalhanngmgakinukolektang
mgabasuramulasamgabahay-bahay. Angmgabasurangitoaypinagbubukod-
bukodtuladngdyaryoatmgalumangpapel,bote,atplastik. Saganitongparaan
maiiwasanangpagtataponsamgabakantenglupaatilog.
Lahat ng mga gawaing kaugnay ng programa para sa pagsasaayos at
pangangalagangkapaligiranayupangmaiwasanangmgatrahedyanamaaaring
magdulotnglabisnapaghihirapatpagkasawingbuhay.
Anu-ano ang mga pangyayaring nagdudulot ng mga pagkasira at pinsala sa
kapaligiran at mga likas na yaman ng ating bansa? Ilista ang mga ito gamit ang
modelong chart sa ibaba.
Kagubatan Minahan Pangisdaan Sakahan
“ Angpagkasirangmgalikasnayamanaydulotngdi-tamangpaggamit
dito ng mga tao.
“ Angmgakalamidadatsakunanadulotngkalikasanaymaykaugnayansa
pagkasira at pagsasamantala rito.
“ Angtamangdisiplinasapaggamitngmgalikasnayaman, katuladngma-
ayosnapagtataponngbasuraaymakatutulongparasapag-unladngkabu-
hayan.
“ Angpagtitipidsapaggamitngmgabagayaypagpapanatilisamgalikasna
yaman ng bansa.
“ Maramingprogramaangpamahalaannanaglalayongpangalagaanang
kalikasan.
“ AngmabutingPilipinoaytumutulongupangmapangalagaanangkanyang
kapaligiran.
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
34. 70
Aralin 16 Mga Paraan ng Pangangalaga
sa Teritoryo at mga Likas na Yaman Nito
Maymgaiba’tibangpamamaraandinngpangangalagasateritoryongbansa
atmgalikasnayamannito.
Gustomobangmalamanangmgaparaangisinasagawangpamahalaanupang
matiyakangkaligtasanngbansaatnglikasnayamannito?
Tutukanangaralingitoupangmatuklasanmoangmganararapatnamalaman
ngisangibigmakatulongsabansa.
Ang ating bansa ay may
nabuong mga paraan upang
mapangalagaan ang sariling
teritoryo.
Una,maymgaSandatahang
Lakas na itinalaga sa mga
baybayin ng Pilipinas upang
mabantayan ang seguridad ng
bansa. May mga bantay sa
himpapawid tulad ngAir Force
upang matiyak na walang
makapapasok na ilegal na
dayuhansaatingteritoryo. May
mgaForestRangeroBantayGubatnanagbibigayproteksyonsaatingkagubatan
bukod sa mga Army.
Ikalawa, may mga ahensya ng pamahalaan na binuo upang mapangalagaan
ang iba’t ibang teritoryo nito tulad ng Department of Environment and Natural
Resources (DENR) at Bureau of Forest Development (BFD). Ang mga ito ay
nangangalaga sa teritoryong kagubatan ng bansa. Ang Bureau of Fisheries and
Aquatic Resources (BFAR) ay naglulunsad ng mga programa para sa
pagpapaunladngindustriyangpangingisda. SamantalangangPhilippineFishMar-
ketingAuthority(PFMA)angnagpapatatagngindustriyangpagbibilihanngisda.
AngpangangalagasateritoryongminahanngbansaayisinasagawangBureauof
MinesnangayonayangBureauofMinesandGeosciences. Nangangasiwaitosa
paglinangngmgayamangmineral. Anglahatngmganagmamay-aringminahanay
tinagubilinang isaayos ang pagmimina upang mailigtas sa panganib ang mga
naninirahanmalapitsamgaito.
Magsimula ka
Alamin mo
Sandatahang Lakas ng Pilipinas
35. 71
Proyektong Pangkagubatan
AngBureauofForestDevelop-
ment ay nagsasagawa ng mga
programa upang mailigtas ang
kagubatan sa pagkasira.
Pangunahin sa mga programa nito
ang reforestation. Pambansang
proyekto ito at mga 750,000
ektarya ng kagubatan ang inilaan
para dito. Ang mga magsasaka ay
pinagtanimngmgapunongkahoysa
mga malalawak na lugar na hindi
gaanongnagagamit.
Ang Proyektong Integrated Social Forestry (ISF) ng BFD ay binuo para sa
mgakaingero. Itoaynaglalayongitaasangpangkabuhayanatkalagayangpanlipunan
ng mga kaingero. Sa programang Kasaping Kaingero ay binibigyan sila ng
karapatangariinatlinanginanglupangdi-kukulanginsapitongektarya. Kailangan
nilaitongpaunlarinupangdimabawiangpag-aaridito.
Angpagpapaunladsaindustriyangpagyaring
produktong kahoy ay isang pag-aaral ng
pamahalaan upang mapasigla ang maparaang
paggamitngmgatira-tirangbahagingkahoy. Ito
aypaghimoksapagpapatuloyngindustriyanang
hindinakasisirasakagubatan.
Isapangprogramangpang-kagubatanayang
pagtatayongpambansangparkeoNationalPark
sailangmgalugar. Itoaynagsisilbingtirahanat
kublihanngmgamaiilapnahayopatiba’tibang
ibon. May mga bantay rito upang maiwasan
ang panghuhuli at pamamaril ng ibon at iba pang mga hayop gayundin ang
pagtatapon ng dumi o basura.
Proyektong Pangisdaan
Upangmagampanananghabambuhaynapangangalagasamgayamangtubig
na pangisdaan, nagpalabas ang DENR ng mga batas at kautusang maka-
pangangalaga sa mga ito. Ang Atas ng Pangulo Bilang 1058 ay batas na
nagbabawal sa paggamit ng lason, dinamita, at sasakyang may motor sa
pangingisda. Angitinakdangparusasapaglabagngbatasnaitoaydalawampung
taonhangganghabambuhaynapagkakabilanggokunggagamitngdinamita.
Ang Reforestation Program ng Pamahalaan
Mga produktong kahoy
36. 72
Isa sa programa ng DENR ay ang pagbabawal sa pangingisda sa bahagi ng
dagatnamaypitongkilometroanglayomulasabaybayinatpagbabawasnglabis
napangingisdasailangmgapooktuladngLookngMaynila, BaybayinngBatangas,
GolpongLingayen,atDavao.
Ang paggawa ng mga
palaisdaan mula sa kakahuyan ng
bakawan ay proyekto rin nang
pamahalaanparamaykublihanng
mgayamangdagatsapanahonng
bagyo. Ipinagbabawal ang
pamumutol ng mga bakawan sa
lahat ng dako ng bansa.
InilunsadnamanngBFARang
mga programa para sa
pagpapaunlad ng industriya ng
pangingisda. Ito ay ang mga
programang Biyayang Dagat at
BlueRevolution. Angunangprogramaaynagpapautangngpuhunansamaliliitna
mangingisda. Angikalawangprogramaaynagpapabutisauringproduksyonng
alimango, talaba, sugpo, at hipon. Sa mga lawa ng Bacoor, Cavite, Cebu,
Tacloban,Samar,atCapizpinasimulanangprogramangito.
Pinatatatag naman ng Philippine Fish Marketing Authority (PFMA) ang
industriyangpagbibilingisdasapamamagitanngpagpapatayongdagdagnamga
daungan at pamilihan sa iba’t ibang lugar,
pagpapatayo ng mga planta ng yelo at
imbakan ng isda, at paglalaan ng mga
sasakyanatibapangkagamitanparasamga
gawaingito.
Ang pangangalaga ng mga lawa ay isa
ringproyektongpamahalaan. AngLaguna
Lake DevelopmentAuthority (LLDA) ay
nagtakdanglawaknglawa, labinganimna
libong ektarya lamang ang maaaring
masakopngmgapalaisdaan. Ipinakilalaang
Zone Management Plan o ang planong
pagsasaayos ng lawa sa iba’t ibang bahagi.
Nagkaroon ng Operation Linis o
pagbubuwag sa mga palaisdaang itinayo
nang labag sa batas. Itinatag ang
kooperatibang tinaguriang “Kapisanang
KabuhayansaKalawaan”upangmabigyan
Ang bakawan ay tirahan ng mga isda
Ang pagpapatayo ng dagdag na
mga pamilihan ng isda ay isa sa
mga proyekto ng Philippine Fish
Marketing Authority.
37. 73
ng pagsasanay ang mga mangingisda sa pamamahala ng tindahang kooperatiba,
pagpapalakingbangusattilapia,pag-aalagangmgaitik,atmaramipangiba.
Proyektong Pangangalaga sa Yamang Mineral
Noong Enero 1978 ipinahayag ang Atas ng Pangulo bilang 1281 sa
pagkakatatag ng Bureau of Mines na ngayon ay kilala sa tawag na Bureau of
Mines and Geosciences. Sinisikap nitong linangin ang mga minahan at yamang
mineral dahil sa malaking naitutulong ng mga ito sa kabuhayan ng bansa.
Ipinagbabawalnitoangilegalnapagmimina.
AngAtas ng Pangulo bilang 463 ay nagtakda sa lahat ng nagmamay-ari ng
minahan ng pagsasagawa ng mga pananaliksik at hakbang sa pinakabagong
pamamaraansapagtuklasngmineral. Ipinag-uutosangmaayosnapagtataponng
mgadumiatpagsasaayosngmgalupangminahanupangmagingangkopnatirahan
atsakahanatmagingligtassapagguhonglupaatibapangpanganibokapinsalaan.
Maykaukulangparusasasinumanglumabagdito.
Anglahatngkompanyangminahanayinatasangmagsumitengdetalyadoat
taunangplanokaugnaysapangangalagangkapaligiran,mulingpagtatanimngmga
punongkahoy,atpaglinangnglupa.
Department of Environment and Natural Resources (DENR)
Ang DENR ay ahensya ng pamahalaan na nangangalaga sa kapaligiran at
mga likas na yaman ng Pilipinas. May mga tanggapan ito na kumikilos upang
mabilisnamaisagawaangpangangalagaatmaayosnapaggamitngmgalikasna
yaman.
Ang Public Affairs Office ng DENR ay nagsisilbing information arm na
nagpapabatid sa publiko tungkol sa paglinang ng mga likas na yaman, mga
patakaran,programa,atproyekto. AngForestManagementBureauanggaganap
ngdatingtungkulinngBureauofForestDevelopment(BFD).
AngLandsManagementBureauangnagsasagawangdatingtungkulinngBureau
ofLands. AngBureauofMinesandGeosciences(BMG)namananggaganapsa
datingkapangyarihanngBureauofMines(BM),MineralReservationsDevelop-
mentBoard(MRDB),atngGoldMiningIndustryDevelopmentBoard(GMIDB).
Pinagsama-sama ang tatlo para sa isang Bureau.
NilikhanamanangEnvironmentalManagementBureau(EMB)paraisagawa
ang tungkulin ng National Environmental Protection Council (NEPC), National
PollutionControlCommission(NPCC),atngEnvironmentalCenterofthePhilip-
pines (ECP).
Ang tungkulin naman ng Forest Research Institute (FRI) at National Man-
groveCommittee(NMC)aynaisalinsaEcosystemsResearchandDevelopment
Bureau(ERDB).
38. 74
Binuo ang ProtectedAreas andWildlife Bureau (PAWB) upang gumanap sa
datinggawainngDivisionofParksandWildlifeSanctuaries(DPWS).
Ang PollutionAdjudication Board (PAB) ay mamamahala sa dating gawain
ngCommissionoftheNationalPollutionControlCouncil(CNPCC).
Ang mga Regional Offices naman ng DENR ay makikita sa mga kapital ng
bawatrehiyonnapinamumunuanngmgaRegionalDirectors.
1. Isa-isahinmoangmgapangyayaringnakapipinsalasamgalikasnayamansa
kapaligirannanagdudulotnghindimabutisatao. Isulatangsagotsanotebook.
Buuinangtalahanayansaibaba.
2. Magbigayngopinyontungkolsamahahalagangisyu. Isulatsapapelangiyong
opinyon. Pangatwirananangiyongsagot. Angiyongopinyonaysuportahan
mongkaalamannamaaaringnagmulasapananaliksik.
Di kanais-nais na Napinsalang Likas Mga Paraan sa
Pangyayari na Yaman Paglutas Nito
1. 1. Yamang Mineral 1.
2. 2. Yamang 2.
3. Pangisdaan 3.
3. Yamang
Kagubatan
Sino ang dapat sisihin sa
mabilis na pagkaubos at
pagkasira ng likas na
yaman?
Nawalan ng hanapbuhay
ang maliliit na mangingisda
sa lawa. Dapat bang
sisihin ang pangangasiwa
ng Laguna Lake Develop-
ment Authority? Bakit?
Opinyon
Isyu
Isagawa mo
39. 75
“ Nasisira ang yamang kagubatan dahil sa pagmamalabis ng tao bukod sa
likasnapangyayariokalamidad.
“ Angpaggamitngdinamita,lason,atsasakyannamaymotoraylabisna
nakapipinsalasamgayamangpangisdaan.
“ Angpagtataponngdumiatkemikalmulasaminahanaynakalalasonsa
mgayamangtubig.
“ AngDepartmentof EnvironmentandNaturalResources(DENR)aybi-
nuoupangmapangalagaanangmgalikasnayamanngbansa.
“ AngBureauofForestDevelopment(BFD)aynangangalagasateritoryong
kagubatan ng bansa.
“ AngBureauofFisheriesandAquaticResources(BFAR)aynaglunsadng
mgaprogramaparasapagpapaunladngindustriyangpangingisda.
“ AngBureauofMinesandGeosciences(BMG)aynangangalagasapagli-
nangngmgayamangmineral.
Anonggawain,proyekto, okilusanparasapangangalagasateritoryoatlikas
nayamanngbansaangnaismonglahukan? Ipaliwanagmokungbakit. Gawinito
sa sagutang papel.
Paliwanag
1. _________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
2. _________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
1. Sumulatngisangmaiklingsanaysayparasapaksang,“Pagpapahalagasamga
ParaanngPangangalagasaTeritoryoatmgaLikasnaYaman”saisangpapel.
2. Makipangkatsatatlongkamag-aralatpag-usapananginyongsanaysay. Pumili
nglideratrekorderngnapag-usapan. Angbawatkasapiayhimukingmakilahok
sagawaingito.
Mga Gawain
1.
2.
Proyekto o Kilusan
1.
2.
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
