Arquitectura Románica

Arquitectura románica
San Martín de Fromista

Introdución
• Ningunha época como a románica está tan
visiblemente condicionada polas ideas
sobrenaturais dunha piedade profundamente
crente.
• Época de grandes movementos de reformas
monásticas, das grandes peregrinacións e
das Cruzadas, todo o Occidente participa
dunha nova e case apaixoada actividade
relixiosa, na que interveñen todos os
estamentos sociais.

Introdución
• Xurde ao redor do ano 1000.
• O termo románico utilizado para designar
este estilo foi proposto orixinalmente polo
arqueólogo francés De Caumont no ano 1824
xeneralizando o uso posteriormente M. de
Gerville. Que se baseou, por unha parte, nas
preferencias polas formas de ascendencia
romana, manifestada na arquitectura deste
estilo, e, por coincidir a súa aparición coa das
linguas romances ou románicas.

Contexto histórico
• A arte románica é a arte cristiá que se desenvolve en
Europa occidental desde finais do século X ata
mediados do século XII.
• Nestes séculos Europa non presenta unha unidade
política.
• O Imperio de Carlomagno desaparecera e os seus
territorios foran devastados durante o século X polas
invasións procedentes do norte (viquingos) e do leste
(eslavos).
• Doutra banda o Islam presionaba desde o leste e
desde o oeste (Al Andalus), rompendo a antiga
unidade do Mediterráneo.

Contexto histórico
• Os pobos europeos, repregados sobre si
mesmos, viven baixo un réxime feudal,
organizados nunha sociedade estamental
onde cada rexión vive á marxe das demais.
• Esta falta de comunicación reflíctese na arte
que xorde tras as invasións, o que o converte
nun estilo falto de unidade, con variacións
nacionais, escolas rexionais dentro dun
mesmo país.

Contexto histórico
• No caso da península Ibérica esta situación está
máis agudizada xa que tras a invasión musulmá no
711 atopamos dúas civilizacións paralelas e en
moitos casos enfrontadas: a cristiá e a musulmá.
• Durante os séculos XI e XII a España cristiá ocupa a
zona norte da península: Pireneos, norte de Cataluña
e Val do Douro.
• Por esa razón só atopamos nestas rexións este
estilo.
• Ademais estas rexións atopábanse divididas en
diferentes reinos de tipo feudal que loitaban en
solitario pola supervivencia fronte ao Islam (León,
Castela, Aragón, Navarra, Cataluña).

Desenvolvemento do Románico na Península Ibérica

Contexto histórico
• Con todo, este illamento non é total, e imos
ver como cos artistas, a maioría itinerantes
pois se desprazan buscando traballo de vila
en vila, viaxan tamén as influencias artísticas
dunhas rexións de Europa a outras.
• En España este proceso é especialmente
activo a través do Camiño de Santiago,
camiño de entrada e de saída de influencias
como a islámica ou mozárabe, a bizantina ou
a dos francos.

Puente la Reina (Navarra)
lugar onde conflúen as
dúas rutas pirenaicas
do Camiño Francés

Contexto histórico
• Un profundo sentimento relixioso caracteriza á
vida nesta época.
• O pobo sufrira nun clima de angustia a chegada
ao ano mil que o milenarismo profetizaba como
tempo de terrores e calamidades sen fin (Isto foi
denominado como terror ao ano 1000).
• A superación de dito ano sen que se producisen
os castigos divinos, suscitou nos fieis un espírito
de acción de grazas, producíndose unha ampla
renovación relixiosa.

Contexto histórico
• Cobra auxe a vida monástica. Os mosteiros
convértense non só en centros de espiritualidade
senón tamén en focos de actividade intelectual,
artística e económica.
• Arredor agrupábanse un grande número de
campesiños que traballaban as grandes explotacións
das abadías e recibían a protección das mesmas.
• A rápida expansión dos mosteiros e a súa unidade
de formas débense sobre todo ao poder dos monxes
beneditinos de Cluny que impón as súas regras por
todo o occidente europeo.
• A arte románica é fundamentalmente unha arte rural,
monástica, fronte ao gótico que será urbano.

Ilustración de Cluny III
antes da súa destrución
durante a Revolución francesa

Contexto histórico
• Impulsada por estes abades beneditinos
xeralízase a costume de facer peregrinacións a
determinados lugares, para venerar as
reliquias (parte do corpo ou obxecto atribuído a un
santo ou santa, que se gardaban e veneraban nunha
igrexa alí conservadas).
• Os principais centros de peregrinación serán
Roma, Xerusalén e Santiago de Compostela.
• Nestes camiños veremos aparecer numerosas
construcións románicas.

As grandes rutas
de peregrinación na Idade Media

Contexto histórico
• Outra manifestación desta
renovada espiritualidade foron
as Cruzadas emprendidas
para liberar os Santos
Lugares.

Neste período comezan as Cruzadas

Contexto histórico
• Rápido crecemento das cidades que se verán máis
desenvoltas en séculos posteriores.
• Rexurdimento da economía e estabilidade política.
• Control absoluto da sociedade pola Nobreza e o Clero.
• Arte eminentemente relixiosa. Durante os anos que
seguiron ao ano 1000 reconstruíronse igrexas de todo o
mundo cristiano, sobre todo en Italia, Francia e a
península Ibérica.
• É considerado o primeiro estilo europeo internacional,
despois da invasión dos pobos xermánicos. Non
obstante existen unha grande variedade dentro das
normas xerais comunes (atopámonos con varias
escolas rexionais)

Contexto histórico
• O románico é o resultado da
conxunción de diversos elementos:
• A tradición clásica romana.
• Os ensaios do prerrománico.
• As influencias orientais a través de
Bizancio.
• A influencia árabe.

Cronoloxía
• O románico ten un marco cronolóxico
que vai desde finais do século X ata o
século XIII segundo as zonas.
• A madurez do estilo acádase nas
últimas décadas do século XI e
primeiras do século XII.
• A partires do século XII falamos de
tardorrománico.

Característica
• A arte románica é ante todo unha arte
arquitectónica. Comunmente pintura e escultura
subordínase á obra construtiva.
• As construcións principais son:
• Templos: igrexas e catedrais.
• Mosteiros.
• Os restos da arquitectura civil son máis escasos,
polo que debeu de ter un interese inferior ás
relixiosas. As máis importantes son:
• O castelo (construído en pedra).
• O palacio: residencias reais, aristocráticas, obispais.

Características
• Materiais: xeralmente perpiaños de pedra,
aínda que tamén podemos atopar perpiaño
pequeno e cachotería no interior dos muros.
• Elementos sustentantes: muros con
paramento de perpiaños, nalgúns casos
cachotería.
• Predominio do macizo sobre o vano:
dupla función (peche e soporte da bóveda).

Paramento románico
uso de perpiaño
predominio do macizo
sobre o vano

Características
• Elementos sustentantes: vanos estreitos
de forma abucinada, enmarcados con
arcarías e columnas.
• Reforzados exteriormente mediante
contrafortes nos puntos onde van parar os
arcos faixa.
• Piares: os máis típicos son os cruciformes
con columnas acaroadas que reciben os
arcos faixa e formeiros (arcos que separan
as naves)

Abucinamento
do vano
Elementos arquitectónicos: abucinamento

Abríanse moi poucas
ventás que eran
estreitas,
alongadas e
abucinadas.
Como consecuencia os
templos eran moi
escuros
Elementos arquitectónicos: abucinamento

Contrafortes: como
as bóvedas eran
moi pesadas
tíñanse que
aguantar sobre
muros moi anchos
e, para reforzalos
pegábanselle ,na
parede exterior,
sólidos contrafortes
Elementos arquitectónicos: contraforte

Contrafortes
A Colexiata do Sar
(Santiago)
(consecuencia do
peso das bóvedas:
houbo que fixar
uns arbotantes no
século XVIII
porque senon se
desplomaba)
Peso da bóveda que afecta ó muro
Elementos arquitectónicos: contraforte

Elementos arquitectónicos: piar cruciforme

Características
• Elementos sustentantes: columnas (perden as
proporcións clásicas).
• Utilizadas, principalmente, nos claustros,
enmarcando as ventás, acaroadas aos piares.
• Arcos de medio punto. Xeralmente con outro máis
estreito no intradós (arco doblado). Utilízase para a
estrutura da bóveda (arcos faixa), nas arcarías das
naves (arcos formeiros), nos vanos, portadas... E
incluso como elementos decorativos.
• Nas ventás e portadas sólese dispor dunha serie de
arcos concéntricos (arquivoltas) que producen o
abucinamento ao vano.

Arcos faixa: arcos
que sustentan a
bóveda de
canón
Bóveda de Canón
Elementos arquitectónicos: arco faixa

Arcos formeiros: é un
elemento
arquitectónico curvo
(arco), que discorre
paralelo ao eixe
lonxitudinal da nave;
a súa función é soster
os muros superiores
de separación entre
as naves dunha
estrutura.
Elementos arquitectónicos: arco faixa

Elementos arquitectónicos: arquivolta
Arquivoltas: arcos
concéntricos que
soen disporse nas
ventas e portadas.
Producen un
abucinamento no
vano.

Características
• Elementos sustentados: o arquitecto
románico intentará o abovedamento total
do templo, por dous motivos principais:
• Evitar os incendios a que están expostas as
igrexas con teitos de madeira.
• Dar ao edificio un carácter de solidez e ao
mesmo tempo de homenaxe e honra a
Deus.

Características
• As principais bóvedas son:
• Bóveda de canón con arcos faixa. Dupla
función: construtiva absorver o peso da
bóveda e reducir, deste modo o empuxe
enviado aos contrafortes. Estética articular
a nave que deixa de ser un espazo continuo.
• Bóveda de aresta: empregada nas naves
laterais e tramos cadrados do templo.
• Bóveda de forno: para os ábsides.

Bóveda de canón co
arcos faixa: cuberta
das naves que se
sostiñan sobre grosos
muros e enormes
piares ou columnas,
unidos por arcos de
medio punto, ou de
media circunferencia.
Elementos arquitectónicos: bóveda de canón

Bóveda de aresta:
é o elemento
arquitectónico
abovedado que se
utiliza para cubrir
espazos
cuadrangulares;
resulta da
intersección de dúas
bóvedas de canón,
que se cruzan
perpendicularmente.
Elementos arquitectónicos: bóveda de aresta

Bóveda de forno: ou
de cuarto de
esfera. Bóveda
que pecha capelas
dos ábsides nun
templo románico.
Elementos arquitectónicos: bóveda de forno

Pechinas
Trompas
Elementos arquitectónicos: cúpula sobre pechinas
ou sobre trompas

Características
• Temas decorativos: variados.
• Xeométricos: axedrezados, puntas de
diamante, zigzag, ondas, rosario,
trenzado.
• Vexetais, animais, figura humana,
monstruos.
• Lugares: portadas, capiteis, cornixas...

Características
• Mosteiros e claustros.
• Como xa se explicou no contexto histórico, vai
incrementarse considerablemente o número de
mosteiros neste período.
• Sobre todo, benedictinos da orde de Cluny ao longo do
camiño de Santiago e todos eles vanse construir
seguindo as pautas do estilo románico.
• Para o lugar de pase e rezo individual dos monxes, vaise
habilitar un espazo, o claustro, que consta dunha
galería de arcos de medio punto en torno a un patio,
cuadrado ou rectangular, anexo á igrexa, con columnas
xeminadas ou pareadas sobre un podio corrido. Ese
espazo facilitará un ambiente de recollemento.

Claustro de
Sto. Domingo de Silos

Características
• A igrexa románica.
• O templo non é unicamente lugar de reunión do
clero e dos fieis, senon que debe transmitir o
contido da mensaxe cristiana da Salvación, de
aí tan importante o papel das esculturas no
edificio románico, e ser aos ollos do crente o
símbolo do reino de Deus.
• O tipo de igrexa máis representativa é o
chamado igrexa de peregrinaxe, xunto ao
que hai que citar as igrexas dos mosteiros e
das igrexas rurais que atopan ao longo dos
camiños de peregrinación.

Características
• A igrexa románica: exteriores
• Macizas, sensación de pesadez con
predominio do horizontal sobre o
vertical.
• Construcións articuladas mediante
formas envolventes de arcos de medio
punto; os muros están fracturados
mediante arquerías cegas e se disgrega
su espesor en capas, mediante filas de
arcos.

Características
• A igrexa románica: interiores
• Oscuros e sombríos, dotados dun clima
apropiado para o recollemento e a oración.
• Nun espazo articulado, coa nave maior dividida
nunha sucesión de porcións verticais de
comportamentos iguais, netamente separados
por recios piares, por muros e polos arcos faixa
da bóveda.
• Fortes efectos de claroscuro provocado
polas luces que entran polas escasas e
estreitas ventás.

Características
• A igrexa románica: planta
• Xeralmente, planta de cruz latina, dunha ou tres naves.
• Nave central con ventás e bóveda de canón con arcos
faixa, máis elevada que as laterais, que están cubertas
polo común de bóveda de aresta.
• Transepto moi marcado, con capelas semicirculares e
cúpula sobre o cruceiro.
• Cabeceira con ábsides (capelas semicirculares)
• Xirola (deambulatorio), que da paso a unha serie de
capelas semicirculares dispotas radialmente. É propia
das igrexas de peregrinación, facilita a circulación de
peregrinos ao venerar as reliquias do santo no altar
maior.

Ábsida: cabeceira da
igrexa que
adoitaba ser
semicircular e ás
veces, as naves
laterais
prolongábanse e
rodeábana,
formando o
deambulatorio.
Arquitectura: ábside, absidiolo, xirola

Arquitectura: ábside, absidiolo, xirola
Ábsida: cabeceira da
igrexa que
adoitaba ser
semicircular e ás
veces, as naves
laterais
prolongábanse e
rodeábana,
formando o
deambulatorio.

Ciborio
da Catedral
de Zamora
Arquitectura: ciborio

Características
• Tribuna sobre as naves laterais, aberta á nave
central, con bóvedas que serven para contrarrestar
os empuxes da bóveda central.
• Torres-campanarios, flanqueando, xeralmente, as
fachadas ou nos extremos do transepto.
• Portada abocinada con:
• Arquivoltas, cando teñen figuras dispoñense
radialmente.
• Tímpano: xeralmente decorado.
• Xambas.
• Parteluz (mainel) cando a porta é moi ancha.

Arquitectura: tribuna

Arquitectura: torres campanario

Arquitectura: portada

Evolución da arquitectura
• As primeiras manifestacións da arte románica aparecen en
Italia e a Borgoña (Francia), estendéndose rapidamente cara
Cataluña e no noroeste de Francia en Normandía. Trátase do
que coñecemos como primeiro románico (finais do século X-
segundo terzo do XI)
• En Borgoña destacan as sucesivas reformas e reconstrucións
do Mosteiro de Cluny, casa nai da orde que tivo un
importante papel na difusión do románico. Alí é onde xurde a
Reforma Cluniacense que vai a estender o estilo.
• En Italia non se atopan estruturas arquitectónicas importantes.
O que destaca é a aparición dun léxico ornamental nos muros
polo emprego de faixas e arcos de resalte sobre o paramento,
moitas veces combinadas, dando lugar a grandes arcadas que
decoran o muro.

• En Cataluña o abade-obispo Oliba introduce
as prácticas beneditinas e promove a
construción de varias igrexas de interese
como San Vicente de Cardona.
• Esta é unha igrexa de planta basilical con
tres naves.
• Ten bóveda de canón na nave central e de
aresta nas laterais, correspondendo tres
tramos nas laterais por cada tramo da
central. Nos muros exteriores recibe a
decoración de bandas lombardas.

San Vicente de
Cardona (principios
do s. XI)

• Do románico pleno (último terzo do século XI- primeiras décadas do
século XII) atopamos abundantes exemplos en Francia. Na zona de
Borgoña é importante o influxo dunha nova fábrica da Igrexa do
mosteiro de Cluny, que tería unha ampla cabeceira con
deambulatorio. Non a conservamos pero o seu influxo apréciase en
Santa María Madalena de Vezelay.
• En Aquitania temos dous importantes exemplos de igrexas de
peregrinación Santa Fé de Conques e San Saturnino de Toulouse.
• Na zona de Provenza destaca San Trófimo de Arlés con fachada
rematada con un frontón triangular por inspiración romana.
• En Italia as igrexas amosan solucións técnicas sinxelas e cubertas de
madeira. Máis éxito ten a organización dos muros exteriores,
dinamizados con columnas e arquerías como vemos no conxunto da
catedral de Pisa.

Arriba: interior
da Magdalena
de Vezelay.
Alzado dos
ábsides de San
Sernin de
Tolouse.
Esquerda: planta
de Santa Fe de
Conques. Dereita:
portada de San
Trófimo de Arlés

• O románico na península Ibérica. É
despois de Francia o territorio que pose un
maior e máis variado repertorio de
construcións románicas.
• XI-XIII: a Península está dividida entre os
reinos cristiáns ao norte (León, Castilla,
Aragón, Navarra, Cataluña) e Al-Andalus.
• O románico está presente no norte. No sur
non.

• As principais circunstancias que favoreceron o
desenvolvemento do románico na Península foron:
a) As relacións con Europa do reino de Navarra de
Sancho III.
b) O Camiño francés de Santiago.
c) O poder e auxe económico acadado polos reis e altos
dignatarios eclesiásticos que financiaban a edificación
de igrexas, mosteiros e catedrais.
• No románico español conflúen elementos que lle dan
unha personalidade propio:
• Románico europeo (francés e italiano)
• Prerrománico español (visigodo, asturiano e
mozárabe)
• Bizantino e musulmán.

Arquitectura románica na península Ibérica
• Podemos distinguir dúas etapas:
• Románico inicial (finais do X e principios do XI),
dáse sobre todo en Cataluña e Aragón.
• Románico puro (XI-XII), espállase por tódolos
reinos cristiáns.
• Diferenciamos tres grupos segundo a influencia:
lombarda (proveniente do norte de Italia), francesa,
que segue o modelo monástico de Cluny e difúndese
a través do Camiño de Santiago, e mudéxar de
inspiración andalusí.

• Románico lombardo
• Áchase no norte de Cataluña e Aragón.
• Caracterízase por igrexas de reducido
tamaño, con muros de pedra pequena,
rudamente tallada, e decorados con arcos,
bandas lombardas e campanario.
• Destacan: San Pedro de Roda (Xirona), Sta.
María e San Clemente de Tahull (Lleida).

San Clemente de Tahull
Exemplo de románico lombardo

• Románico francés
• Foi introducido por Sancho III o Maior de Navarra, e é
estilo característico da meirande parte das igrexas do
Camiño de Santiago.
• No século XII xeneralizouse por todo o norte da
Península.
• Destacan: catedrais de Santiago, Jaca, Zamora e
primitiva de Salamanca.
• Igrexas de San Isidoro de León, San Martín de Frómista
(Palencia), Santa Mª de Eunate (Navarra).
• Mosteiros de San Juan de la Peña (Huesca) e Sto.
Domingo de Silos (Burgos).

Igrexas románicas
San Martín de Fromista
Modelo do románico francés
do camiño de Santiago

Románico francés (XII)
Catedral de Zamora

• Románico mudéxar
• Tamén denominado románico de ladrillo.
• Distínguese polo uso do ladrillo e polas
arcadas cegas pegadas nos muros.
• Atópase en Castela-León, Castela-A
Mancha, Extremadura e Aragón.

Románco mudéxar
San Tirso de Sahagún
(León) (XII)

O camiño de Santiago
• Comunica a península Ibérica cristiana con Europa. A
vía de penetración será polos Pirineos (Roncesvalles) ou
o Somport e conflúen en Puente la Reina (Navarra).
• Atravesaban os antigos reinos de Aragón, Navarra,
Castilla e León para entrar en Galicia e chegar a
Santiago de Compostela.
• Ademais dunha vía relixiosa, foi unha vía económica,
artística e cultural de excepcional importancia. Os
peregrinos que transitaban polo camiño para acudir a
venerar as reliquias do Santo Sepulcro procedían de
toda a cristiandade, con eles chegaban as institucións,
as ideas, a cultura e arte europeo e xurde a fraternidade
entre os distintos pobos.

• A viaxe dos peregrinos facíase a pé ou a
cabalo, as veces duraba anos e ás veces non
se volvía xa. En todo o seu percorrido,
atopaban para atender as súas necesidades
materiais e espirituais, unha completa rede de
mosteiros, hospitais e hospederías, onde
podían descansar, comer, curarse e ata morrer,
ademais dun servizo de vixilancia e protección.
• Cuidábanse os camiños e as pontes para o
comercio, e toda unha serie de igrexas,
calvarios, retablos e pías bautismais estaban
presentes no camiño.

• No Códex Calixtinus enumerábanse as etapas do
Camiño, dende os Pireneos a Santiago, e era unha guía
valiosa, xa que nela sinalábanse os hospitais,
hospederías, costumes e peculiaridades das xentes coas
que se ían a atopar.
• A maioría da actividade arquitectónica realízase durante
o s. XI, coa construción de gran cantidade de igrexas
románicas, construcións militares (castelos) e grandes
obras públicas (pontes e calzadas), experimentando un
auxe económico que vai competir coa España
musulmana.
• Destacan: Catedral de Jaca (Huesca), San Martín de
Fromista (Palencia), San Isidoro de León (pórtico de
entrada, panteón dos Reis coas súas pinturas)

Igrexas románicas
Catedral de San Pedro de Jaca (Huesca)
A catedral de Xaca, no inicio
peninsular do Camiño, exerce unha
gran influencia sobre as demais.
É unha igrexa con tres naves coroadas
por ábsidas semicirculares sen
transepto sobresaínte en planta.
Por influencia mozárabe vemos unha
bóveda de nervios cruzados no
cruceiro sostida por trompas.
A cuberta orixinal foi substituída por
bóvedas góticas.

Igrexas románicas
San Martín de Fromista (Palencia)
San Martín de Frómista (Palencia).
Presenta influencia de Xaca na súa
planta. Planta basilical articulada en
tres naves cubertas con bóveda de
canón. A nave central é case o dobre
de ancha que as laterais, separadas
mediante piares cruciformes.
No cruceiro levántase un ciborio de
tambor octogonal. A fachada
occidental está flanqueada por torres
semicirculares.

Igrexas románicas
San Isidoro de León (pórtico e panteón Real)
San Isidoro de León. Foi fundada por
Fernando I en honra de San Isidoro de
Sevilla. Existiu unha igrexa primitiva que
seguía o modelo de Xaca e Frómista con
transepto non sobresaínte en planta. Desta
Igrexa só se conserva o pórtico usado como
panteón Real. No século XII reconstrúese a
Igrexa, adoptando un novo modelo que
incorpora un gran transepto. Ten tres naves,
a central mais alta, con grandes xanelas obre
a arquería. Ten bóveda de canón na nave
central e de aresta nas laterais. Na cabeceira
presenta tres ábsidas aliñadas. No transepto
aparecen grandes arcos polilobulados de
influencia musulmá.

INTRODUCIÓN
A ORIXE DA RUTA:
O CÓDICE CALIXTINO
NACEMENTO DO
CAMIÑO FRANCÉS

Quen e cando se documentou por
primeira vez o camiño de Santiago?
• Aymeric Picaud no século XII
• Monxe da rexión de Poitou e do pobo de Parthenay que
exerceu o seu ministerio como capelán de Vézelay, a cidade da
que parte un dos ramais do Camiño en Francia. A súa guía,
titulada Liber Peregrinationis, forma parte dun códice
coñecido por Liber Sancti Jacobi, máis comunmente chamado
Codex Calixtinus. Foi, en efecto Guido de Borgoña, abade de
Cluny quen, elixido Papa co nome de Calixto II, o mandou
compoñer. O pontífice que era irmán de Raimundo de Borgoña,
que se casara cunha filla de Afonso VI, dona Urraca, nai de
Afonso VII o Emperador. Así, a monarquía e o papado
colaboraron na obra de europeización do nome da península,
utilizando como principal instrumento a promoción de
peregrinacións a Santiago. Calixto II consentiu ao bispo de
Compostela, Diego Xelmírez, unha serie de privilexios para a
súa sé e decidiu elevala ao rango de arcebispado.

Códice Calixtino
• O Liber Sancti Jacobi é un manuscrito de 225 folios que nos
seus cinco libros trata de asuntos diferentes todos eles
relacionados co Camiño de Santiago.
• O códice consta de cinco libros e atópase nos arquivos da
catedral de Santiago.
• O primeiro libro trata sucesivamente de textos litúrxicos, poéticos
e musicais en honor do apóstolo.
• O segundo dos piadosos relatos das súas milagres.
• O terceiro da translación do seu corpo dende Palestina a Galicia.
• O cuarto da narración da entrada de Carlomagno en España
cunha serie de lendarias proezas que culminan coa derrota de
Roncesvalles
• O último, a descrición, obra de Aymeric Picaud, do camiño e
da catedral de Compostela.
• No ano 2011 o códice foi roubado e recuperado pola policía ao
ano seguinte.

Códice Calixtino
O libro das peregrinacións
• O prólogo de todo o manuscrito é unha carta de Calixto II,
que foi elixido papa en 1119 e que era un grande devoto
de Santiago, na que narra as vicisitudes que o seu autor
pasou para salvar o códice. Di por exemplo:
• Oh rara fortuna!. Cando caín en mans de salteadores que
me despoxaron de todas as pertenencias non me quedou
máis que este códice. Encerrado en prisión e perdida toda
a miña facenda, só quedoume o manuscrito. Moitas veces
naufraguei en mares de augas profundas e estiven a punto
de morrer; pero, o saír eu, saíu o manuscrito sen mácula.
Préndese lume á casa onde eu estaba e, abrasado todo o
meu axuar, sae o códice indemne. Á vista do cal comecei a
reflexionar se non era que este códice que eu desexaba
facer coas miñas mans sería grato a Deus.

Devolución do Códice Calixtino
por parte da policía ao arcebispo
de Santiago

Garaxe onde estivo
escondido o
Códice Calixtino

O Códice Calixtino
no museo da Catedral

Códice Calixtino
• Aymeric foi chanceler do papa Calixto e crese que este
mandou compilar o códice. E o seu sucesor Inocencio II,
encargoulle que levara o Liber Sancti Jacobi a
Compostela. O mesmo papa Inocencio, nunha carta-
epílogo ó códice, da conta da viaxe de Aymeric a
Santiago acompañado dunha muller, Gilberta
Flandrense, a primeira peregrina de que se ten noticia.
Na súa guía, enumera as etapas que o peregrino debe
seguir, menciona as cidades e pobos polos que pasa o
Camiño así como os ríos, bos e malos, que ten que
cruzar, advirte dos perigos que se atoparán na ruta,
tales como a falta de comida ou de auga ou de viño, ou
os insectos que como avespas ou táxanos poden picar
ós camiñantes; ou ben fala dos vicios e virtudes das
xentes que viven nas diversas rexións do itinerario.

o camiño francés
• A Guía do Peregrino ou Iter pro peregrinis ad
Compostellam, antecesora da guía turística actual, foi
orixinariamente escrita en latín e constitúe o quinto e
derradeiro libro do Liber Sancti Jacobi ou Codex Calixtinus,
conxunto de textos conformado por pezas litúrxicas e
redactado entre os anos 1135 e 1140.
• Os catro camiños de Santiago que o autor describe son, de
norte a sur, a vía turonensis, a vía lemovicensis, a vía
podiensis e a vía tolosana.
• Detállanse as etapas, as reliquias que se debe venerar, os
santuarios a visitar antes de chegar até a catedral elevada
á gloria de Santiago, así mesmo da informacións e
consellos prácticos sobre as rexións que atravesan os
camiños e maila súa opinión, pintoresca e por veces
subxectiva, sobre os seus habitantes. A obra serviu de
referencia durante os séculos seguintes.

O camiño francés
pola península Ibérica

Os camiños de Santiago
Francés
Primitivo
Costa
Inglés
Ruta marítima
Portugués
Vía da Plata

Sabías que:
1. O primeiro pelegrín foi polo século XII un señor chamado Aymeric
Picaud, monxe beneditino.
2. Que a primeira guía trotamundos chamábase Códice Calixtino en honor
ao papa Calixto II, que se escribíu no s. XII e iniciou o que logo sería o
futuro boom turístico polo camiño francés.
3. Que un dos primeiros libros que saíu do prelo de Guttemberg foi O
Camiño de Santiago, escrito por Herman Küening no ano 1495.
4. Que unicamente Xerusalén (onde van os palmeiros), Roma (onde van
os romeiros), pódense confrontar con Santiago en importancia e
concurrencia de pelegríns (os que van a Santiago) na historia da
cristiandade.
5. Que no primeiro ano santo (1909) visitaron Santiago perto de 140.000
persoas e no 1982 pasaron máis de catro millóns e que este ano
preténdese superar a cifra dos 10.000.000.
6. Que na antigüedade a motivación case exclusiva para camiñar era de
tipo relixioso.
7. Que catro eran os camiños de Santiago que atravesaban Francia e
confluían en Puente la Reina (Navarra).

Sabías que:
8. Que a historia de Compostela comenza o 25 de xullo do ano 813
cando o bispo de Iria, Teodomiro descubre o sepulcro do
Apóstolo no monte Libredón, perto da aldea de San Fiz Solovio.
9. Que Alfonso II O Casto mandou construír unha igrexiña, á que
trasladou a sé episcopal de Iria e máis tarde sería a catedral.
10.Que mandou vir a unha comunidade de monxes benedictinos
para cuídar dela.
11.Que a primitiva igrexa foi destruída polos moro Almanzor e que
levou as campás desta para a mezquita de Córdoba.
12.Que San Pedro de Mezonzo, abade de San Pedro Antealtares
foi nomeado bispo en 1003 e reconstruíu a cidade saqueada
polas razzias de Almanzor.
13.Que o seu terceiro sucesor Cresconio mandou fortalecer a
cidade con torres e muralla.
14.Que os bispos daquela mandaban máis que Donald Trump.

Sabías que:
15.Que en 1095 o papa Urbano II cambia a sé Iriense pola
compostelana.
16.Que na primeira metade do século XII Santiago é máis
importante que o Hollywood actual. Centro relixioso, político e
cultural. Pavoneándose coas cidades máis cosmopolitas
daquela.
17.Que nesta época os reis de León e Castela coroábanse na
Catedral Compostelana.
18.Que algúns reis de Castela e Léon están enterrados no panteón
da catedral.
19.Que a figura de ouro deste século é Diego Xelmírez.
20.Que con el Santiago acadou o título de arzebispado e metrópole.
21.Que os burgueses de Santiago prenderon lume á Catedral no
ano 1117 e case se cepillan a Xelmírez e á Raiña Doña Urraca.
22.Que nos séculos seguintes seguirán sendo centro da política
galega caracterizada por continuas disputas entre nobles.

Exemplos
de igrexas
románicas
na Coruña
e na súa comarca

As igrexas románicas
Colexiata de Sta. Mª do Campo e Igrexa de Santiago (A Coruña)
Interior: Sta. Mª do Campo Ábsida da Igrexa de
Santiago

San Vicenzo de Elviña

Sta. María de Cambre

Santiago de O Burgo

O Temple

Sta. María de Azogue (Betanzos)

San Miguel de Breamo

San Salvador de Bergondo

San Xoán de Vilanova (Miño)

Catedral de Santiago
• Identificación:
• Nome: Catedral de Santiago o Maior
• Autor: Bernardo o Vello (arquitecto) e
Roberto (mestre de obra) (1075-
1088). Mestre Estevo (1093-1115),
Bernardo o Xove (1109-1122). Mestre
Mateo (1168-1188).
• Cronoloxía: 1075-1128. 1168-1188.
• Estilo: Románico.
• Materiais: obra arquitectónica
realizada en pedra.

• Comentario: catedral románica, típico modelo de igrexa de
peregrinación, con planta de cruz latina, cabeceira con xirola e
absidiolos. A lonxitude do edificio é de 97 m.
• Planta de cruz latina con tres naves, tnto no corpo da igrexa
como no transepto. Nos brazos do transepto e na xirola, capelas
semicirculares.
• A ambos lados do transepto, pórticos de entrada: portada norte
Azabachería e portada sur Praterías.
• A catedral que contemplamos actualmente non é só románica,
aínda sí o plano esencial do templo; ten moitos engadidos de
séculos posteriores: capelas laterais, claustro, tabernáculo (onde
se atopa a imaxe do apóstolo e debaixo os seus restos),
recubrimento da cabeceira, ciborio, órgano, fachada occidental...,
de gran importancia a maioría deles, ata o punto que non só é a
obra culminante do Románico senón do Barroco.

• Iconografía: a catedral vén simbolizar, en primeiro lugar,
a importancia dunha cidade e unha sé bispal, na que se
atopa o sepulcro dun dos doce apóstolos de Cristo.
• Neste sentido, a propia planta da igrexa é a imaxe da
cruz de Cristo e, en consecuencia, representación en
pedra da idea de crucifixión e morte de Xesús como base
para a salvación do mundo. Pero, por outro lado, a
construción simboliza á perfección o desenvolvemento do
reino astur-leonés nun momento no que o espazo
xeográfico peninsular atopábase fragmentando e no que
sobresaía o mundo islámico representado por al-Andalus.
• O actual edificio románico (séculos XI e XII) levántase
sobre os restos de dúas antigas basílicas
prerrománicas dos séculos IX e X. Foi construído en
catro etapas, nas primeiras, as influencias máis evidentes
son de tipo languedociano (San Sernin de Tolouse)
(piares compostos, arcos peraltados, bóvedas de canón
con faixóns...) Na última etapa predominan as influencias
borgoñonas (triple portadas, arcos apuntados, bóveda de
cruzaría...) (reforma monacal do císter).

• Cara o 1200-1212 debeuse de concluír o edificio levantando a
fachada occidental (de tipo normando con dúas torres
cadradas e rosetón central) e as escaleiras de acceso. Sen
embargo as obras non se detiveron.
• Reedificouse o claustro en dúas ocasións (s. XIII e XIV) e
engadíronse as capelas de padroado privado ou gremial
rompendo a primitiva harmonía do edificio. Por iso, no século
XVII decidiuse recuperar a unidade disfrazando a catedral con
fachadas-telón barrocas (praza da Quintana, Acibechería),
rematando as obras no século XVIII coa construción da fachada
do Obradoiro (Casas Novoa).
• As basílicas prerrománicas: O descubrimento da tumba do
Apóstolo polo bispo Teodomiro nos primeiros anos do século
IX foille comunicado ó rei asturiano Afonso II quen ordenou
construír unha igrexa sobre o sepulcro que Teodomiro atopara.
Dela a penas quedan restos, aínda que pola cimentación que
apareceu nas escavacións sábese que tiña tres naves e unha
cabeceira rectangular que englobaba o primitivo sepulcro
apostólico. Pronto esta igrexa quedou pequena polo que foi
reconstruída durante o reinado de Afonso III, sendo consagrada
polo bispo Sisnando no ano 899. Desta segunda basílica, de tres
naves como a anterior, quedan algúns restos que permitiron
reconstruíla planta.

• Esta igrexa foi destruída por Almanzor no 997, reconstruída por
San pedro de Mezonzo nos primeiros anos do século XI e
derrubada a finais do mesmo século para construír a Igrexa
actual.
• Baixo a catedral hai pois un antigo sepulcro romano, unha
necrópole sueva e as basílicas afonsinas. O problema estriba en
que os restos máis antigos son, como moito, de finais do século II
co que queda un lapso de 150 anos coa época do hipotético
enterramento do apóstolo.
• A Catedral románica: O edificio actual responde aos esquemas
das Igrexas de peregrinación (3 naves, a central dobre, cabeceira
con xirola e capelas radiais) con paralelos en Francia (San Sernin
de Toulouse e Santa Fe de Conques). A obra desenvólvese en
catro fases:
• 1ª Fase (1075-1088) O bispo Diego Peláez encarga as obras
levadas a cabo por Bernardo o Vello e Roberto. Realízanse as
tres capelas centrais e os tramos correspondentes da xirola
(bóvedas de aresta). A capela do Salvador é rectangular e o muro
organízase por medio de dous arcos en mitra que flanquean un
lobulado. Hai tamén contrafortes para soster o empuxe das
bóvedas. As capelas de San Xoán e San Pedro son
semicirculares e abríanse á xirola por medio de grandes arcos.

• 2ª Fase (1093-1105). Diego Xelmírez (bispo) / Mestre
Estevo (arquitecto): remátase a xirola (capelas poligonais
e bóvedas de aresta con faixóns) e constrúense os muros
do cruceiro (os altares foron consagrados en 1105). No
muro oriental do cruceiro (o máis próximo a cabeceira)
ábrense catro capelas (só queda a de San Nicolás,
modificada para servir de paso á Corticela) Os tramos do
transepto divididos por piares serven de módulos para
organizalas alturas e a anchura do resto do edificio.
Tódolos cambios van unidos a unha nova concepción da
iluminación o que supón o crecemento da catedral en
altura. Grazas e esta racionalización das proporcións, a
obra é totalmente harmónica, pero había o perigo de caer
na monotonía. Isto soluciónase recorrendo á alternancia
de piares compostos con núcleo cadrado ou rectangular e
catro columnas adosadas que reciben os empuxes dos
faixóns e dos formeiros.

• 3ª Fase (1109-1122). Bernardo o Mozo: cubrición do cruceiro e
primeiros tramos das naves. Bóvedas de canón con faixóns,
arcos de medio punto peraltados e piares compostos. Continúase
o proxecto anterior (as únicas diferencias son decorativas), sobre
as naves laterais álzase a tribuna, moi sobrio, que se abre á nave
por medio de arcos de medio punto xeminados (van de dous en
dous). A tribuna cóbrese con bóveda de cuarto de canón que
recolle os empuxes da bóveda da nave central. É unha solución
moi complexa que permite que os muros poidan abrirse cunha
dobre serie de xanelas: as da planta baixa iluminan as naves
laterais, as superiores ábrense á tribuna, e todas elas iluminan a
nave central de forma indirecta. No exterior, os contrafortes
percorren verticalmente os muros realzando a esvelteza do
edificio. Cando en 1122 se interromperon as obras da catedral,
faltaban por construír os 2-3 últimos tramos das naves e a
fachada occidental que, a pesar do que afirma o Códice Calixtino,
non chegara a levantarse aínda que estivese proxectada.
• 4ª Fase (1168-88) Mestre Mateo (arquitecto): remata as naves e
constrúe a cripta (mal chamada “catedral vella”), o Pórtico da
Gloria e a Tribuna sobre o Pórtico, obras nas que aparecen
solucións que enlazan co gótico: bóvedas de cruzaría, arcos
apuntados...

• O resultado final é unha catedral que no seu interior divídese en
tres naves. A central pose un ancho de 10 metros e acada unha
altura de 22, cubríndose con bóveda de canón. As tres naves
laterais, de menor altura e uns cinco metros de anchura o fan con
bóvedas de aresta. Sobre ditas naves laterais álzanse tribunas
que asoman á nave central mediante arcos xeminados. Os seus
vanos exteriores proporcional iluminación á parte superior da
nave central, o que contrasta coa maio penumbra da zona
inferior.
• As bóvedas sostéñense mediante piares compostos que
presentan columnas acaroadas, organizadas de tal xeito que a
columna mira cara a nave central e elévase ao longo de toda a
altura da mesma ata acadar o inicio do arco faixón
correspondente.
• O transepto organízase tamén en tres naves en cuxos extremos
ábrense sendas portada ao exterior (norte Acebecharía e porta
sur Platerías).
• Por outra parte, nun dos seus lados maiores, este transepto
presenta catro absidiolos, dispostos dous a cada lado da
cabeceira. Sobre o cruceiro álzase o ciborio ao exterior, no
interior catro grandes arcos tourais sosteñen unha bóveda sobre
trompas. En todo este enorme transepto álzanse tamén tribunas
sobre naves laterais.

• A cabeceira da catedral é de amplas
dimensións e dispón dunha xirola con
cinco capelas radiais.
• Todo o espazo interior do templo está
organizado de xeito que os fieis poidan
facer a súa entrada pola porta Occidental
(Obradoiro) e percorrer o espazo interior
ata chegar á xirola, onde se atopa o
tabernáculo coa imaxe do apóstolo, sen
interferir nas cerimonias relixiosas.
• Tamén se pode acceder polas outras
dúas portadas do transepto. A portada de
Acebacharía é a máis próxima ao remate
do camiño francés.

Estatua de Alfonso II O Casto
en Santiago de Compostela

Reconstrución da necrópole
de Compostela.
Onde se localizaron os
supostos restos do apóstolo
Santiago durante o reinado
de Alfonso II O Casto

Reconstrución da arca
marmárica
onde se depositaron os

Reconstrución da arca
marmárica
Santiago e os seu discípulos
durante o reinado

Reconstrución do primitivo
santuario

Reconstrución da ampliación
nos tempos de Alfonso III O Magno

Fases da construción
da catedral

Bernardo o Vello (1075-1088)
Mestre Estevo (1093-1105)
Bernardo o Xove (1109-1122)
Mestre Mateo (1168-1188)

Catedral de
Santiago de
Compostela
Planta

A Catedral de Santiago de Compostela: (reprodución do alzado)

A Catedral de Santiago de Compostela: (reprodución da fachada oeste)

A Catedral de Santiago de Compostela: (interior nave central e reprodución)

A Catedral de Santiago de Compostela: (nave lateral e detalle da tribuna)

A Catedral de Santiago de Compostela: (tribuna)
Bóveda de cuarto canón

Arquitectura Románica

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Arquitectura Románica

Similar to Arquitectura Románica (20)

More from Agrela Elvixeo

More from Agrela Elvixeo (20)

Arquitectura Románica