Arte Cisterciense. Mosteiro de Sta. María de Oseira

1. Arte cisterciense
Sta. María de Oseira

2. Arte cisterciense
1. Contexto histórico
• Orixe e historia da Orde do Císter
2. Arquitectura: mosteiros galegos
• Os mosteiros do Císter
• Arte e arquitectura cisterciense
• Influencia do Císter na arte e arquitectura
medieval en España.
3. Mosteiro de Oseira

3. Arte cisterciense
contexto histórico: orixe historia do Císter
• Ao longo da historia das relixións (non só na cristiana)
houbo numerosos e sucesivos intentos de volver ás orixes
dos movementos espirituais, unha vez que estes
relaxáronse e alonxáronse dos seus principios.
• Unha destas reaccións de volta ao purismo anterior
empézase a xestar a finais do século XI en Francia,
coincidindo coa etapa de máxima opulencia e ostentación
dos mosteiros cluniacenses.
• Se Cluny adoptara a Regra de San Bieito que incluía a a
pobreza como precepto, o caso é que os seus mosteiors
era, en ocasións, verdadeiros palacios repretos de luxo e
os abades, señores feudais coa máxima relevancia na
política mundana.
• Algúns homes da Igrexa consideraban que os cluniacenses
“dexeneraran” os preceptos benedictinos e que era
necesaria unha volta ao rigor dos primeiros tempos.

4. Arte cisterciense
contexto histórico: orixe historia do Císter
• Será na rexión de Borgoña (1098), cando un destes
maiores reformadores, Roberto, retírese cos seus
seguidores para facer vida monacal a un lugar aillado
chamado Citeux (Císter), que cederá posteriormente o
seu nome á orde.
• O sucesor de Roberto sería Alberico que obtivo a
protección papal. O terceiro abade foi san Estevo Harding
que continuou a obra emprendida anos antes dotando ao
Císter dunha regra propia chamada Carta Charitatis que
enuncia o seu propósito de volver ás orixes da austeridade
primitiva da Orde Benedictina.
• Pero non sería ata a aparición en escena da figura de San
Bernardo cando o Císter comece o seu imparable
desenvolvemento durante o século XII.

5. Orixe e difusión do
Císter por Europa

6. Arte cisterciense
contexto histórico: orixe historia do Císter
• A forte personalidade de San Bernardo de
Claraval, impulsou a Orde do Císter.
• Bernardo, foi unha das primeiras personalidades
da Europa do s. XII e principal protagonista do
seu desenvolvemento.
• Naceu nunha familia noble e acomodada dos
Fontaine en 1091 e foi educadono máis amplo
nivel cultural que se dispuña no momento.
• Nunha idade temperá ingresou na citada abadía
de Cîteux en tempos de san Estevo Harding. A
súa forte personalidade levou ao abade Estevo a
encargarlle a fundación do Mosteiro de Claraval
(Clairvaux).

7. Imaxe de
San Bernardo
Igrexas espazos diáfanos
desprovistos de decoración
Ventanais con
Vidrieiras
con pouca
decoración.
Xeométrica e
diáfana
Refectorio: austeridade
nas instalaciónsLocalización illada

8. Arte cisterciense
contexto histórico: orixe historia do Císter
• Ao longo da súa intensa vida foi capaz de levar a orde do
Císter a súa máxima expansión, cun total de 343 mosteiros
fundados en toda Europa.
• Morre en 1153 e foi canonizado en 1174.
• A súa actitude recollida e evanxélica influíu na súa
preocupación pola disciplina, austeridade, oración e
simplicidade que impulsará en Claraval e no resto das súas
fundacións.
• Como consecuencia da súa imparable actividade, os
monxes cistercienses relevaron aos cluniacenses na
influencia sobre a sociedade e a Igrexa do s. XII, ocupando
os seus máis latos cargos e dignidades e exercendo a súa
influencia sobre o poder civil.

9. Arte cisterciense
Os mosteiros do Cister
• Os mosteiros do Císter sitúanse en zonas inhóspitas
pero con abundancia de auga, normalmente nun lugar
boscoso e illados por montañas. Eran os propios
monxes ou os laicos que traballaban con eles os que
roturaban e traballaban as terras.
• Esta característica colonizadora e “civilizadora” dos
cistercienses será especialmente útil no contexto
hispano de pugna entre cristiáns e musulmáns no s.
XII e comezos do XIII.
• Á reconquista está ligada a repoboación de terreos
inhóspitos e non moi alonxados do nemigo que
contaba co risco de acabar coa propia vida dos
repoboadores.

10. Arte cisterciense
Os mosteiros do Cister
• Por iso Alfonso VII e Alfonso VIII empregaron aos
sacrificados monxes blancos do Císter como
avanzadilla durante décadas ocupando espazos de
difícil defensa.
• Nesta liña, as ordes militares nos reinos hispanos,
vangarda da súa cruzada contra os almohades,
acolléronse á regla do Císter.
• A decadencia do Císter, apegado a unha vida feudal e
rural que sen embargo os levou a un grande
enriquecemento, ten que ver co desenvolvemento das
novas ordes mendicantes, franciscanos e dominicos,
no s. XIII, que situarán os seus conventos no ámbito
urbano e que se adaptarán mellor ás novas formas de
vida das cidades.

11. Arte cisterciense
Os mosteiros do Cister
• Actualmente moitos destes conventos están
en mal estado (incluso en ruína avanzada)
precisamente pola súa alonxada ubicación
dos núcleos urbanos.
• Desta situación foi responsable principalmente
a desamortización de Mendizábal no 1/3 do
XIX.
• Os mosteiros quedaron abandonados ou
acabaron en mans particulares que rara vez
puideron ou quixeron mantelos.

12. Estado de abandono
do Mosteiro de Monfero
despois do seu abandono
tras a desamortización

13. Estado de abandono
do Mosteiro de Monfero
despois do seu abandono
tras a desamortización

14. Arte cisterciense
Arte e arquitectura cisterciense
• Ata hai algúns anos, a arquitectura cisterciense
considerábase un estilo propiamente dito, que estaría a
cabalo e como eslabón de transición entre o románico e
gótico.
• Nesta liña, adxudicóuselle en ocasións o nome de
arquitectura protogótica.
• Hoxe non se acepta que o gótico naza como unha mera
evolución ou desenvolvemento do románico, senon que a
arquitectura gótica nace como un salto de mentalidade e
de léxico arquitectónico.
• Polo tanto, non se pode considerar aos edificios
cistercienses como un eslabón desta cadea.
• A maioría dos edificios cistercienses son basicamente
románicos, pero incorporan, en bastantes casos e como
novidade, a bóveda de crucería sinxela e tamén
frecuentemente o arco apuntado.

15. Arte cisterciense
Arte e arquitectura cisterciense
• A arquitectura cisterciense é coñecida pola súa sobriedade ornamental.
• Pero non hai que confundir austeridade con rudeza, xa que cando
aparecen motivos xeométricos ou vexetais son de grande calidade
plástica e vese tras eles grandes artistas.
• A diferenza das igrexas parroquiais ou monásticas de Cluny, as igrexas
do Císter pintábanse de branco, non empregándose pinturas murais
figuradas e as ventás só podían ter cristais brancos.
• Iso daba á igrexa unha grande luminosidade (aínda que non dispuñan
de grandes ventanais nin se tendeu á desmaterialización do muro, como
no gótico.
• A austeridade ornamental estaba pensada para illar ao monxe na súa
meditación e na oración, para que non puidese distraerse con pinturas,
esculturas, nin vidreiras cromáticas. Non se pode considerar como un
medio de aforro, xa que o mosteiro cisterciense foi custosísimo de
levantar. As dimensións das construcións cistercienses a miúdo eran
catedralicias, estaban completamente abovedadas e se edificaban con
paramentos de perpiaños moi regulares.

16. Arte cisterciense
Dependencias cistercienses
• As abadías cistercienses respondíana un vasto programa
construtivo que comprendía instalacións tan diversas como
a hospedaría, a enfermería, o muíño, a fragua, o pombal, a
granxa, os obradoiros. Buscan a autosuficiencia.
• O núcleo monacal propiamente dito compoñíase das
dependencias residenciais e da igrexa, o eixe era o
claustro coas súas catro galerías.
• Os claustros cistercienses tiñan as súas galerías abertas
por arcos sobre esveltas e elegantes columnas pareadas e
con capiteis de exquisita labra. De feito, a austeridade da
arquitectura cisterciense vólvese fina e delicada nos
claustros e outras dependencias que se organizan arredor,
especialmente as salas capitulares.
• A aparición da Orde do Císter en España e os seus
edificios crearon unha grande influencia na arquitectura
cristiá peninsular nos séculos XII e XIII.

17. Difusión do
Císter en Galicia

18. Identificación:
Nome: Monsteiro de Oseira
Autor: descoñecido
Cronoloxía: f. XII-p. XIII
Estilo: Cisterciense
Materiais: pedra (granito)
traballada en sillares.
Localización: Cea (Ourense)

19. Introdución: A igrexa pertencente ó mosteiro de Santa María de Oseira
(Cea-Ourense), fundado no 1137 e adherido pouco despois ó Císter,
que se viña de introducir durante o reinado de Afonso VII.
O mosteiro de Oseira, xunto co de Sobrado, son os primeiros mosteiros
cistercienses construídos en Galicia, a onde chegaron directamente
monxes dende o mesmo Claraval.
Do mosteiro fundacional de Oseira, o único medieval que se conserva
é a igrexa, datada a finais do XII ou primeiros do XIII, foi consagrada no
1239.
O conxunto do edificio presenta a estrutura planificada de todos os
mosteiros cistercienses, congrega a igrexa, o claustro e demais
dependencias propias do mosteiro: sala capitular, refectorio,
biblioteca, cociña, dormitorios,...
Estilisticamente enmarcase na arte románica se ben xa en transición
cara ó gótico pois incorpora elementos novidosos como o arco oxival e a
bóveda de cruzaría.
Emprega na construción, cantería de granito de grande calidade técnica.
O conxunto recibe o nome do Escorial galego.
Contexto: a finais do século XI, o abade beneditino Roberto de Molesmes
tentou recuperar os fundamentos espirituais da Orde, que o éxito levara
polos camiños do poder e a riqueza, esquecendo a austeridade
preconizada polo fundador San Bieito de Nursia. A tal fin, Roberto retirouse
con outros monxes a Citeaux, cerca de Dijon, en Francia, onde fundou
unha abadía. O primeiro paso de reforma fracasou pero tempo despois, a
primeiros do XII, Bernardo no mosteiro de Claraval deu o pulo definitivo
postulando a volta á primitiva humildade en contra da relaxación dos
costumes, rexeitando todo luxo e todo boato, a fin de que nada puidera
distraer os monxes das súas obrigas, o traballo e a oración. Os monxes
brancos expandíronse

20. rapidamente, instalándose principalmente en lugares remotos, dedicados
ao traballo agrícola de xeito que tiveron grande relevancia como
colonizadores.
A arte ten de cinguirse ao esencialmente funcional suprimindo toda a carga
ornamental que chegou a ter a arte románica.
Non se trata propiamente dun estilo novo pero si unha nova concepción
que se materializa nos mosteiros bieitos dos monxes brancos.
A decadencia do Císter, apegado a unha vida feudal e rural que sen
embargo os levou a un grande enriquecemento, ten que ver co
desenvolvemento das novas ordes medicantes, franciscanos e dominicos,
que situarán os seus conventos no ámbito urbano e que se adaptarán
mellor ás novas formas de vida das cidades.
Foron os séculos XII e XIII os de maior esplendor de Oseira que empeza a
decaer no XIV.
Posteriormente no XVI, o Mosteiro entra na Congregación Cisterciense de
Castela, comezando un novo período de florecemento que trouxo a
renovación artística, impulsora das obras levadas a cabo durante os
séculos XVI, XVII e XVIII.
Coa exclaustración provocada pola desamortización de Mendizábal no
século XIX, o conxunto monástico é abandonado e con isto comeza unha
progresiva ruína da arquitectura e o expolio das súas obras de arte.
No século XX volven monxes a Oseira e se emprende unha titánica e
exitosa labor de restauración e recuperación deste complexo monacal,
recuperando o esplendor do que fora. Actualmente é un dos máis
representativos exemplos da arquitectura relixiosa en Galicia.
Ten este mosteiro, entre outras dependencias, unha igrexa románica de
transición, tres claustros de distintas épocas e estilos e unha sala capitular
de gran vistosidade.

21. Análise formal: a igrexa presenta pranta de cruz latina con tres naves de
sete tramos no brazo lonxitudinal e unha soa, de grande anchura e dous
tramos, no transepto. A nave central é máis alta e notoriamente máis ancha
que as naves laterais que resultan notablemente estreitas.
A cabeceira está moi desenvolvida, consta dunha capela maior
semicircular,- en contra da denominada planta bernarda que propugnaba
testeiros rectos por seren máis económicos de construír- precedida de
dous tramos rectos e rodeada por un deambulatorio. Esta xirola que está a
seguir o modelo da Catedral de Santiago, ábrese ó altar maior por arcos
apuntados apeados en grosas columnas dispostas sobre un zócolo e a el
dan as cinco absidiolas radiais, orixinalmente de planta semicircular,
separadas por muros baleirados en ventanais.
Separan as naves piares cruciformes con columnas acaroadas a distinta
escala. Dúas prolónganse ata os arcos de faixa mentres que outras dúas
menores serven de apoio aos arcos formeiros oxivais dobrados.
Na labra dos capiteis, seguindo a norma do ascetismo, prescíndese da
figuración –só hai un con cegoñas enfrontadas- e optase polas formas
vexetais con follas lisas.
Cóbrense as naves, tanto no eixo lonxitudinal coma no transepto con
bóveda de canón oxival lixeiramente apuntada e reforzada por arcos de
faixa; no presbiterio, cruzaría de catro nervios separadas por arcos de
faixa, todo en sección oxival; na ábsida, bóveda de cruzaría con oito
nervios e sete plementos cóncavos. A solución innovadora das bóvedas de
cruzaría, máis económicas de construír, foi o que permitiu a obtención de
amplos e diáfanos espazos, como vemos nesta nave central e no
transepto.

22. No cruceiro, unha cúpula nervada sobre pendentes con ciborio octogonal,
algo máis tardía.
A luz penetra polas fiestras que se abren no alto da nave central desde o
arranque da bóveda, por riba das naves laterais, e no muro desas mesmas
naves laterais. Como é tradicional nas igrexas cistercienses, nas xanelas
emprega arcos de medio punto.
A estrutura interna reflíctese exteriormente pola gradación dos volumes:
unha gran nave central e estreitas naves laterais, unha grande ábside e
pequenas absidiolas. O muro refórzase exteriormente, para contrarrestar o
empuxe das bóvedas, por medio de contrafortes
Tres portas comunicarían co exterior: no lado Sur, cara ó claustro; no lado
Norte, cara o cemiterio dos monxes; nos pés habería unha sinxela portada
sen torres -o pobo non entraba na igrexa-, pero hoxe despois do coro alto
apoiado en fermosa bóveda de crucería reticulada, realizado no XVI,
vemos a grande fachada-telón ó modo barroco, datada a mediados do
século XVII.
En conxunto, a obra arquitectónica cisterciense en Oseira mantén unha
total economía e pureza de formas basada na liña pero dentro dunha obra
de proporcións monumentais.
Ten o edificio tres claustros. O da Portería, Procesional e o dos Pináculos.
O claustro procesional destaca polas esfinxes situadas nas arquerías e que representan
rostros de personaxes históricos.
A antiga sala capitular do século XV é o elemento máis pintoresco do mosteiro.
Construída sobre plantexamentos tardogóticos, é un espazo abovedado por
complicadas bóvedas estreladas, cuxos nervios arrancan de imaxinativas columnas
estriadas. Estes soportes plamerifores que se abren en infinidade de nervios, como se
fosen ramas de palmeira, traenos recordos dos soportes da lonxana lonxa de Valencia
tamén de data semellante.
Coa desamortización de Mendizábal no século XIX, o mosteiro quedou abandonado,
entrando nun proceso de ruína que se comezou a solventar coa volta dos monxes no
século XX, iniciouse unh labor de restauración que lle devolveu o seu antigo esplendor.

23. Imaxe aérea do Mosteiro
de Sta. Mª. de Oseira

24. Imaxe aérea do Mosteiro
de Sta. Mª. de Oseira

25. Imaxe aérea do Mosteiro
de Sta. Mª. de Oseira

26. Imaxe exterior do Mosteiro
de Sta. Mª. de Oseira

27. Imaxe exterior do Mosteiro
de Sta. Mª. de Oseira.
Cabeceira

28. Detalle da planta

29. Detalle das naves
lonxitudinais

30. Detalle do interior
da igrexa

31. Detalle do interior
da igrexa

32. Detalle do altar

33. Detalle do presbiterio
dende o deambulatorio

34. Detalle dos
arcos formeiros

35. Detalle das bóvedas de cruzaría
e estrelada do presbiterio
Detalle da bóveda de canón oxival da
nave principal

36. Detalle da
bóveda
estrelada do
ciborio.
Etapa
posterior

37. Detalle dos capiteis

38. Antiga Sala Capitular
s. XV