ШХА-ын Ногоон алт малын эрүүл мэнд төслийн санхүүжилтээр орчуулав.

1. Байгалийн нөөц хамгааллын алба
Америкийн
нэгдсэн улсын
ХАА-н газарТехникийн лавлах 1737-15
ЭРЭГ ТАТМЫН БҮСИЙН МЕНЕЖМЕНТ
“ГОЛ, МӨРНИЙ ЭРЭГ ТАТМЫН
ЭКОСИСТЕМИЙН ҮЙЛ
АЖИЛЛАГААНЫ ЗОХИСТОЙ
НӨХЦӨЛИЙН ҮНЭЛГЭЭ”-НИЙ
АРГАЧЛАЛ
9 789919 207724
ISBN 991920772-1

2. ННА 30.123
ДАА 627
Г-52
Эш татах зөвлөмж:
Dickard, M., M. Gonzalez, W. Elmore, S. Leonard, D. Smith, S. Smith, J. Staats, P.
Summers, D. Weixelman, S. Wyman. 2015. Riparian area management: Proper
functioning condition assessment for lotic areas. Technical Reference 1737-15. U.S.
Department of the Interior, Bureau of Land Management, National Operations Center,
Denver, CO.
U.S. Department of the Interior. 2015. Riparian area management: Proper functioning
condition assessment for lotic areas. Technical Reference 1737-15. Bureau of Land
Management, National Operations Center, Denver, CO.
Орчуулгын редактор: Т.Байгал-Амар
С.Цогт
Орчуулсан: Т.Байгал-Амар
О.Бүрэнжаргал
М.Хишигжаргал
Н.Цэгмид
А.Сайнчулуу
М.Оргилболд
Б.Шүрэнцэцэг
Цаасны хэмжээ: А4
Хэвлэлийн хуудас: 16.33xx
Хэвлэсэн тоо: 100ш
“Удам соёл” хэвлэлийн газарт хэвлэв.
ISBN 978-9919-20-772-4
Улаанбаатар 2020 он 11 сарын 01

3. Орчуулгын редакторын үг
Монгол орны ойт хээр, хээрийн бүсэд гол, горхины эргийн дагуух бэлчээрийн
талхлагдал, газрын доройтол сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй явагдаж байна. Ил задгай
усыг бараадан, голын эргийн бүсэд олноор суурьшиж удаан хугацаанд бэлчээрийг
сэлгээгүйгээр ашиглаж эрэг татмын бүсийн эрүүл оршихуйн асуудалд сөргөөр
нөлөөлж байна. Иймээс голын эргийн бүсийн экосистем тэнцвэрт байдалд байна уу,
хэвийн үйл ажиллагаа явуулж чадаж байна уу гэдгийг үнэлэх, шалгуур үзүүлэлтүүдийг
тогтоох, эргийн бүсийг зохистой ашиглах, хамгаалах менежментийг сайжруулах ажлыг
эхлүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.
Тухайн голын эрэг татмын экосистемийн онцлогийг мэдэхгүй, зөв менежмент
хийхгүйгээр байгаль орчин, нийгэм эдийн засгийн чиг баримжааг тодорхойлох,
төлөвлөх, хэрэгжүүлэх боломжгүй юм. Мөн голын эрэг татмыг зөв зохистой
ашигласнаар үертэй үед урсгалын энергийг сааруулах, элэгдлийг бууруулах, усны
чанарыг сайжруулах, хурдасыг тогтоон барих, хурын усыг шингээж, газрын доорх ус
руу нэвчилтийг нэмэгдүүлэх зэрэг ач холбогдолтой юм.
Америкийн нэгдсэн улс болон Европын орнуудад энэ ажил олон жил хийгдэж,
тодорхой үр дүнд хүрч, нэлээд туршлага хуримтлагдсан байна. Тухайлбал АНУ-ын
ХАА-н газар, Ойн газар, Газрын менежментийн албаны хамтарсан судлаачдын баг
“Эрэг татмын бүсийн экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөл”-ийг үнэлэх
аргазүйг 20 гаруй жилийн турш сайжруулан боловсруулж “Техникийн лавлах 1737-15”
аргачлалыг олны хүртээл болгосон байдаг. Манай орны хувьд голын эргийн бүсийн
экосистемийн үйл ажиллагааны үнэлгээ хийх аргазүйг судлах, Монгол оронд
тохируулан нутагшуулах, зөв үнэлсний үндсэн дээр менежментийн арга хэмжээг зөв
төлөвлөх хэрэгтэй байна.
Швейцарын хөгжлийн агентлагийн Ногоон-Алт малын эрүүл мэнд хөтөлбөрөөс
санхүүжүүлэн ХААИС-ийн Агроэкологийн сургууль дээр хэрэгжүүлсэн “Монгол орны
ойт хээрийн бүслүүрийн голын эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааг малын
бэлчээрлэлт болон уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбон үнэлэх нь” төслийн хүрээнд
орчуулан та бүхэнд хүргэж байгаадаа баяртай байна. Ногоон-Алт-Малын эрүүл мэнд
төслийн зохицуулагч доктор Д.Булгамаа танд талархал илэрхийлье! Техникийн
лавлахын нэгдүгээр зохиогч Мелисса Дикард танд орчуулгын албан ёсны зөвшөөрлийг
өгсөнд мөн талархаж байна.
Энэхүү гарын авлагын орчуулгын анхны хувилбар дээр мэргэжлийн зарим нэр
томъёог зөрүүтэй хэрэглэсэн байж болох тул та бүхний санал, шүүмжийг талархан
хүлээж авах болно.
Уг аргачлалын дагуу та бүхний дундаас мэргэжилтнүүдийн баг бүрдэж, үүнийг
ажил хэрэг болгож, цаашид Монгол оронд хэрэгжүүлнэ гэдэгт найдаж байна.
Доктор Т. Байгал-Амар

4. Эрэг татмын бүсийн менежмент
2
ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ
АГХА - АНУ-ын Геологийн хайгуулын алба (USGS)
БМЦ - Байнгын мониторингийн цэг (DMA)
ГМА - Газрын менежментийн алба (BLM)
ГМС - Газарзүйн мэдээллийн систем (GIS)
ОИҮМ - Олон илтгэх үзүүлэлтийн мониторинг (MIM)
ТБ - Tодорхойлох боломжгүй (NA)
ҮАА - Үйл ажиллагаа алдагдсан (NF)
ҮАЗН - Үйл ажиллагааны зохистой нөхцөл (PFC)
ЭОБ - Эрсдэлд орж байгаа (FAR)

5. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
3
Агуулга
1. Удиртгал ........................................................................................................................1
Зориулалт.......................................................................................................................3
2. Голын эрэг татмын бүсийн нэгдсэн менежмент ...................................................7
1-р шат: ҮАЗН-ийн үнэлгээний аргыг ашиглан голын эрэг татмын бүсийн
үйл ажиллагааг үнэлэх ................................................................................................7
2-р шат: Голын эрэг татмын бүсийн нөөцийг тодорхойлох, нэмэлт үнэлгээ
хийх .................................................................................................................................8
3-р шат: Менежмент, нөхөн сэргээлт, мониторингийн үйл ажиллагаа явуулах
голын хэсэглэлийг эрэмбэлэх.....................................................................................8
4-р шат: Асуудлуудыг тодорхойлж, зорилго, зорилт тавих ...............................10
5-р шат: Менежментийн болон нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааг төлөвлөж,
хэрэгжүүлэх..................................................................................................................11
6-р шат: Үйл ажиллагааны үр дүнд мониторинг хийж, нөөцийн төлөв
байдлын үнэлгээг дахин хийх (ҮАЗН)....................................................................11
7-р шат: Нөхцөл байдалд зохицсон арга хэмжээг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх.......14
ҮАЗН-ийн үнэлгээнд бэлтгэх нь................................................................................15
Үнэлгээ хийх газраа тодорхойлох............................................................................15
Өөр өөр салбарын судлаачдаас бүрдсэн баг бүрдүүлэх.......................................15
Мэдээлэл цуглуулах, хянах.......................................................................................16
Хэсэглэл, бүлэглэлд хуваахын зорилго, зорилт....................................................19
Бүлэглэлд нэгтгэх үйл явц........................................................................................23
Үнэлгээ хийх төлөвлөгөө болон хугацаа................................................................25
ҮАЗН-ийн үнэлгээ хийх...............................................................................................27
Голын хэсэглэлийн чадавхыг тодорхойлох...........................................................27
Геологи, геоморфологи, топографи ........................................................................29
Уур амьсгал, ус зүй.....................................................................................................30
Голын тухайн хэсэглэлийг үнэлэх ............................................................................32
3. Ус зүйн шинж чанар, үйл явцыг үнэлэх ..................................................................41
Үзүүлэлт 1: Татам “харьцангуй ойр ойрхон давтамжтай” үерт автдаг ..........45
Үзүүлэлт 2: Минжний далангууд нь тогтвортой..................................................49
Үзүүлэлт 3: Өргөн/гүний харьцаа, тахирлалт, хэвгий нь ландшафтын нөхцөл
(газрын хэв маяг, геологи, био цаг уурын бүс г.м)-дөө тохирсон. ......................2

6. Эрэг татмын бүсийн менежмент
4
Үзүүлэлт 4: Эрэг татмын бүс нь өргөссөн, эсвэл боломжит цар хүрээндээ
хүртэл тэлсэн .................................................................................................................8
Үзүүлэлт 5: Дэнжийн юм уу голын дээд хэсгийн нөлөөллөөс шалтгаалсан
эрэг татмын бүсийн болон, голын голдрилын доройтол байхгүй. ...................14
Үзүүлэлт 6. Эрэг татмын тогтворжуулагч ургамлын төрөл зүйл (хэвийн/
сэргэн ургалт сайтай) хангалттай хэмжээнд байгаа............................................20
Үзүүлэлт 7. Эргийн бүсийн тогтворжуулагч ургамлын насны ангилал нь
түүний нөхөн сэргэлт, болон хэвийн хадгалалтад хангалттай..........................23
Үзүүлэлт 8. Одоогийн зүйлүүд нь хөрсний чийг хадгалагдаж (эсвэл сэргэж)
байгааг харуулж байна. .............................................................................................26
Үзүүлэлт 9: Эргийн дагуу бага зэрэг хүчтэй урсгалыг тэсвэрлэх чадвартай
тогтворжуулагч ургамлын бүлгэмдэлтэй..............................................................29
Үзүүлэлт 10: Эргийн бүсийн ургамалууд нь амьдрах чадвартай. ....................31
Үзүүлэлт 11: Эргийг хамгаалах, урсгалын эрчим өндөр үед хүчийг нь
сарниулах эргийн бүсийн тогтворжуулагч ургамлын бүрхэц зохих хэмжээнд
байгаа............................................................................................................................33
Үзүүлэлт 12: Ургамлын бүлгэмдэл нь модлог материал хэвийн хадгалагдах
эсвэл нөхөн сэргэхэд хангалттай эх үүсвэр болно................................................37
4. Геоморфологийн шинж чанар, үйл явцыг үнэлэх..................................................39
Үзүүлэлт 13: Үерийн татам, голдрилын шинж чанар (жишээ нь, чулуулаг,
модлог материал, ургамалжил, үерийн татмын хэмжээ, хажуугийн голдрил)
нь энерги сарниулахад чухал үүрэгтэй ..................................................................42
Үзүүлэлт 14: Голын эргийн хаялга хуримтлал нь эргийн бүсийн
тогтворжуулагч ургамлаар ургамалжиж байгаа .................................................45
Үзүүлэлт 16: Голын дагууд ёроол нь тогтвортой (хэт ухагдаагүй) ..................54
Үзүүлэлт 17: Голдрилоор зөөгдөж байгаа ус болон хагшаасны зөөгдөл, ба
хуримтлагдал нь тэнцвэртэй (жишээ нь, хэт элэгдэл, овоорол байхгүй). .......58
5. ҮАЗН-ийн үнэлгээг эцэслэх.........................................................................................62
Зохистой ажиллагааны үнэлгээнд дүгнэлт өгөх...................................................62
Голын хэсэглэлийн талаар бүрэн мэдээлэл, ҮАЗН-ийн үнэлгээний маягт........68
Хавсралт А - Зааварчилгаа ба маягтууд.................................................................69
Голын хэсэглэлийн мэдээллийн маягт (урсгал усан орчин) – Зааварчилгаа.69
Хавсралт В - Үнэлгээний үзүүлэлтүүдийн тоон хэмжилтүүд...........................87
Хавсралт C – Росгений ангиллын систем (Rosgen 1977)......................................96
Нарийвчилсан үнэлгээ...............................................................................................109
Great Plains, улирлын урсгалтай гол....................................................................109

7. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
5
Зураг ба хүснэгтийн жагсаалт
Зураг 1. Гол мөрний эрэг татмын бүс нь голын эргээс эхний дэнж хүртэлх
шилжилтийн бүс .............................................................................................................. 1
Зураг 2. Голын эрэг татмын бүсэд нэгдсэн менежмент хийх үе шат ......................... 5
Зураг 3. Голыг хэсэглэлд хуваахдаа голдрилын хэмжээсүүд, хэв шинж,
Урсгалын дагуух зүсэлт болон бусад шалгуур үзүүлэлтүүдийг харгалзан үздэг ..... 18
Зураг 4. Аллювийн хурдсаар дүүргэгдсэн хөндий нарийсахад газрын
доорх ус өргөгдөх............................................................................................................. 21
Зураг 5. Голын хөндий нь өргөн нарийн хэсгүүд ээлжилдэг нийлмэл байдал........... 22
Зураг 6. Голын хэсэглэлд урсгал ба тогтмол бүрдэл хэсгүүд ээлжлэн
давтагдах байдлаар тохиолдоно ..................................................................................... 22
Зураг 7. Аллювийн хөндийн голын голдрил өөрчлөгдлийн сукцессын үе шат ........ 40
Зураг 8. Голын үндсэн шинж чанаруудыг харуулсан голдрилын хөндлөн огтлол 46
Зураг 9. Голын үерт автахаа больсон татам................................................................... 48
Зураг 10. Тогтвортой минжний далан............................................................................ 51
Зураг 11. Эрэг татмын орчмын модлог ургамал шигүү ургасан минжний далан...... 51
Зураг 12. Багахан хэмжээтэй минжний далан ............................................................. 52
Зураг 13. Голын урт ба хөндийн урт ............................................................................. 54
Зураг 14. Голдрил дүүрэн байх үеийн өргөн ба гүнийг харуулсан голын
хөндлөн огтлол................................................................................................................. 54
Зураг 15. Голын тахирлалт 1.0 орчим байх үе............................................................. 55
Зураг 16. Эрэг татмын бүс тэлэлтийн жишээ ............................................................... 59
Зураг 17. Эрэг татмын бүс тэлж голдрил нарийссан байдал....................................... 60
Зураг 18. Аризоны Туксоны өмнөд хэсэгт орших Санта Круз голын зураг.............. 62
Зураг 19. Өрөмдмөл худгийн голын урсац болон эрэг татмын бүсэд үзүүлэх нөлөө 63
Зураг 20. Газрын доорх устай гидравлик холбоогүй голын хэсэг............................... 63
Зураг 21. Голын дунд хурдас хуримтлагдлын жишээ................................................... 65
Зураг 22. Популяцийн тархалтын хэлбэр болон насны анги....................................... 75
Зураг 23. Тогтворжуулагч ургамал нь маш сайн хөгжсөн үндэстэй байдаг .............. 80
Зураг 24. Ургамлжилтын амьдрах чадвар (сайн ба муу).............................................. 82
Зураг 25. Lane/Borland-ын тэнцвэр ................................................................................ 90
Зураг 26. Голын зэргэлдээх ус халих голдрил буюу хажуугийн голдрил ................. 93
Зураг 27. Хаялга хуримтлалын элэгдэл.......................................................................... 95

8. Эрэг татмын бүсийн менежмент
6
Зураг 28. Хаялгын хуримтлалын хөндлөн огтлол......................................................... 97
Зураг 29. Эрэг татмын бүсийн тогтворжуулагч ургамалжилт..................................... 98
Зураг 30. Хаялга хуримтлалын план зураг.................................................................... 99
Зураг 31. Барьцалдалт сайтай материалаар бүрдсэн тогтвортой эргийн жишээ........ 102
Зураг 32. Тогтворгүй голдрил дахь эргийн элэгдлийн нотолгоо….........................… 103
Зураг 33. Эргийн жигд бус хэлбэртэй хөвөө нь хажуугийн тогтворгүй
байдлын нотолгоо юм...................................................................................................... 103
Зураг 34. Газрын гадаргын хэв маягаар зохицуулагддаг гол, горхи
эргээ эвдэх нь бага байдаг............................................................................................... 104
Зураг 35. Огцом уналт болон аажим уналт бүхий голын урсгалын дагуух зүсэлт.... 106
Зураг 36. Голдрилын хөндлөн огтлолын талбай ба урсацын уялдаа
холбоог харуулсан диаграмм......................................................................................... 106
Зураг 37. Нуга дундуур урсаж байгаа гол урсгал сөрөх идэгдэлд орж жижиг
хүрхрээ үүссэн тул хүрхрээнээс дээд эрэг орчмын хэсгийг үйл ажиллагаа нь
эрсдэлд орж байгаа болгож өөрчилсөн байна............................................................... 114
Зураг 38. Эргийн бүсийн физик шинж чанарууд нөхөн сэргэлттэй холбоотой
сукцессын жишээ ............................................................................................................ 116
Хүснэгт 1. Голын дагуу хэсэглэлд хуваах шалгуур үзүүлэлтүүдийн
шатлал ба бүлэглэл хийх боломжит мэдээллийн эх үүсвэр........................................ 24
Хүснэгт 2. Голын үйл ажиллагаан ба физик шинж чанар .......................................... 30
Хүснэгт 3. Ургамлын экологийн бүлэгт үндэслэсэн намгархаг газрыг
илтгэх байдлын үнэлгээ ................................................................................................. 77
Хүснэгт 4. Үндэсний ерөнхий шинж чанарт суурилсан тогтворжуулах
үйлчилгээний ангилал .................................................................................................... 85

9. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
1
1. Удиртгал
Гол мөрний эрэг татмын бүс гэдэг нь голын эргээс эхний дэнж хүртэлх шилжилтийн
бүс юм (Зураг 1). Энэ бүсийн ургамалжил болон физик шинж чанар нь гадаргын
болон газрын доорх уснаас хамаарна. Эрэг татмын бүсийн хувьд тогтмол
хэрэглэгддэг нэгдмэл тодорхойлолт байдаггүй боловч дээрх тодорхойлолт нь бусад
тодорхойлолтуудад түгээмэл байдаг чанарыг агуулдаг (Үндэсний шинжлэх ухааны
академи 2002).
Эрэг татмын бүс нь биологи, физик, химийн шинж чанар, үйл явцуудыг багтаасан
нэгдмэл, динамик экосистем юм. Эдгээр үйл явцын үндэс суурийг чанарын хувьд
үнэлэх, ялангуяа голын голдрил дотор явагдаж байгаа физик үйл явцын экосистем
дэх үүрэг оролцоог үнэлэхийн тулд үйл ажиллагааны зохистой нөхцлийг (ҮАЗН-үйл
ажиллагааны зохистой нөхцөл) үнэлэх аргыг боловсруулсан болно. Энэ физик үйл
явцад ус зүй, тогтворжуулагч ургамлын бүлгэмдэл, геоморфологи (хөрс ба газрын
хэв маяг) хоорондын харилцан үйлчлэлцэл орно. Чанарын үнэлгээг хийхдээ эдгээр
чиглэлээр мэргэшсэн салбар бүрийн судлаачдын (үнэлгээний) баг голын төлөв
байдлыг хамтран үнэлэх шаардлагатай болдог. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь гол, мөрний
одоогийн төлөв байдлыг өөрийнх нь боломжит чадавхтай нь харьцуулж үздэг учраас
байнгын болон улирлын урсгалтай бүх гол, мөрөнд хэрэглэхэд тохиромжтой.
Зураг 1. Гол мөрний эрэг татмын бүс нь голын эргээс эхний дэнж хүртэлх шилжилтийн бүс юм.
Ургамалжлын хувьд голын эрэг орчимд илүү их чийгсэг, дэнж орчимд хуурайсаг бүлгэмдэл
хоорондын шилжилтийн бүсийг хамарна. Энэ жишээн дээр эрэг татмын бүс, татам болон дэнж
нийлсэн бүс, усан орчин зэргийг ялган дүрсэллээ. Эрэг татмын бүс бүхэнд дээрх бүсүүд тодорхой
ялгарсан байх албагүй.

10. Эрэг татмын бүсийн менежмент
2
ҮАЗН гэсэн товчлол нь эрэг татмын бүсийн үнэлгээний арга болон тодорхой нөхцөл
дэх төлөв байдал аль алийг нь илэрхийлдэг. ҮАЗН гэж нэрлэгддэг нөхцөл байдал нь
физик үйл явц сайн явагдаж байгааг илтгэнэ. ҮАЗН -д байгаа систем нь дунд
зэргийн эрчимтэй (5, 10, 25 жилд тохиох үер гэх мэт) үерийг тэсвэрлэх магадлал
өндөртэй байдаг. Илүү их эрчимтэй үерийн улмаас доройтолд орсон ч ҮАЗН-д
байгаа систем илүү хурдан сэргэх боломжтой юм.
ҮАЗН-ийн үнэлгээний аргаар тухайн орон зай, цаг хугацаан дахь эрэг татмын
бүсийн төлөв байдлыг үнэлэхдээ ус зүй, ургамалжил болон геоморфологийн шинж
чанар, үйл явцыг тодорхойлох хандлагад үндэслэдэг. Ингэхдээ татмын бүсийн
физик үйл ажиллагааг тодорхойлох 17 шинж чанар, үйл явцтай холбоотой
мэдээллийг цуглуулж, үнэлгээний хуудсанд нэгтгэдэг (Хавсралт А). Үнэлгээний
хуудасны хариулт, тэмдэглэлийг үндэслэн үнэлгээний багийн гишүүд тухайн голын
эрэг татмын бүсийн үйл ажиллагааны төлөв байдлыг доорх 3 ангиллын аль нэгээр нь
үнэлнэ. Үүнд:
Үйл ажиллагаа нь зохистой нөхцөл (ҮАЗН)-д байгаа: Эрэг татмын бүсийн
экосистемийн үйл ажиллагаа зохистой явагдаж байгаа нөхцөл гэдэг нь дараах үйл
ажиллагааг явагдахад хангалттай хэмжээний ургамалжил, газрын гадаргын хэлбэр,
модлог материалтай байна гэсэн үг юм. Үүнд:
• Үертэй үед урсгалын энергийг сааруулж, элэгдэл, эвдрэлийг бууруулж,
усны чанарыг сайжруулах;
• Хурдсыг тогтоож, үерийн татмыг бий болгох, өргөжүүлэх
• Үерийн усыг тогтоон барьж, газрын доорх ус руу ус нэвчилтийг
сайжруулах
• Голын эргийг эвдрүүлэхгүй тогтвортой барьж байх ургамлын үндсийг
бэхжүүлэх;
• Голын голдрилын хэвийг хадгалах зэрэг болно.
Эрэг татмын бүсийн үйл ажиллагаа зохистой нөхцөлд байгаа нь эргээд зэрлэг
амьтдын амьдрах орчин сайжрах, амралт зугаалгын орчин болох зэрэг ач
холбогдолтой.
Экосистемийн үйл ажиллагаа эрсдэлд орж байгаа (ЭОБ): Энэ нь голын эрэг
татмын бүс хязгаарлагдмал үйл ажиллагаатай болсон, одоо байгаа ус зүй,
ургамалжил, геоморфологийн шинж чанарууд нь эрсдэлд өртөмтгий байгаа нөхцөл
байдал юм.
Экосистемийн үйл ажиллагаа алдагдсан (ҮАА): Голын эрэг татмын бүсэд дунд
зэргийн хүчтэй үерийн үед урсгалын энергийг сарниулахад шаардлагатай
ургамалжил, газрын хэлбэр, модлог материал хангалттай байхгүй учраас эргийн
эвдрэл буурахгүй, усны чанар сайжрахгүй байгаа байгаа нөхцөл байдал юм.
Эрэг татмын бүсийн менежментийн зорилго нь хамгийн энгийнээр хэлэхэд эрэг
татмын бүсийн экосистемийн үйл ажиллагааг зохистой байлгах бөгөөд түүнээс

11. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
3
доогуур үнэлгээ нь тогтвортой биш нөхцлийг илтгэнэ. Хэрэв эрэг татмын бүс
зохистой нөхцөлд байгаа бол амьдрах орчин, цэвэр ус зэрэг үнэт зүйлс бий болж,
хадгалагдана. Нөгөө талаар, эрэг татмын бүсэд зохих ёсоор үйл ажиллагаа
явагдахгүй бол эдгээр үнэт зүйлс алдагдана (Harman et al. 2012; Shields et al. 2010).
Гэсэн хэдий ч ҮАЗН-д хүрэхийн тулд химийн болон биологийн үйл явц зайлшгүй
юм. Жишээлбэл, урсгалаар хурдас ихээр зөөгдсөнөөр голын дулааны болон
тэжээлийн горим алдагддаг. Эдгээр параметрүүдийг ҮАЗН-ийн үнэлгээтэй
уялдуулан ойлгохын тулд химийн болон биологийн үйл ажиллагааг үнэлэх, хянах
аргачлалыг ашиглаж болно.
Үнэлгээний баг нь голын хөдлөл зүй, чадавхын талаар мэдлэгтэй байх бөгөөд
чанарын үнэлгээг үнэн зөв гаргахын тулд мэргэжлийн туршлагаа ашиглан
шүүмжлэлтэй хандах ёстой. Хэдийгээр ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь голын үйл
ажиллагааны үндсэн ойлголтод тулгуурладаг боловч энэ чиглэлийн сургалтад
хамрагдаагүй, туршлагагүй, тухайн орон нутгийн голын эрэг татмын бүсийн
системийн талаарх мэдлэггүй мэргэжилтнүүд үнэлгээг зөв хийж чадахгүй. Энэ нь
янз бүрийн бүс нутагт янз бүрийн нөхцөл байдалд байгаа голуудад ажиглалт хийсэн,
тоон хэмжилтийн талаар үндсэн мэдлэгтэй байхыг шаарддаг. ҮАЗН-ийн үнэлгээ
хийхэд "газрын төрх байдлыг тайлах" мэдрэмж ба шинжлэх ухааны мэдлэг хоёуланг
нь шаарддаг учир тус бүрийн ойлголтыг хөгжүүлэхэд цаг хугацаа, туршлага
хэрэгтэй.
Зориулалт
Үнэлгээний энэхүү аргачлал нь дараах зүйлсэд зориулагдсан. Үүнд:
• Байнгын болон улирлын урсгалтай гол, горхи тэдгээрийн эрэг татмын
бүсийн үйл ажиллагааны үнэлгээ. ҮАЗН-ийн үнэлгээнд зориулж сонгосон
шинж чанар болон үйл явц нь байнгын болон улирлын урсгалтай гол,
горхинд зориулагдсан. Түр зуурын урсгалтай системийг үнэлэхэд өөр арга
ашиглаж эсвэл боловсруулж болно (Pellant et al. 2005).
• Ихэнх голын системд хэмжээнээс үл хамааран ашиглагдах боломжтой.
Учир нь голын эрэг татмын бүсийг тухайн голын өөрийн чадавхтай нь
харьцуулан үнэлдэг. Үнэлгээний баг тухайн системийн үйл ажиллагаанд
нөлөөлж буй шинж чанар болон үйл явцыг бүрэн ойлгосон тохиолдолд
ҮАЗН-ийн үнэлгээний аргыг ямар ч хэмжээтэй голын системд ашиглах
боломжтой. Жишээлбэл, 2010 онд Монтана дахь Дээд Миссури мөрөн дээр
ҮАЗН-ийн үнэлгээг амжилттай хийсэн байдаг.
• Байгалийн нөөцийн мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн туршлагатай үнэлгээний
баг ажиллана. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь гол горхи болон тэдгээрийн эрэг
татмын бүсийн үүрэг, үйл ажиллагааг илтгэгч шалгуур үзүүлэлтүүдийн
чанарын үнэлгээ учраас мэргэжилтнүүд нь үнэлгээний үзүүлэлтүүдтэй

12. Эрэг татмын бүсийн менежмент
4
хамааралтай тоон мэдээллийг цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, тайлбарлах
чадвартай, аргазүй, техник ажиллагааны суурь мэдлэг сайтай байх хэрэгтэй.
Мөн үнэлгээний баг үнэлгээ хийж буй голын сав газрын талаар мэдээлэлтэй
байх хэрэгтэй. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь оролцогч талуудын хооронд голын үйл
ажиллагааны талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх харилцаа холбоо үүсгэх сайн
хэрэгсэл болно. Үнэлгээний баг үнэлгээний асуултуудад хариулах, эцсийн
байдлаар үнэлгээ дүгнэлт хийх үүрэгтэй.
• Голын эрэг татмын бүсийн физик үйл ажиллагааг үнэлэх тууштай арга
юм. Учир нь голын системийн өөрийн чадавхтай нь холбоотой ус зүй,
ургамалжил, геоморфологийн шинж чанаруудыг авч үздэг. ҮАЗН-ийн
үнэлгээ нь голын эрэг татмын бүсийн эрүүл байдлыг тодорхойлох суурь
мэдээллийг нэгтгэн гаргадаг.
• Менежмент, мониторинг, нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааг төлөвлөх,
эрэмбэлэхэд тус болдог. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь асуудлыг эртнээс
анхааруулах, тэдгээрийг шийдвэрлэх гол арга замыг тодорхойлж өгөх,
“эрсдэлтэй” системд, эсвэл нөөцийг боломжит хамгийн дээд хэмжээнд хүргэх
зорилгоор хийгдэж буй нөхөн сэргээлтийн ажлыг эрэмбэлэх, үр ашгийг
нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн мониторингийн үйл ажиллагааг явуулахад
чиглүүлдэг.
• Ландшафтын онцлогт үл тохирсон шинж чанар, үйл явцыг тодорхойлсноор
нөөцийг тодорхойлох, менежментийн зорилгыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн
суурь мэдлэгийг бүрдүүлдэг.
• Голын эрэг татмын бүсийн үндсэн ойлголтуудыг хүмүүст хүргэдэг.
Голын физик шинж чанар болон эрэг татмын бүсийн үйл ажиллагааны
талаарх хэлэлцүүлэг хийх явцад иргэд нийтлэг ойлголттой болох, орчныг
сайжруулах талаар алсын харааг төлөвлөх суурь болдог.
ҮАЗН-ийн үнэлгээний аргачлал нь дараах зүйлсэд зориулагдаагүй болно.
• Түр зуурын урсгалтай системийн үйл ажиллагааг үнэлэх
• Энэ аргыг дадлага туршлагагүй хүн хэрэглэх. Учир нь ҮАЗН-ийн үнэлгээ
нь ажиглалтын үнэлгээний арга юм. Иймээс эрэг татмын бүсийн үйл
ажиллагааг илэрхийлэх үзүүлэлтүүдийг таньж мэдэх, тайлбарлах хангалттай
туршлагатай хүн байх хэрэгтэй.
• Үнэлгээний баг бүрдүүлэлгүйгээр үнэлгээг хийх. Хувь судлаач голын эрэг
татмын бүсийн талаар судалж ҮАЗН-ийн үзүүлэлтүүдийг нэгтгэн үзэж болох
боловч үнэлгээг заавал үнэлгээний багаар гүйцэтгэх ёстой.
• Байгалийн нөөцийн төлөв байдал болон чиг хандлагын мониторинг
хийх. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь мониторинг шинжилгээний арга байхаар
боловсруулагдаагүй. Энэ нь ерөнхийдөө эрэг татмын бүс дэх нөхцөл байдлын
талаарх богино хугацааны өөрчлөлтийг илрүүлэхэд дутагдалтай.
• Тодорхой нөөц баялгийг үнэлэх, эрэг татмын бүсийн ус болон хуурай
газрын бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн эрүүл байдлыг үнэлэх цорын ганц арга
байх. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь ургамал, амьтны биологи, амьдрах орчны

13. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
5
үзүүлэлтийн талаар мэдээлэл өгөх зорилготой бүртгэл, үнэлгээ,
мониторингийн аргуудыг орлуулах зүйл биш юм. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь
байгалийн нөхцлийн чадавх гэдэгтэй ижил утгатай биш боловч ерөнхийдөө
амьдрах орчны чанар болон бусад үнэ цэнийг хэвээр нь хадгалах шаардлага
бүхий нөхцөл юм.
• Голын дийлэнх хэсэг нь хүний нөлөөгөөр өөрчлөгдсөн хиймэл сувагтай
голын үйл ажиллагааг үнэлэх. Өөрчлөгдсөн голын хэсэглэлийн үнэлгээг
хэрхэн хийх талаар 4-р бүлэгт оруулсан болно.

15. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
7
2. Голын эрэг татмын бүсийн нэгдсэн менежмент
ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь дараах логик дарааллын дагуу эрэг татмын бүсийн нэгдсэн
менежементийн үйл явцтай холбогддог.
1- р шат: ҮАЗН-ийн үнэлгээний аргыг ашиглан голын эрэг татмын
бүсийн үйл ажиллагааг үнэлэх
• үнэлгээ хийх газрыг тодорхойлох, салбар бүрээс бүрдсэн багийг
бүрдүүлэх
• байгаа мэдээлэлдээ хэлэлцүүлэг хийх, голын хэсэглэлд хуваах,
бүлэглэх
• голын чадавхыг хэсэглэл бүрд тодорхойлох
• голын хэсэглэлийг үнэлэх, үйл ажиллагааны түвшинг
тодорхойлох (шаардлагатай үед мониторингийн өгөгдлөөр
баталгаажуулна)
2- р шат: Голын эрэг татмын бүсийн нөөцийг тодорхойлох, нэмэлт
үнэлгээ хийх
3- р шат: Менежмент, нөхөн сэргээлт, мониторингийн үйл ажиллагаа
явуулах голын хэсэглэлийг эрэмбэлэх
4- р шат: Асуудлуудыг тодорхойлж, зорилго, зорилт тавих
5- р шат: Менежментийн болон нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааг
төлөвлөж, хэрэгжүүлэх
6- р шат: Үйл ажиллагааны үр дүнд мониторинг хийж, нөөцийн төлөв
байдлын үнэлгээг дахин хийх (ҮАЗН)
7- р шат: Нөхцөл байдалд зохицсон арга хэмжээг төлөвлөх,
хэрэгжүүлэх
Зураг 2. Голын эрэг татмын бүсэд нэгдсэн менежтмент хийх үе шат. Үр ашигтай байдалд
мониторинг хийсний дараа (6-р шат) эхний үе шатуудыг баталгаажуулан, хэрвээ шаардлагатай бол
өөрчилнө. Нөхцөл байдалд зохицсон арга хэмжээг хэрэгжүүлсний дараа үйл ажиллагааны үр
ашигтай байдалд мониторинг хийхийн тулд 6-р үе шатыг давтана.

16. Эрэг татмын бүсийн менежмент
8
1-р шат: ҮАЗН-ийн үнэлгээний аргыг ашиглан голын
эрэг татмын бүсийн үйл ажиллагааг үнэлэх
ҮАЗН-ийн үнэлгээг хийх нь голын эрэг татмын бүсэд нэгдсэн менежментийн үйл
ажиллагааг эхлүүлэх үр дүнтэй арга зам юм. Учир нь тухайн үнэлгээгээр дараа
дараагийн менежментийн төлөвлөгөө, нөхөн сэргээлт, мониторингийн үйл
ажиллагааны үндсэн мэдээллүүд хангагдана. Номын 3-аас 8-р бүлгүүд нь дараах
ажлуудаас бүрдэх ҮАЗН-ийн үнэлгээ хийх нарийвчилсан заавруудыг харуулна.
• үнэлгээ хийх газрыг тодорхойлох, салбар бүрээс бүрдсэн багийг бүрдүүлэх
• байгаа мэдээлэлдээ хэлэлцүүлэг хийх, голын хэсэглэлд хуваах, бүлэглэх
• голын чадавхыг хэсэглэл бүрд тодорхойлох
• голын хэсэглэлийг үнэлэх, үйл ажиллагааны түвшинг тодорхойлох
(шаардлагатай үед мониторингийн өгөгдлөөр баталгаажуулна)
2-р шат: Голын эрэг татмын бүсийн нөөцийг тодорхойлох, нэмэлт
үнэлгээ хийх
Үнэлгээ хийх голын янз бүрийн хэсэглэлүүдэд нөөцийг (үүнд амьдрах орчин
багтана) тодорхойлох хэрэгтэй. Энэ нь менежмент, нөхөн сэргээлт, мониторинг
хийх эрэмбийг тогтооход тус болдог. Нөөц гэдэгт загас, зэрлэг амьтдын амьдрах
орчин, амралт чөлөөт цаг өнгөрөөх газар, малын тэжээл, ховор ургамал, усны чанар,
ховордсон төрөл зүйлийн хамгаалагдсан байдал, анхаарал хандуулах шаардлагатай
зүйл, онцгой сонирхол татсан газрууд гэх мэтийг авч үздэг. Хэдийгээр газар
ашиглалтын төлөвлөгөөнд нөөцийг тодорхой түвшинд байлгахаар тогтоосон байдаг
боловч голын хэсэглэлийн хувьд нарийн судалгааг хийж баталгаажуулалах хэрэгтэй.
Эдгээр нөөцийг тодорхойлсны дараа нэмэлт үнэлгээ хийх шаардлага гарч болно.
ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь голын эрэг татмын бүсийн физик үйл ажиллагаа болон орчны
төлөв байдлын үндсэн мэдээллийг агуулдаг. Гэсэн хэдий ч, голын эрэг татмын
бүсийн төлөв байдлын иж бүрэн үнэлгээ хийхэд ихэнх тохиолдолд нэмэлт мэдээлэл
шаардлагатай. Загас, зэрлэг амьтдын амьдрах орчин, усны чанарын үнэлгээ нь
нэмэлт үнэлгээний жишээнүүд ба эдгээр нь голын татмын бүсийн төлөв байдлыг
тодорхойлох мөн дараа дараагийн үйл ажиллагааг төлөвлөхөд тус болно. Ихэнхдээ
эдгээр нэмэлт үнэлгээнүүдийг ҮАЗН-ийн үнэлгээтэй нэгэн зэрэг хийж болно.
3-р шат: Менежмент, нөхөн сэргээлт, мониторингийн үйл ажиллагаа явуулах
голын хэсэглэлийг эрэмбэлэх
Нөөцийг тодорхойлсны дараа эдгээр үр дүнгүүд нь ҮАЗН-ийн үнэлгээний үр
дүнгийн хамт менежмент, нөхөн сэргээлт, монитооингийн үйл ажиллагаа явуулах
голын хэсэглэлүүдийг эрэмбэлэх үндэс болж өгдөг.
Нөхөн сэргэх үйл ажиллагаа нь үндсэн чиглэл боловч, ҮАЗН-д байгаа голын зарим
хэсэглэл нь амьдрах орчны хувьд болон бусад нөхцлөөр хүссэн түвшинд хүрэхгүй,

17. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
9
мөн эрхзүйн холбоотой асуудал, бусад хэрэгцээ шаардлагаараа менежмент, нөхөн
сэргээлт, мониторингийн үйл ажиллагааг нэн тэргүүнд авч үзэх хэрэгтэй болдог тал
бий. Эдгээр хэрэгцээ, шаардлагыг эрэмбэлэх үйл явцад ҮАА ба ЭОБ нөхцөл дэх
хэсэглэлүүд, тэдгээрт харгалзах байгалийн нөөцийн үнэ цэнийг харгалзан үздэг.
Эмзэг байдалд байгаа, доройтолд орж үйл ажиллагаагаа алдахад ойрхон болсон
голын хэсэглэлд анхаарлаа хандуулж доройтол цааш үргэлжлэн нөхөн сэргээлтийн
ажлын өртөг хэт өндөр болохоос өмнө цаг үеэ олсон менежментийг хэрэгжүүлж
доройтлыг зогсоож, нөхөн сэргээлтийг эхлүүлэх шаардлагатай. Нэгэнт тухайн голын
хэсэглэл үйл ажиллагаагаа алдсан тохиолдолд тухайн газрын нөхөн сэргээлт
амжилтгүй болох эрсдэл, зардал, цаг хугацаа зарцуулалт эрс нэмэгдэнэ. Мөн
менежмент, нөхөн сэргээлтийн арга хэмжээг аль алийг нь авах шаардлагагүй боловч
төлөв байдлыг үнэлэх, өөрчлөлтийн мониторинг хийх шаардлага бүхий голын
хэсэглэл байж болно.
Үйл ажиллагаагаа алдсан ихэнх экосистемийг эрэг татмын бүс нь сэргэх боломжтой,
нөхөн сэргээлтийн зардал нь эрсдэлд байгаа экосистемийнхтэй адилгүй, мөн
өвөрмөц боломжууд бий тохиолдолд нөхөн сэргээх үйл ажиллагаа явуулахгүй
үлдээх хэрэгтэй. Үйл ажиллагаагаа алдсан эрэг татмын экосистемийг анхааралгүй
орхиж болохгүй боловч үйл ажиллагааг нөхөн сэргээх нь хэт их зардалтай, цаашид
удаан хугацаанд байгалийн аясаар сэргэх боломжтой байж болно. Үүний зэрэгцээ,
зохих ёсоор үйл ажиллагаагаа хадгалж байгаа голын хэсэглэл (ҮАЗН)-н чадамжид
чиглэсэн зориудын нөхөн сэргээлтийн ажлыг хийх шаардлагагүй. Учир нь эдгээр
газрууд нь эрсдэлд орж байгаа (ЭОБ) газраас илүү байгалийн аясаар сэргэх
чадвартай байдаг. Хэдий тийм боловч эдгээр газрын нөхөн сэргэлтийг дэмжиж
цаашид хүссэн нөхцөл байдалд хүргэхийн тулд тохирох менежмент хийх нь чухал.
Үйл ажиллагаа нь эрсдэлд орж байгаа (ЭОБ) бүх хэсэглэлүүдэд байгалийн нөөцийн
үнэ цэнэ нь адилхан байдаггүй учраас ҮАЗН-ийн үнэлгээгээр бүрдсэн мэдээллийг
тухайн хэсэглэл тус бүрийн нөөцийн үнэлгээтэй хамтад нь авч үзэж, менежментийн
болон нөхөн сэргээх үйл ажиллагаанд аль хэсэглэлийг нэн түрүүнд авч үзэх вэ
гэдгээ шийддэг.
ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь мөн, голын эрэг татмын нөхөн сэргээлтийн төслүүдэд
анхаарлаа хандуулах, тохиромжтой цаг хугацааг тодорхойлоход тусална. Энэ нь
голын голдрил доторх бүтэц нь алдагдсан эсвэл бүхэлдээ тохиромжгүй байдалд
байгаа эсвэл голдрилын хөгжил явагдаж байгаа төлөв байдлыг тодорхойлох
боломжтой.
ҮАЗН-ийн үнэлгээний үр дүнг голын сав газрын хэмжээнд тулгарч буй асуудлыг
тодорхойлох, менежментийг сайжруулах зэрэгт ашиглаж болно. Судалгааны арга
болон үр дүн нь хэсэглэлийн хэмжээнд боловч тэдгээр үр дүнг тухайн голын
хэмжээнд нэгтгэн дүн шинжилгээ хийж болно. ҮАЗН-ийн үнэлгээний мэдээлэл нь
голын сав газар болон амьдрах орчны талаарх бусад нөхцөл байдлын мэдээлэлтэй

18. Эрэг татмын бүсийн менежмент
10
хамт голын сав газрын зураглал хийх, голын эрүүл байдалд нөлөөлж болзошгүй
хүчин зүйлсийн талаар мэдээлэл өгөхөд тусалдаг.
4-р шат: Асуудлуудыг тодорхойлж, зорилго, зорилт тавих
ҮАЗН-ийн үнэлгээг нөөцийн үнэлгээтэй нэгтгэснээр физик үйл ажиллагаа болон
нөөцийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхөөс гадна нэмэлт асуудлуудыг голын
тухайн хэсэглэлийн хувьд онцолж, тодруулж өгдөг. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь өргөн цар
хүрээтэй, системтэй эрэл хайгуул хийдэг тул хээрийн судалгааны явцад орхигдсон
асуудлуудыг тодорхойлоход үр дүнтэй. Жишээлбэл, ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь голын
дагуу ургамлан бүрхэвч өндөр боловч тогтворжуулагч ургамлын бүрхэвч бага
байгааг харуулж болно. Энэ нь ҮАЗН болон амьдрах орчны хувьд хүссэн нөхцөл
байдалд хүрэхгүй байгааг илэрхийлнэ.
ҮАЗН-ийн үнэлгээнээс олж авсан мэдээллийг зорилго, зорилт дэвшүүлэхэд
хэрэглэж болно. Жишээ нь: тогтворжуулагч ургамлын бүрхэцийг нэмэгдүүлэх гэх
мэт. Үнэлгээний баг нь ҮАЗН-ийн үнэлгээний үр дүнтэй холбоотой зорилтыг
дэвшүүлэх бөгөөд хэрэв тоон мэдээ цуглуулсан бол цугларсан тоон мэдээлэлийг
ашиглаж цаашид зорилго, зорилтыг нарийвчлах боломжтой.
Үнэлгээний баг нь ҮАЗН-ийн үнэлгээний мэдээллийг анхааран үзэж гол үзүүлэлтэд
анхаарлаа хандуулан, эдгээр үзүүлэлтийг хэрхэн сайжруулах, сайжруулалт хийсэн
тохиолдолд дараа нь хэрхэн мониторинг хийх талаар тодорхойлно. Нэн тэргүүнд
анхаарч үзэх шаардлагагүй хэсэглэлүүдийн хувьд зөвхөн ерөнхий зорилго
дэвшүүлж, хааяа чанарын мониторинг хийж болно. Харин голын бусад
хэсэглэлүүдэд тодорхой, тоон үзүүлэлт бүхий зорилт дэвшүүлж түүнийгээ хянахын
тулд тоон үзүүлэлтүүд дээр мониторинг хийх хэрэгтэй. Тоо хэмжээгээр илэрхийлж
болохуйц зорилт тавихын тулд суурь өгөгдөл хэрэгтэй. Зарим суурь өгөгдлийг
ҮАЗН-ийн үнэлгээ хийж байх үедээ түүний үр дүнгийн найдвартай байдлыг
хангахын тулд цуглуулдаг.
Сайн зорилтууд нь голын хэсэглэлийн хүрэх боломжит чадавхи дээр суурилсан байх
бөгөөд үүнд “SMART- Specific, Measurable, Achievable, Results-oriented, Time-fixed”
товчлолоор бичигдсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүд багтах ёстой (Adamcik et. 2004):
1. Specific - тодорхой
2. Measurable - хэмжих боломжтой
3. Achievable - хүрэх боломжтой
4. Results-oriented - үр дүн гарахуйц
5. Time-fixed - цаг хугацаа нь тодорхой
Үр дүнтэй, тоогоор хэмжигдэх боломжтой зорилтыг бичихийн тулд тухайн
үзүүлэлтийн одоогийн төлөв, түүнийг өөрчлөх шаардлагатай хэмжээ, түүнд хүрэх
шаардлагатай хугацааг тодорхойлно. Нөөцийн болон, амьдрах орчны суурь

19. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
11
мэдээллийг цуглуулахын тулд бусад тоон хэмжилтийн арга техникийг ашиглаж
болно (ҮАЗН-н үнэлгээтэй холбоотой нэмэлт арга, техник ажиллагааг В хавсралтаас
үзнэ үү). Жишээлбэл, голын тухайн хэсэглэлд тогтворжуулагч ургамлын төрөл зүйл
цөөн, эргийн нуралт их байвал зорилгын жишээ нь голын эргийн тогтвортой
байдлыг сайжруулах явдал юм. Мөн "SMART" зорилтын дагуу жишээ гаргавал:
Виллоу Крик гэдэг газарт WC#12 мониторингийн цэгт 5 жилийн хугацаанд голын
эргийн тогтвортой байдлыг одоогийн байгаа 65 хувиас 85 хувь болгон сайжруулна
гэж зорилт дэвшүүлж болох юм.
Голын ихэнх хэсэглэлүүдэд олон зорилтыг дэвшүүлсэн жагсаалт гаргана. Дээр
бичигдсэн зорилтын жишээний хувьд голын үйл ажиллагаатай илүү холбоотой
байгаа бол бусад нөөцтэй холбоотой зорилт энэ жагсаалтанд мөн багтах ёстой
(жишээлбэл: нарийн ширхэгт хурдасны эзлэх хувь байж болно). Тухайн голын
хэсэглэлийн хувьд дунд хугацааны (3-7 жил), болон урт хугацааны (7-оос дээш жил)
зорилт дэвшүүлж болно. Менежментийн зорилгод хүрэх ахиц дэвшил нь
менежментийн үйл ажиллагааны нэг хэсэг бөгөөд үер, ган, гал түймэр болон тухайн
сав газарт тохиолдож буй бусад сүйтгэл гэх мэт орчны хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр
зохицуулагдаж байдаг. Орчныг өөрчлөхүйц гэнэтийн үзэгдэл тохиолдсон үед
менежментийн зорилгыг нөхцөл байдалд зохицуулж өөрчилж байх шаардлагатай.
5-р шат: Менежментийн болон нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааг
төлөвлөж, хэрэгжүүлэх
Өмнөх шатны ажлуудыг хийж дууссаны дараа менежмент, нөхөн сэргээлтийн арга
хэмжээнүүдийг төлөвлөж, үр дүнтэй зохион байгуулна. Голын сонгосон хэсэглэл,
талбайд, эсвэл нэгжид менежмент болон нөхөн сэргээлтийн ажлыг төлөвлөгөөний
дагуу тусгайлан хэрэгжүүлдэг.
6-р шат: Үйл ажиллагааны үр дүнд мониторинг хийж, нөөцийн
төлөв байдлын үнэлгээг дахин хийх (ҮАЗН)
Газрын менежментийн зорилгоор хоёр төрлийн мониторинг хийдэг:
(1) хэрэгжилтийн мониторинг, (2) үр дүнгийн мониторинг. Хэрэгжилтийн
мониторингийг богино хугацааны мониторинг гэх бөгөөд менежментийн арга
хэмжээ зохих ёсоор хийгдэж байгаа эсэхийг үнэлдэг. Үйл ажиллагааг
баримтжуулах, чиг хандлагыг үнэлэхдээ шалтгаан үр дагаврыг тодорхойлох зэргээр
тодорхой түвшний мониторингийн ажлыг хийх хэрэгтэй. Жишээ нь: малын
бэлчээрлэлт, зэрлэг амьтны тархалт зэрэгт мониторинг хийнэ. Менежмент болон
нөхөн сэргээх үйл ажиллагааны үр дүнд мониторинг хийхийг үр дүнгийн
мониторинг гэнэ. Үр дүнтэй эсэхийг удаан хугацааны мониторингоор илрүүлэх
бөгөөд орчныг сайжруулах зорилгодоо хүрэх хандлага, эсвэл ахиц дэвшлийг үнэлэн,
ҮАЗН-ийн үнэлгээний явцад үнэлэгдсэн гол шинж чанар, үйл явц өөрчлөгдсөн
эсэхийг тодорхойлно. Үйл ажиллагааны үр дүнд мониторинг хийх хамгийн
тохиромжтой арга бол ижил арга зүй ашиглан өмнө нь цуглуулсан суурь мэдээллийг

20. Эрэг татмын бүсийн менежмент
12
дахин цуглуулж шинжилгээ хийх явдал юм. Урт хугацааны үр дүнгийн мониторинг
нь зорилгоо биелүүлтэл үнэлэхэд тохиромжтой интервалаар (3-7 жил) хийгдэнэ.
Бэлчээрийн талбайн хувьд олон илтгэх үзүүлэлтийн мониторингийн (ОИҮМ - олон
илтгэх үзүүлэлтийн мониторинг) аргачлалыг ашиглан голын эрэг дагуух ургамлын
өндөр, голын эргийн өөрчлөлт, модлог ургамлын ургалт зэргийн богино хугацааны
(жилийн) төлөвийг хянах боломжтой (Burton нар. 2011). Түүнчлэн энэ аргачлал нь
голын голдрилын өөрчлөлтийн урт хугацааны үр дүнг тооцох долоон үзүүлэлтээр
хэмжих аргыг агуулсан байдаг ба энэ нь эрэг татмын бүсийг сайжруулахад тусалдаг.
Тоон үзүүлэлтүүдийн мониторингийг байнгын мониторингийн цэг (БМЦ-байнгын
мониторингийн цэг)-т явуулах хэрэгтэй. Байнгын мониторингийн цэг нь голын
тодорхой хэсэгт тэмдэглэгээ хийж, эргийн бүсийг сайжруулах зорилтоо биелж
байгаа эсэхэд хяналт тавих зорилгоор байгуулагдсан мониторингийн өгөгдлүүдийг
цуглуулдаг байршил юм. Байнгын мониторингийн цэг байгуулах шалгуур
үзүүлэлтүүд болон үйл явцыг ОИҮМ аргачлалд (Burton нар. 2011) тусгасан байдаг.
Дээж авах дизайн болон тоон үзүүлэлтүүдийн мониторингийг хэрхэн хийх талаар
нарийвчилсан мэдээлэллийг Elzinga нарын (1998) аргаас харж болно. Байнгын
мониторингийн цэгийг ихэвчлэн ЭОБ нөхцөлтэй байгаа голын хэсэглэлд
менежментийн өөрчлөлт болон мониторинг хийх шаардлагатай гэж үнэлэгдсэн
газруудад сонгодог.
Буртон нар (2011) байнгын мониторингийн цэг сонгохдоо менежмент хийх газрын
талаар сайн мэдлэгтэй, маш сайн туршлагатай боловсон хүчин бүхий үнэлгээний баг
ажиллах нь маш чухал юм гэсэн байдаг. Учир нь ҮАЗН-ийн үнэлгээг хийхэд
туршлагатай үнэлгээний баг бүрдсэн байдаг ба тэдгээр нь голыг уртын дагуу
хэсэглэлд хуваах, ижил төстэй байдлаар бүлэглэх, шинэ БМЦ-г тогтоох, эсвэл одоо
байгаа БМЦ-ийн байршлыг баталгаажуулах зэргийг ҮАЗН-ийн үнэлгээний үед эсвэл
дараахан нь гаргана.
Сонгон авсан БМЦ нь илүү том газар нутгийг төлөөлөх бөгөөд нэн тэргүүнд авч
хэрэгжүүлэх арга хэмжээн (ҮАЗН-ийн үнэлгээ ба нөөцийн үнэлгээгээр
тодорхойлсон) дээр суурилж, нөхцөл байдал зохицсон менежментийн мониторинг
хийх зорилгоор ашиглагддаг. Тухайн голын хэсэглэлийн чадавхад тулгуурлан шинж
чанарын үзүүлэлтүүд хэр их өөрчлөгдөх боломжийн талаар тооцоолол хийдэг.
Мониторингийн БМЦ-д хийх хэмжилт нь тухайн сонгон авах БМЦ-д тоогоор
хэмжигдэхүйц зорилтуудыг тогтоох үр дүнтэй арга байж болох юм.
Мониторингийн үр дүн нь нөөцийн төлөв байдлын үнэлгээг шинэчлэх шаардлагатай
байгаа эсэхийг илтгэж болно. ҮАЗН-ийн үнэлгээг янз бүрийн зорилгоор шинэчлэх
шаардлагатай байдаг (жишээ нь Хүрээлэн буй орчны бодлого, бодлогын шинжилгээ
хийх гэх мэт). Тухайлбал, хэрвээ голын хэсэглэлд ҮАЗН-ийн үнэлгээ хийх үед муу
үнэлгээ авсан бөгөөд менежментийн үйл ажиллагааг өөрчлөн хэрэгжүүлсэн бол
дараа нь үнэлгээнд зарим тодруулга хийх шаардлагатай болно. Учир нь ҮАЗН-ийн
үнэлгээ нь мониторингийн хэрэгсэл биш тул сайжирсан эсвэл доройтсоныг

21. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
13
илрүүлэх зорилгоор ҮАЗН-ийн үнэлгээг бүрэн давтах шаардлагагүй харин зарим
хэсгийг нь шинэчлэх шаардлагатай байдаг. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь нөхцөл байдлын
багахан өөрчлөлтийг илрүүлэхэд хангалттай нарийвчлалгүй буюу ерөнхий тойм
үнэлгээний хэрэгсэл юм.
Энэ бүлэгт үзүүлсэн менежментийн үе шатуудыг ашиглан голын хэсэглэлд БМЦ
байгуулсан бол тодорхой түвшний мониторинг (чанарын буюу тоон) хийнэ.
Үнэлгээний баг мониторингийн өгөгдлийг ашиглан ҮАЗН-ийн үнэлгээг шинэчлэх
боломжтой. Гэсэн хэдий ч үнэлгээний бүх үзүүлэлтийг тоогоор үнэлэх боломжгүй
(жишээлбэл, минжний далангийн тогтвортой байдал, ургамлын эрүүл байдал), тоон
үнэлгээний зарим үзүүлэлт нь ҮАЗН-ийн үнэлгээг шинэчлэхтэй холбоотой
мэдээлэлгүй байж болно. ҮАЗН-ийн үнэлгээг шинэчлэхийн тулд үнэлгээний баг
боломжтой тоон мэдээллийг болон тоон үзүүлэлтэд хамрагдаагүй зарим мэдээг
(зайнаас ажиглах, хээрийн судалгаа хийх) ашиглан тухайн нөхцөл байдалд гарсан
аливаа өөрчлөлтөнд дүн шинжилгээ хийнэ. ҮАЗН-ийн үнэлгээг шинэчлэх ажлыг
туршлагатай үнэлгээний баг гүйцэтгэнэ.
Гал түймэр, үер зэрэг гамшигт үзэгдлүүд нь голын хэсэглэлийн нөхцөл байдлыг эрс
өөрчилсөн зарим нөхцөлд нарийвчилсан ҮАЗН-ийн үнэлгээг дахин хийх
шаардлагатай болно. Анхны үнэлгээ хийснээс хойш удаан хугацаа өнгөрсөн эсвэл
анхны төлөв байдал өөрчлөгдсөн тохиолдолд үнэлгээний баг нь ҮАЗН-ийн иж
бүрэн үнэлгээг давтан хийх шаардлагатай эсэхийг тодорхойлно.
Тоогоор хэмжигдэх үзүүлэлтүүдэд мониторинг хийгдсэн үед ҮАЗН-ийн үнэлгээний
байдлыг шинэчлэх үр дүнтэй аргыг дараах жишээнүүдээр харуулав:
1) Гол мөрний голдрилд ургадаг тогтворжуулагч ургамлын бүрхэвч хангалтгүй
байсантай холбоотойгоор ЭОБ үнэлгээ авсан байсан.
2) ҮАЗН-ийн үнэлгээ хийсний дараа цуглуулсан суурь мэдээлэл нь голын эрэг
орчмын тогтвортой байдал 65 хувь, голын эрэгт тогтворжуулагч ургамал
дутагдалтай байгааг тогтоосон.
3) ҮАЗН-ийн үнэлгээ хийснээс хойш таван жилийн дараа Виллоу Крик БМЦ-
ийн WC # 12-р талбайн үр дүнгийн мониторинг хийжээ. Мониторингийн
мэдээлэл болон суурь өгөгдлийн харьцуулалтаар голын эргийн тогтвортой
байдал 65 хувиас 85 хувь хүртэл сайжирч, голын эрэг дээрх ургамлын
бүрэлдэхүүн болон тогтворжуулагч ургамал ихэссэн.
4) Эргийн тогтворжилт 85 хувьд хүрсэн бөгөөд тогтворжуулагч ургамлын
зүйлийн бүрэлдэхүүн ихэссэн нь голын хэсэглэлийн хувьд хангалттай гэж
үнэлгээний багийнхан тооцоолсон.
5) Үнэлгээний багийнхан үнэлгээний үр дүн хүчинтэй эсэхийг тодорхойлохын
тулд голын хэсэглэлийн үлдсэн хэсгийг ажиглаж, одоо тухайн хэсэглэл маань
ҮАЗН байдалд байгаа эсэхийг үзнэ.
Хэрэв БМЦ нь тогтоогдоогүй бөгөөд тоогоор хэмжигдэх үзүүлэлтүүдийн суурь
мониторинг нь ҮАЗН-ийн үнэлгээ хийсний дараа хийгдээгүй бол ҮАЗН-ийн

22. Эрэг татмын бүсийн менежмент
14
үнэлгээг шинэчлэхэд нарийвчлал сайтай зураг, эсвэл чанарын мониторингийн бусад
мэдээллийг ашиглаж болно. Энэ арга нь ерөнхийдөө голын тухайн хэсэглэлийг нэн
тэргүүнд мониторинг хийх шаардлагагүй гэж үзэн тоон өгөгдөл цуглуулаагүй
тохиолдолд (жишээ нь, голын хэсэглэл менежментийн арга хэмжээнд мэдрэмтгий
биш гэж үзсэн, эсвэл ҮАЗН-д байна гэж үнэлсэн) хамгийн сайн арга байдаг. Хэрэв
үнэлгээ шинэчлэгдсэн тохиолдолд үнэлгээний баг холбогдох менежментийн
зорилтуудыг шинэчлэх шаардлагатай.
7-р шат: Нөхцөл байдалд зохицсон арга хэмжээг төлөвлөх,
хэрэгжүүлэх
Мониторингийн үр дүнгээс харахад хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагаа нь тогтоосон
зорилго, зорилтоо биелүүлэхэд дэвшил гаргаж чадахгүй байгаа тохиолдолд тэдгээр
үйл ажиллагааг өөрчлөх шаардлагатай. Шинэчилсэн үйл ажиллагааны үр дүнг
тодорхойлохын тулд мониторинг судалгааг дараа нь давтан хийх хэрэгтэй болно.
Зарим тохиолдолд мониторингоор олж авсан мэдлэгийг нэгтгэх эсвэл голын
хэсэглэл дэх бусад асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд анхны зорилтыг өөрчилж нөхцөл
байдалд зохицсон менежментийн арга хэмжээг авч явуулах шаардлагатай.
Нөхцөл байдалд зохицсон арга хэмжээг төлөвлөх,
үлэх
нгийн үр дүнгээс харахад хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагаа нь
орилтоо биелүүлэхэд дэвшил гаргаж чадахгүй байгаа тохиолдо
лагааг өөрчлөх шаардлагатай. Шинэчилсэн үйл ажиллагааны
охын тулд мониторинг судалгааг дараа нь давтан хийх хэрэгт
хиолдолд мониторингоор олж авсан мэдлэгийг нэгтгэх эсв
эх бусад асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд анхны зорилтыг өөрчил
охицсон менежментийн арга хэмжээг авч явуулах шаардлагатай.

23. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
15
3. ҮАЗН-ийн үнэлгээнд бэлтгэх нь
Үнэлгээ хийх газраа тодорхойлох
Хэрэгцээтэй мэдээллүүдээс хамаарч ҮАЗН-ийн үнэлгээг янз бүрийн хэмжээтэй
газруудад хийнэ. Үнэлгээг тухайн газар эсвэл төслийн түвшинд, голуудад,
санамсаргүйгээр сонгон авсан голын хэсэглэлд хийх замаар ландшафт эсвэл голын
сав газрын хэмжээнд хийнэ. Менежментийн тодорхой асуултданд хариулт болох
мэдээллүүдийг олж авахаар ҮАЗН-ийн үнэлгээг хийдэг. Төслийн удирдагч болон
үнэлгээний багийнхан тухайн үнэлгээг юунд ашиглахаа тодорхойлж мэдээллийн
хэрэгцээнд тохирсон үнэлгээний хэсгийг сонгох хэрэгтэй.
Өөр өөр салбарын судлаачдаас бүрдсэн баг бүрдүүлэх
ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь гол, түүний эргийн бүс, голын сав газрын төлөв байдлыг
ойлгох мэдрэмж ба шинжлэх ухааны мэдлэгээс хамаардаг. Энэхүү үнэлгээг голын
эргийн бүсэд явагдаж буй үйл ажиллагаа, шинж чанаруудын талаар мэдлэгтэй
үнэлгээний баг хийж гүйцэтгэдэг. Багийн гишүүд ажиглах, тайлбарлах чадвар
өндөртэй байхаас гадна ҮАЗН-ийн үнэлгээнд хамрагдсан шинж чанар, үйл
ажиллагаатай холбоотой мониторингийн тоон өгөгдлийг цуглуулах, тооцоолох мөн
багийн бусад мэргэжилтнүүдтэй хамтран ажиллах туршлагатай байх ёстой. Голын
системийн үйл ажиллагааг үнэн зөв үнэлэхийн тулд багийн гишүүд физик шинж
чанаруудын илрэлийг тайлбарлаж чаддаг байх ёстой. Голын эрэг татам орчмын
газар нь менежмент, цаг уур болон сав газрын нөхцөл байдалтай холбоотойгоор
хэрхэн өөрчлөгдсөн талаар болон одоо байгаа мэдээллийг нарийвчлан тайлбарлахын
тулд өөр өөр мэргэжлийн хүмүүс хамтран ажиллах хэрэгтэй байдаг тул үнэлгээний
баг байгуулах шаардлагатай болдог. Багийн гишүүд нь сургалт, ном бүтээл уншиж
судалсан, судалгааны ажлын туршлагатай эксперттэй хамт хээрийн судалгаанд
оролцож туршлага олж авсан, голын эрэг татмын бүсийн үйл ажиллагааны талаар
ойлголт, мэдлэгтэй, олж авсан мэдээллийг тайлбарлах чадвартай байх шаардлагатай.
Үнэлгээний багт зориулан голын татмын бүсийн талаарх ойлголтыг нэг болгох,
хөгжүүлэх үүднээс Газрын менежментийн албанаас хэд хэдэн (1737 кодтой
цувралууд) арга техникийн лавлагааг боловсруулан гаргасан байдаг.
Үнэлгээний багийн гишүүд ҮАЗН-ийн үнэлгээг хийхээс өмнө ҮАЗН-ийн
үнэлгээний сургалтад хамрагдах хэрэгтэй. Хэрвээ сургалтад хамрагдаагүй хүн
үнэлгээний багт ажиллахаар бол тухайн хүнийг бэлтгэгдсэн, туршлагатай багийн
гишүүнээр удирдуулах хэрэгтэй. ҮАЗН-ийн үнэлгээ хийхэд өргөн хүрээний мэдлэг,
ур чадвар шаардлагатай байдаг. Тухайлбал:

24. Эрэг татмын бүсийн менежмент
16
• ҮАЗН-ийн үнэлгээнд дэмжлэг болох тоон мэдээ цуглуулах аргазүйн мэдлэг
• Үнэлгээтэй холбоотой мэдээллийг цуглуулах чадвар: газарзүйн мэдээллийн
систем (GIS), зайнаас тандан судлалын зураглал, газрын зураг,
мониторингийн өгөгдөл зэргээс мэдээлэл цуглуулах
• Сав газрын геологи, газрын хэмжээ, хэлбэр, уур амьсгал болон цаг агаарын
талаар мэдлэгтэй, ус зүйн үйл явц, ёроолын хурдасны хөдлөл зүй, болон
тухайн бүс нутгийн гол горхинд эдгээр нь хэрхэн нөлөөлдөг талаарх
мэдлэгтэй.
• Үнэлгээ хийж буй голын хэсэглэлүүдийг харьцуулж үзэх лавлагаа нөхцөл
байдлын талаар мэдлэгтэй (өгөгдөлд тулгуурлан эсвэл мэргэжлийн ур
чадвараа ашиглан)
• Голын эрэг татмын бүсийн ургамлын зүйл, бүлгэмдлийг тодорхойлох
чадвартай, ургамал тодорхойлох түлхүүр ашиглах чадвартай
• Голын эрэг татмын бүсийн ургамалжлын талаарх мэдлэг (сэргэн ургалт,
үндэсний шинж чанар, нөлөөлөлд хариу үйлдэл үзүүлэх ба нөхөн сэргэх
онцлог, экологийн бүлэг, хөрсний ус/чийгийг тэсвэрлэх чадвар, газрын доорх
усны гүний хамаарал, голын төрөл, газрын галарга, үерийн горимтой
холбоотой тархалт, элбэгшил зэрэг).
• Хөрсний механик бүрэлдэхүүн, шинж чанарыг тодорхойлох чадвар, ялангуяа
хөрсний исэлдэн/ангижрах шинж чанарыг хөрсний өнгөөр тодорхойлох,
хөрсний бүтэц, ус чийгийн төлөв байдлаар нь түүн дээр ургах боломжит
ургамлыг хамааруулж үзэх чадвар
• Хагшаасны эх үүсвэр, хуримтлал/зөөгдлийн хөдлөл зүй, адааршлын
нөлөөлөл гэх мэт геоморфологийн процессын талаарх мэдлэг.
• Бүс нутгийн гол, горхины шинж чанар, тухайн бүс нутгийн хувьд голдрил
дүүрэн байх үеийн урсацын талаарх мэдээлэл, үерийн давтамж, үргэлжлэх
хугацаа зэргийг тодорхойлоход усны харуулын мэдээ, хэвлэлийн мэдээ
ашиглах чадвар.
• Газрын доорх усны түвшин болон ус шингэх түвшин зэрэг гадаргын болон
гүний усны харилцан холбооны талаарх мэдлэг
• Үнэлгээний үр дүнг баримтжуулах, зөвлөмж гаргах, ҮАЗН-ийн үнэлгээний
үр дүнг нөхцөл байдалд зохицсон менежмент болон мониторингийн
судалгаанд ашиглах чадвар.
Мэдээлэл цуглуулах, хянах
Өмнө нь хийгдсэн судалгааны ажлын мэдээ, баримтыг цуглуулах, боловсруулах,
хянах замаар маш их мэдээллийг олж авах боломжтой. ҮАЗН-ийн үнэлгээ нь
чанарын үнэлгээ боловч өөр эх сурвалжаас авсан тоон мэдээлэл, гэрэл зураг, бусад
мэдээлэл нь голын шинж чанаруудыг таньж мэдэх, судалгааны талбайн ажиглалтыг
зөв тайлбарлахад хэрэглэгдэнэ. Нөхцөл байдлын түүхэн мэдлэг болон одоогийн
мэдээллийн тайлбарыг шүүн тунгааж судалгааны талбайн мэдээллийг нэгтгэснээр
голын чадавхыг тодорхойлж, үнэлгээний үзүүлэлтүүдэд зохих хариу өгөх, чиг

25. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
17
хандлагыг тодорхойлох, одооны доройтлын талаарх ойлголт, нөхөн сэргэх боломж
зэргийг тодорхойлоход үнэлгээний багийг чиглүүлдэг.
Үнэлгээний багийн гишүүн бүр судалж буй газрын талаар судалж, мэдээллийг бүх
гишүүдэд хуваалцах ёстой. Одоо байгаа мэдээллийг хянаж үзэх нь голын дагууд
хэсэглэлд хуваах болон голын хэсэглэлийн чадавхын талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэхэд
чухал ач холбогдолтой. Холбогдох мэдээллийн хураангуйг төсөл хэрэгжих газрын
голын хэсэглэл бүрт боловсруулдаг.
ҮАЗН-ийн бүрэн үнэлгээг хийхэд бэлтгэхэд шаардлагатай мэдээллүүдийг дараах эх
сурвалжуудаас олж авч болно:
• Хугацааны давтамжтай агаарын гэрэл зураг (бусад зайны тандан судлалын
зураг)
• Өнгөрсөн хугацааны гэрэл зураг, нөхцөл байдлын талаарх гэрэл зургууд.
• Голыг хэсэглэлд хуваахад хэрэглэж болох газар зүйн мэдээллийн системийн
давхцал болон бусад мэдээлэл (бүс нутгийн, геологийн, усны сав газрын
зураг, голын хөндийн хэрчигдэл, одоогийн болон боломжит голдрилын
хэлбэр, хөрс, ургамалжлын ерөнхий хэв шинж, бэлчээр хуваарилалт
менежментийн зургууд гэх мэт).
• Байр зүйн зураг
• Хөрсний шинжилгээ, экологийн талбарын тодорхойлолт
• Хөндийн ёроол, голын хэлбэрийн ангилал, зураглал.
• Хур тунадас болон гадаргын урсацыг тодорхойлох ойролцоох цаг уурын
станц, усны харуулын мэдээ
• Голын эрэг татам, нугын ургамлын зүйлийн жагсаалт
• Голын эрэг татмын бүсийн ургамлын бүлгэмдлийн ангилал
• Голын ай савын үнэлгээний бичиг баримтууд
• Үндэсний хэмжээний ус намгархаг газрын сүлжээний зураг
• Газрын доорх усны тайлан, мэдээ.
• Тухайн орчинд амьдардаг ургамал амьтны зүйлийн жагсаалт
• Өнгөрсөн болон түүхэн хугацааны газрын гадаргуугийн талаарх тэмдэглэл,
бусад баримт
• Хөрс, ус, ургамал, ан амьтан ба бусад бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн (жишээ нь,
загас, ан амьтан) өгөгдлийн талаар тооллого, үнэлгээ, мониторингийн
өгөгдөл, дүгнэлт, тайлбар
• Лавлагаа талбайн мэдээлэл (хашсан, хамгаалагдсан, бага зэрэг эвдэрсэн,
менежмент маш сайтай талбай)
• Менежментийн тэмдэглэл. Үүнд: газар ашиглалтын төлөвлөгөө, газар
эзэмшлийн менежментийн төлөвлөгөө, жилийн ашиглалтын зааварчлагаа,
газар ашиглалтын талаарх бодит тэмдэглэл, хяналт шалгалтын бүртгэл
болон үнэлгээ хийгдэх газрын бусад үйл ажиллагааны бүртгэл орно.

26. Эрэг татмын бүсийн менежмент
18
Голын дагуу хэсэглэлд хуваах, бүлэглэх
Голын хэсэглэл нь геоморфологи, ус зүй, ургамалжлын хэв шинжээрээ нэгэн жигд
голын хэсгээр тодорхойлогдоно (Зураг 3). Голыг хэсэглэлд хуваах нь голын эрэг
татмын бүсийг үнэлэхийн тулд нэгэн хэв шинж бүхий хэсгийн эхлэл ба төгсгөлийн
цэгийг тогтоох явдал юм. Голын хэсэглэлүүд нь геоморфологийн (голын хөндийн
хэлбэр ба голдрилын хэмжээсүүд, хэв маяг, хөндлөн зүсэлт), ус зүйн (голын урсац
болон хурдас зөөгдөх шинж чанар), хөрс, ургамалжлын (голын эрэг татмын
ургамлын бүлгэмдлийн төрөл, хэлбэр) ажиглагдахуйц ялгаагаар тодорхойлогдоно
(АНУ-ын Ойн алба 1992; Maxwell et al. 1995).
Хэсэглэлд хуваахын эсрэг үйл явц буюу бүлэглэх нь голын хэсэглэлүүдийн ижил
төстэй байдлыг олох, тэдгээрийг нийтлэг шинж чанараар нь нэгтгэх, голын
хэсэглэлүүдийг ижил төстэй функциональ бүлгүүдэд ангилах үйл явц бөгөөд тэнд
нийтлэг шинж чанар, процесс явагдаж, менежментийн ойролцоо арга хэмжээг авч
явуулах боломжтой байдаг.
Голын эрэг татмын систем бол геоморфологи, хөрс ба хурдас, голын хэвгий, усны
урсгалын онцлог болон ургамалжлын өөрчлөлтөөр тодорхойлогддог (АНУ-ын Ойн
алба 1992; Winward 2000) өвөрмөц биотик ба абиотик хүчин зүйлсийн цогц бүхий
газар юм (Winward 2000). ҮАЗН-ийн үнэлгээ хэдийгээр иж бүрэн тоон судалгаа
шаарддаггүй ч, голын эрэг татмын системийг хэрхэн тодорхойлдгийг ойлгох нь
чухал юм. Голын эрэг татмын систем нь ихэвчлэн бүлгэмдлийн төрөл, хөрсний
онцлог, газрын хэв маягийн дагуу нэрлэгддэг. Жишээ нь: Хаплоборолл хөрстэй
Койот бургас (Salix exigua), үсэрхэг улалжит (Carex pellita), татмын нуга гэх мэт.
Зураг 3. Голыг хэсэглэлд хуваахдаа голдрилын хэмжээсүүд, хэв шинж, урсгалын дагуух зүсэлт болон
бусад шалгуур үзүүлэлтүүдийг харгалзан үздэг.

27. “Гол, мөрний эрэг татмын экосистемийн үйл ажиллагааны зохистой нөхцөлийн үнэлгээ”-ний аргачлал
19
Голын хэсэглэл болон эрэг татмын систем аль аль нь биотик болон абиотик
бүрэлдэхүүн хэсгүүдээс бүрддэг. Ялгаа нь голын хэсэглэл нь шугаман шинж
чанартай бөгөөд голын голдрилын шинж чанарыг онцолдог бол эрэг татмын систем
голын дагуух нугын нийт өргөнийг хамруулж үздэг олон өнцөгт хэлбэрээр
дүрслэгдэнэ (Maxwell et al. 1995; Winward 2000).
ҮАЗН-ийн үнэлгээний аргаар "Үнэлгээ хийгдэх голын хэсэглэл" нь голын эрэг
татмын системийн нэг хэсэг байж болно (жишээ нь: нэг системийг хашаа эсвэл газар
өмчлөлийн хилээр өөр өөр менежментийн нэгж болгон хуваах үед), мөн голын
хэсэглэл нь бүхэлдээ голын эрэг татмын системийн цар хүрээтэй бүрэн давхцах юм
уу эсвэл менежментийн асуудал, хүрээлэн буй орчны нарийн төвөгтэй байдлаас
шалтгаалан голын эрэг татмын нэгээс илүү системийг хамарч байж болно.
Хэсэглэл, бүлэглэлд хуваахын зорилго, зорилт
Үнэлгээний баг суурь материал бүрдүүлэхийн тулд голын дагууд хэсэглэлд хувааж
эсвэл бүлэглэсэн байдаг. Үүнд: (1) экосистемийн чадавхыг голын хэсэглэлүүдээр
тодорхойлох, (2) үнэлгээний боломжийг тодорхойлох, (3) ажлын төлөвлөгөөг
эрэмбэлэх, (4) судалгааны үр дүнг менежментийн зорилгоор ашиглах, болон (5)
голын эрэг татмын бүсэд мониторинг хийх зорилгоор газар сонгох.
Экосистемийн чадавх. Голын хэсэглэлийн төлөв байдлыг түүний байж болох
чадавхыг харгалзан үнэлдэг (4-р бүлгийг үз). Голын дагуу хэсэглэлд хуваах,
бүлэглэхэд ашигладаг физикийн ба экологийн шинж чанарууд нь системийн
чадавхын талаарх тодорхойлолтуудыг боловсруулахад мэдээллээр хангаж өгдөг.
Үнэлгээний цар хүрээ. Цаг хугацаа, төсөв, багийн гишүүдийн чадвар зэргээс
хамааран үнэлгээний баг нь үнэлгээ хийх талбайг тооцоолж, голын хэсэглэлд
хийх ажиглалтын төрөл, түвшин зэргийг тодорхойлдог. Үнэлгээнд нөлөөлж буй
бусад хүчин зүйлүүдэд эсрэг тэсрэг шинж чанар илрэх байдал, эрсдэл,
менежментийн өөрчлөлтөнд мэдрэмтгий байдал, өмнө нь тохиолдсон байгалийн
гамшигт үзэгдэл (үер, ган, түймэр), өмнө болон одоо авч хэрэгжүүлж байгаа
менежментийн арга хэмжээ, хүргэхийг зорьж буй нөхцөл байдал, голын
хэсэглэлд хүрч очих боломж зэрэг орно.
Эрэмбэлэх. Голын хэсэглэлүүдийг бүлэглэж нэгтгэснээр үнэлгээ хийх хэсгийн
эрэмбийг тогтоох, менежментийн үйл ажиллагаа, мониторинг хийх дарааллыг
тогтоох боломжтой болдог. Эрэмбэлэх үзүүлэлтдэд одоогийн менежментийн
амжилттай тал, хууль тогтоомж бусад зохицуулалтын хэрэгжилт, сүүлчийн
үнэлгээ хийснээс хойшх болон дараагийн төлөвлөлтийн ажлыг хийх хүртэл
хугацаа, мониторингийн өгөгдлийн хэмжээ, менежментэд шаардлагатай
мэдээллийн хэмжээ зэрэг орно.
Үр ашиг ба хэрэглээ. Бүлэглэлд нэгтгэснээр менежерүүдэд тухайн газрыг төлөөлөх
хэсэгхэн газарт бүртгэл тооллого явуулж, үнэлгээ, мониторинг хийх боломжийг
олгодог. Бүлэглэлтийг зөв хийснээр газрын менежерүүд үр дүнтэй ажиллаж
чадна. Төлөөлөл болгон сонгосон газарт хийсэн хяналт шинжилгээнээс олж авсан