ШХА-ийн "Ногоон алт-малын эрүүл мэнд" төслийн хамтарсан санхүүжилтээр ХХААХҮЯамны харъяа ХААҮШУОНТөвөөс бэлтгэв

1. Улаанбаатар хот
2019 он
МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ
УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА
Гарын авлага

2. Эмхтгэн боловсруулсан: Б.Минжигдорж доктор (Sc.D), профессор,
Гавьяат малзүйч
Б.Эрдэнэбаатар доктор (Sc.D), профессор
Редактор: Р.Цогтбаатар доктор (Ph.D)
Хэвлэлийн эхийг бэлтгэсэн: С.Мөнхмаа
Хэвлэсэн тоо: 2000
“Интерпресс” ХХК-д эхийг бэлтгэж хэвлэв.
МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА ГАРЫН АВЛАГА
АГУУЛГА
ӨМНӨХ ҮГ............................................................................................................4
МАЛЧ УХААН БА МОНГОЛ МАЛЫН ЗОХИЦОЛ ХЭМЭЭХ УДИРТГАЛ ......... 7
⌘ Малч ухаан................................................................................................. 7
⌘ Монгол мал ............................................................................................... 8
⌘ Нутаг бэлчээр, орчин............................................................................... 11
⌘ Малч ухаан, мал, бэлчээр нутгийн зохицол дор мал сонгон үржүүлэх
уламжлалт аргын онцлог........................................................................ 18
АДУУ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ АРГА, УХААН............................. 21
⌘ Адуун сүргийн тархалт, байршил............................................................ 22
⌘ Адуу сонгон үржүүлэх.............................................................................. 23
⌘ Адууг хурдаар нь шинжихүй.................................................................... 35
⌘ Монгол адууны үүлдэр, омог.................................................................. 46
ТЭМЭЭ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ АРГА, УХААН.......................... 51
⌘ Тэмээ сонгон үржүүлэх............................................................................ 51
⌘ Монгол тэмээний тархалт....................................................................... 66
⌘ Монгол тэмээний үүлдэр, омог............................................................... 68
ҮХЭР СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ АРГА, УХААН.............................. 73
⌘ Үхэр сонгох уламжлалт арга................................................................... 73
⌘ Монгол үхрийн үүлдэр ............................................................................ 85
САРЛАГ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ АРГА, УХААН......................... 89
⌘ Сонгон үржүүлэхэд уламжлалт мэдлэг, түүний ач холбогдол.............. 90
⌘ Сарлаг сүрэг: тооны хэлээр.................................................................... 94
⌘ Сайн мал үржүүлэхийн тулд сүргээсээ ухаалаг сонгохын учир........... 97
⌘ Сарлагийн аж ахуйд явуулах үржлийн ажил:
уламжлалт хандлага, арга.................................................................... 101
ХОНЬ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ АРГА, УХААН........................... 109
⌘ Хонийг шинжин таних, сонгон үржүүлэх.............................................. 109
⌘ Хонины үүлдэр, үржлийн хэсэг, омгууд................................................ 116
ЯМАА СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ АРГА, УХААН.......................... 127
⌘ Ямаа сонгон үржүүлэх........................................................................... 127
⌘ Ямааны аж ахуйн тархалт, байршил ................................................... 137
⌘ Ямаан сүргийн тоон өсөлт.................................................................... 138
⌘ Ямаан сүргийн бүтэц............................................................................. 142
⌘ Ямааны үүлдэр, омгууд......................................................................... 144
МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХЭД ҮРЖИХҮЙН БИОТЕХНИКИЙН ОЛОЛТЫГ
АШИГЛАХ НЬ..................................................................................................153
⌘ Малын нөхөн үржихүйг жолоодох........................................................ 153
⌘ Цөм сүрэг бүрдүүлж, үржлийн ажлыг зохион байгуулах..................... 159
⌘ Малын цахим бүртгэл............................................................................ 160
ЭШ ТАТСАН БҮТЭЭЛИЙН ЖАГСААЛТ......................................................... 167
ТӨГСГӨЛИЙН ОРОНД....................................................................................170

3. 4 5МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГАМАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА
Өмнөх үг
Таны түмэн амгаланг айлтган мэндчилье.
Мал сүргээ өсгөн үржүүлж, сонгон
сайжруулсаар ирсэн үе үеийнхний уламжлалт
арга ухааны талаар гаргаж байгаа энэхүү
эмхтгэл, гарын авлагын эхэнд “Таван хошуу мал
сүрэг, мал маллагаа, үржүүлгийн шалгарсан арга
туршлага нь нүүдэлчний соёлын гайхамшигт
биет болон биет бус өвийг өөртөө хадгалсан
онцгой салбар мөн” болохыг онцлон тэмдэглэж
байна.
Малын генетик нөөцийн тухай хууль 2018
оноос шинэчлэгдэн малын үржил, үржүүлгийн
ажлын чиглэл, зорилго, төр захиргаа мэргэжлийн
байгууллагууд, мэргэжилтнүүд, малчид зэрэг
оролцогч талуудын үүрэг хариуцлагыг өнөөгийн
шаардлагад нийцүүлэн тодорхойлж, хэрэгжүүлж
эхлээд байна.
Малчин түмэнтэйгээ уулзан санал бодлыг сонсож явахад тэд адуугаа хурдаар
нь, үхрээ сүү махаар нь, хонио мах, ноосоор нь, ямаагаа ноолуураар нь гол болгон
шигшиж сонгон үржүүлж иржээ. Малчин Таны үйл ажиллагаа, уламжлалт, сонирхол,
хүсэл мөрөөдөл зах зээлийнхээ эрэлт хэрэгцээнд нийцэн, бодьтой уялдаж чадвал
олох ашиг орлого нэмэгдэх асар их боломж байна.
Ялангуяа мал, малын гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүнд хэрэглэгчийн зүгээс
тавих шаардлага эрс өөрчлөгдөж байна. Төв суурин газарт оршин суугчдын тоо
нэмэгдсээр байна. Чанартай, хүртээмжтэй хэрэглээг өсгөх шаардлага тавигдаж
байна. Технологийн IV хувьсгал өрнөж ноос, ноолуур, арьс шир боловсруулах техник
технологи эрс шинэчлэгдлээ.
Өмч хувьчлалын үр дүнд мал сүргийн дийлэнх нь (95%) малчин эзнийхээ өмч
болсон бөгөөд өнөөдрийн байдлаар нэг малчинд дунджаар үхэр 16, адуу 14, хонь
106, ямаа 94, тэмээ 2 толгой тус тус ноогдож байгаа нь үндсэндээ нутгийн үүлдэр
омгийн мал байна.
Малчин эзэн сүргийнхээ чанар, чансаа, үүлдэрлэг байдал, үржүүлэг, селекцийн
ажлын зорилго, чиглэлийг тодорхойлж шинжлэх ухаан технологийн ололт,
уламжлалт мэдлэгийн сан хөмрөгт түшиглэн хэрэгжүүлэх боломжтой юм.
Хашир туршлагатай малчин хүн сүргийн бэлчээр, хашаа хороо, худаг, ус,
саалийн зэлэн дээрээ ч өдөр тутам мал нэг бүрээ гярхай ажиглаж өнөөдрийн цариг
хүч, өнгө зүсийг сонжин ажиглахын зэрэгцээ гарал үүсэл, төл, ашиг шимийнх нь
гарц, чанарыг ч тооцон оюун, сэтгэлдээ шинжилж байдаг.
Өрхийн тэргүүн голчлон адуу, тэмээнийхээ удам угшил, хурд, хүч, тэсвэр
хатуужил, уяа сойлгын талаар, харин гэрийн эзэгтэй малынхаа ноос, ноолуур, сааль
сүүний гарц, ааш араншин зэрэг шинжүүдийн тухай илүүтэй анхаардаг онцлогтой.
Тэд бодол саналаа өрх гэрийн гишүүд, мөн гол усныхантайгаа ч зөвлөлдөн ярилцаж
үгийг нь цэгнэн сонсч, шийдвэр гарган, сонголтоо хийсээр ирсэн нь олон зууныг
дамжсан мал сонгон үржүүлэх уламжлалт арга, малынхаа чанар чансааг сайжруулах
туршлага мэдлэгээ үр хүүхэд, залуу үедээ уламжлуулж ирсэн өвөрмөц онцлог, өрх
гэрийн шавь сургалт яах аргагүй мөн. Энэ явцад үржлийн малаа хэрхэн заазалж
хэрэгцээлэх, ямар төлөөр хээлтүүлэгч тавьж үлдээх гээд мал сонгон үржүүлгийн
гол гол асуудлууд шийдэгддэг.
Мал зүслэн таних, мах, ноос, ноолуур, сүүний болон хурд, тэсвэрийн гойд
шинжүүдийг илрүүлэн үр удамд нь удамшуулах арга ухаанд гаршсан хашир
туршлагатай олон малчид нутаг орныхоо бахархал болсоор байна.
Үр дүнд нь тухайн орчин нөхцөлдөө гойд зохицож улс орны хэмжээнд алдаршсан
нутгийн үүлдэр, омог бий болж удам угшлаараа нэршсэн шилмэл сүрэг бүрджээ.
Гэвч нийгмийн байгууллагын өөрчлөлт, он цаг улиран одохын хирээр нүүдлийн
мал аж ахуйн хэв шинж малчдын уламжлалт мэдлэг бүдгэрсээр байгааг анхаарч,
сурвалжилж судлан сан хөмрөг бүрдүүлэх шаардлага зүй ёсоор тулгарч байна.
Малчид, фермерүүд үржүүлж өсгөх малынхаа төрөл, ашиг шимийн чиглэл,
үүлдрийг өөрөө сонгон тогтоох нь өмчийн эзний асуудал мэт боловч эрх бүхий
байгууллага, мэргэжилтнүүдийн тогтоосон үржүүлгийн бүс, хээлтүүлэгчийн чанар
стандартын шаардлага, хээлтүүлэг, нийлүүлгийн хугацаа, арчлах маллах ашиглах
технологийн журам, заавруудыг дагаж мөрдөх хуулиар хүлээсэн үүрэгтэй билээ.
Орон нутгийн засаг, захиргаа, аймаг сумын мал аж ахуйн мэргэжилтнүүд
малын генетик нөөцийг хамгаалах, хөгжүүлэх, сайжруулах, тогтвортой ашиглах
чиглэлээр дорвитой арга хэмжээ авах шаардлагатай байна.
Юуны өмнө уугуул нутгийн шилдэг үүлдэр, омгийн малаа сонгон баталгаажуулах,
үржүүлэх үүлдрийн бүс нутгийг тодорхойлох, мал бүртгэлийн цахим системийг
далайцтай нэвтрүүлэх, бог малын хээлтүүлэгчийг ялган маллах, бэлчээр нутгаа
зохистой ашиглах зэрэг олон ажил, арга хэмжээг тал бүрээс нь оролцон оновчтой
төлөвлөж, системтэй зохион байгуулах нь зүйтэй юм.
Малаа шинжиж сонгох, ангилж заазлах, хээлтүүлэгт тохируулан сонгож үржүүлэх
зэрэг нарийн ширийн ажлуудыг зөвхөн нүдэн баримжаа, ажиглалт төдийгөөр
шийдвэрлэх нь учир дутагдалтай бөгөөд төрөл бүрийн малын ашигтай сайн
шинжүүд удамших зүй тогтол нүдэнд үл үзэгдэх генетик-биологийн маш нарийн
үйл явц учраас малчид, мэргэжилтнүүдийн харилцан ойлголцол, итгэл, хамтын
ажиллагаа ихээхэн чухлыг онцлон тэмдэглэж байна.
Энэ зорилгод нийцүүлэн Малчин таны мэдлэг оюунд хувь нэмэр оруулах зорилгоор
“Мал сонгон үржүүлэх уламжлалт Монгол арга”-ыг эмхтгэн гарын авлага болгон
хүргэж байна.
Малчин таны халуун ам бүл аз жаргал, амжилт бүтээлээр дүүрэн
байж, эрдэнэт малын буян хишиг арвижин дэлгэрч явах болтугай.
МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ГИШҮҮН,
ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ, ХӨНГӨН
ҮЙЛДВЭРИЙН САЙД Ч.УЛААН

4. МАЛЧ УХААН БА МОНГОЛ МАЛЫН
ЗОХИЦОЛ ХЭМЭЭХ УДИРТГАЛ
Дэлхий дахины малын үнэт нөөцөд зүй ёсоор тооцогддог монгол малыг удам
залгуулан үржүүлж, бие даасан үүлдрийн хэмжээнд хүргэсэн хичээл зүтгэл бол малч
ухааны үр шим мөн билээ.
Монголчууд олон зууны турш бэлчээрийн аргаар малладаг нүүдлийн мал аж
ахуй эрхэлж ирсэн түүхтэй. Төв Азийн эх газрын эрс тэс байгаль орчны нөхцөлд урт
удаан хугацааны байгалийн шалгарал, малчин түмний олон зууны ардын селекци,
мал маллагааны өвөрмөц арга ажиллагааны харилцан нөлөөллийн үр дүнд биологи,
экологийн шинжит үнэт генетик нөөцийг агуулсан НУТГИЙН МОНГОЛ МАЛ үүсэн бий
болсон түүхтэй. Мал маллах, нэн ялангуяа мал сонгон үржүүлэх ухааныг тал бүрээс
нь цэгнэх, мөн чанарыг нь бодит жишээ, арга ажиллагаа, туршлагатай холбон авч үзэх
явдал эдүгээ цагийн шаардлага болжээ гэж хэлж болно.
МАЛЧ УХААН
Мал үржүүлнэ гэдэг мал хэмээх амьтныг бүх талаар додомдон, ашиг шимийг нь
хүртэх, үүний тулд удамшлаар бүрэлдсэн бүтээмжийг нь алдагдуулахгүйн төлөө
ажиллана гэж ойлговол, дараах хэдэн зүйл дээр тогтож ярилцах ёстой. Монгол мал
хүний гар харах нь бага, байгалийн хатууг сүргээрээ давж ирсэн, тэрхүү чадвар нь одоо
ч гэсэн хэвээрээ байгаа билээ. Чухамдаа энэ чадвар, энэ үнэт удам угсааг хадгалахын
төлөө ухаанаа, ур дүйгээ, бодол шийдлээ зориулж ирсэн монгол малчин гэж хэн бэ
гэвэл:
1. Монголчууд, түүний дотор малчин малаа гэсэн чин сэтгэлтэй, өргөн сэтгэлгээтэй
хүмүүс байсаар ирсэн, одоо ч байгаа. Үүнийг олон малтай болох, эсвэл мал олонтой
байх талаас нь харвал тооны буюу нэмэх дээр нэмэх гэсэн ердийн ухагдахуун, тэр
хавьд эргэлдсэн ажил болж харагдана.
2. Малаа сонгон үржүүлэх тухай яриа бол чанар нь давамгайлсан, тэр чанарыг
тоогоор яаж хангах вэ гэсэн ухаан, эргэцүүлэл, туршилт, дэнслэл байх юм. Малын тоог
чанарт шилжүүлэх хэцүү, харин сүргийнхээ чанарыг тоогоор зохицуулах хамаагүй амар
гэж хэн нэгэн малчин ярьж гэмээ нь чухамдаа малчны ухаан гэж ямар их далайцтай,
сэрмүүн болохыг эрхгүй ухааруулна.
3. Малаасаа сонгон үржүүлэхэд малчин хүнд бодох, шийдэх, учрыг тунгаах олох
асуудал тулгардаг бөгөөд тэр болгоныг бүгдийг нь шийдэж, цэгцэлж байсан гэвэл дэгс
болох ч гол алдаагүй нь монгол ухаан юм.
Малаа сонгон үржүүлэхдээ малчид дэндүү олон зүйлийг тал бүрээс нь зохицуулдаг,
тэр чинээгээрээ өөрийнхөө сүрэгт өөрөө эзэн, одоогийн хэллэгээр “менежер” нь байж
чадсан явдал ухааны цартайн илэрхийлэл мөн билээ. Энд хэлснийг дараах санаатай
холбовоос малч ухаан, монгол ухаан гэж яриад байгаатай утга нийлэх байх.
⌘ Монгол малчид хэдэн зууны туршид өргөн уудам нутагт малаа адуулж байсныхаа
ачаар цаг агаар, орон зай, малынхаа тэжээл, ус, эрдэс (хужир шүү)-ийн нөөц,

5. МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА МАЛЧ УХААН БА МОНГОЛ МАЛЫН ЗОХИЦОЛ ХЭМЭЭХ УДИРТГАЛ8 9
1940 онд нийт малын бүтцэд хонь (51%) зонхилж ямаа удаалж, үхэр 10.3%, адуу
9.2% эзэлж байсан. 1990 онд нийт малын дотор хонь тэргүүлж (58.2%) ямаа 19.4%,
адуу 9%, үхэр 10.8% 1940 оны түвшинд байжээ. 2018 онд нийт мал 1990 оны хүрсэн
түвшнээс 2.6 дахин өссөн. Нийт малын 45.9% хонь, 40.7% ямаа, 5.9% адуу, 6.6% үхэр
эзэлдэг болжээ.
1940 оноос 1990 он хүртэл 50 жилд малын тоо өсөөгүй шалтгаан нь мах үйлдвэрлэл,
экспорт их байсантай холбоотой. Махны экспорт их байсан. Үүний улмаас мал сүрэг
махны ачааллаа даахгүй болж, сүргийн бүтэц эвдэрч, махны зориулалтын эр малын
нөөцгүй болсон. Хурга, төлөг, ишиг, борлон, тугал, бяруугаа иддэг, үржлийн өсвөр эх
малаа олноор нь борлуулдаг болсон.
Махны экспортыг бууруулсны хүчинд мал өсөж, сүргийн бүтэц сайжирч, эр малын
нөөц хэвийн болж эхэлсэн. Ямааны мах бэлтгэлийг эрс багасгаж, эр борлонг 4 нас
хүртэл нь аж ахуйд байлгаж ноолуур үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх бодлого хэрэгждэг
болсон.
1990 оноос 2018 оны хооронд мал өссөн нь махны экспорт багассан, ноолуурын
үйлдвэрлэл, экспорт нэмэгдэж, үнэ ханш байнга өссөн учраас малчид ямаа өсгөх
сонирхолтой болсон. Үүний үр дүнд 2000 оноос 2017 оны хооронд ямаа байнга өсөлттэй
байсан. Хонь тогтвортой өсөж байгаа нь хонины мах, ноосны хэрэглээ их байдаг
үндэсний онцлог, уламжлалтай холбоотой. Мөн төрөөс хонины ноосны урамшуулал
бий болгосон нь малчид хонио өсгөхөд нийцсэн зөв арга хэмжээ болж нөлөөлсөн.
Бүс бүрийн нийт малд төрөл бүрийн эзлэх хувь
Бүсүүд
Төрөл
бүрийн
малын
тоо, сая
Үүнээс төрөл тус бүрийн эзлэх хувь
Адуу Үхэр Тэмээ Хонь Ямаа
Баруун 15.6 4.5 5.3 0.7 42.3 46.8
Хангай 24.3 5.8 7.8 0.0 47.3 39.1
Төв 15.4 5.7 4.8 1.2 44.8 43.5
Зүүн 10.7 8.6 7.9 0.7 50.5 32.3
Улаанбаатар 0.41
Баруун бүсийн нийт малд хонь бусад бүсээс бага байна. Зүүн бүсэд хонь, адуу,
үхэр зонхилж, ямаа бусад бүсээс доогуур байна. Төвийн бүсэд тэмээ бусад бүсээс
их байна. Бэлчээр, усны нөөц ихтэй Архангай, Хөвсгөл, Булган, говь, хангай хосолсон
өргөн уудам нутагтай Өвөрхангай, Баянхонгор, Хөвсгөлийн бүсэд малын төвлөрөл их
байна.
Нэг төрлийн малын бүсүүдээр байршил
Малын төрөл
Малын тоо,
сая
Үүнээс бүсүүдэд байгаа хувь
Баруун Хангай Төв Зүүн
Адуу 3.9 17.9 35.9 22.5 23.7
Үхэр 4.4 18.7 43.2 16.8 19.3
Тэмээ 0.45 23.5 20.4 52.0 4.1
Хонь 30.5 21.6 38.0 22.6 17.7
Ямаа 27.1 27.0 35.0 24.0 13.0
түүнийхээ хэмжээ, чанарын өөрчлөлтийг хэмжиж тогтоодоггүй ч гэсэн хэдийд
хаана нутаглах, мал ажиллагаагаа хэрхэн зохицуулахаа ухаан зарж шийдэж чаддаг
байсны уг үндэс нь малч ухаан.
⌘ Мал сүргийнхээ бэлчээрийг улирлаар тааруулж, нийлүүлгийн, хээл тээх болон
төллөсөн үед, мөн сааль ашиглах үед яаж маллах талаар ухаанаа зарж, янз
бүрээр туршиж байж монгол малчны бэлчээрт дулдуйдаж мал аж ахуй эрхлэх аргыг
бүтээсэн гэдэгт эргэлзэх зүйл байхгүй. Ийм учраас мал үржүүлэг, шилэлт зэрэг
орчин цагийн малзүйн шинжлэх ухааны олон ухагдахууны практик үндэслэлийг
төсөөлсөн билээ. Үүний учир мал сонгон үржүүлэх аргыг зөвхөн малчны ухаанаар
бүтсэн, шинжлэх ухаанаас хол мэтээр үзэж хэрхэвч болохгүй.
⌘ Энэхүү товхимлыг уншаад мал сонгон үржүүлэх гэдгийг малчид янз бүрээр
төсөөлж магад. Сонгох гэдэг үгийг тайлбар бичгээс үзвэл аливаа зүйлээс өөрт
хэрэгтэйг олж авах үйлдэл гэжээ. Тэгвэл цаашид малчин эзнийхээ аль нэг, эсвэл
амьжиргааны үндсэн хэрэгцээг хангах малтай байхын тулд малынхаа дотроос
сонгодог, сонголтынхоо тэрхүү гол шугамаа алдалгүй явж ирсэн нь малчны мал
сонгон үржүүлэх ухаан.
⌘ Малчин ухаан, малаасаа сонгож үржүүлэх ухааныг нэг хүний хэмжээнд яригдах
төдий зүйл гэж ойлговол учир дутагдалтай. Монголчуудын олон жилийн ухаан
бодрол, ажил хөдөлмөр, арга ажиллагаанаас чимх чимхээр хуримтлагдсаар,
амьдралаар байнга баяжсаар бүхэл бүтэн тогтолцоо болж бүрэлдсэн малчин зоны
“хамтын” бүтээл билээ.
МОНГОЛ МАЛ
Мал сонгон үржүүлж ирсэн ухааныг малчнаас салгаж үл болохын адил, малаас
хөндийрүүлэн ярьж боломгүй тохиол, зохицол, уялдаа холбоо олон байна.
Мал аж ахуй нь зардал багатай, хямд, эрчим хүч хэмнэсэн, байгаль орчинд халгүй
технологитой. Бэлчээрийн монгол мал гайхамшигтай тэсвэрт чанартай, удам угшил
сайтай. Мал аж ахуй нь Монголын эдийн засгийн тулгуур суурь бөгөөд Дотоодын нийт
бүтээгдэхүүний болон экспортын орлогын тодорхой хувийг үйлдвэрлэж байна. Мал
аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнээр дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангаж,
мах, ноос, ноолуур, арьс, шир болон боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг экспортолдог нь
Монгол улсын давуу тал юм.
Таван хошуу мал үржүүлэх, арчлан маллах арга ажиллагаа, аж ахуй эдийн засагт
эзлэх байр суурь өөр өөр учраас нийт мал сүрэгт төрөл бүрийн малын тоо тогтвортой
бус байна.
Төрөл бүрийн малын тоо (сая)
Он Адуу Тэмээ Үхэр Хонь Ямаа Дүн
1940 2.4 0.64 2.7 13.4 5.1 26.2
1990 2.3 0.54 2.8 15.1 5.1 25.8
2018 3.9 0.46 4.4 30.5 27.0 66.4
Эх сурвалж: Улсын тоо бүртгэл

6. МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА МАЛЧ УХААН БА МОНГОЛ МАЛЫН ЗОХИЦОЛ ХЭМЭЭХ УДИРТГАЛ10 11
Адууны тоогоор Хангайн бүс тэргүүлж, Зүүн бүс, Төвийн бүс удаалж байна. Баруун
бүсэд адуу цөөн байна. Үхрийн зонхилох нь Хангайн бүсэд 43,2%, Баруун, Зүүн бүсэд
ойролцоо байна. Төвийн бүсэд тэмээ 52,0% зонхилж, Зүүн бүсэд тэмээ цөөн, 4%
байна. Хангайн бүсэд хонь 38%, Зүүн бүсэд хонь цөөн байна. Хангайн бүсэд ямаа
35%, Баруун бүсэд 27%, Зүүн бүсэд ямаа цөөвтөр 13,0% байна.
Дан ганц байгалийн бэлчээрийн нөхцөлд байдаг мал аж ахуйн бүтээмж харьцангуй
бага байдаг учир малын тооны өсөлтөөр бүтээгэдхүүний хэрэгцээг хангах нь нэг
хэсэгтээ байхаас өөр аргагүй юм.
Мал аж ахуйг өсгөх, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, түүхий эдийн нөөц нэмэгдүүлэхэд
ялгавартай хандах нь чухал юм. Хонь, ямаан сүргийн тоог одоогийн (2018 оны)
түвшинд баривал мах, ноос, ноолуурын үйлдвэрлэл, экспортод эерэг байх юм. Хэрэв
хонь, ямааны тоог үе шаттай цөөрүүлэх аваас үйлдвэрлэл, экспортод сөрөг нөлөөлөл
бий болно. Эрэлт ихтэй зүйлдээ сөрөх бодлого явуулж болохгүй. Үхэр, тэмээ өсгөх
хандлагыг дэмжих нь чухал юм. Ийм байр сууринаас авч үзвэл мал аж ахуйг хөгжүүлэх
хандлагыг дараах байдлаар явуулах боломжтой.
1. Их өсөлттэй байгаа хонь, ямааны аж ахуйд энгийн нөхөн үйлдвэрлэл явуулах.
Өөрөөр хэлбэл жил бүр нэмэгдэх төлийн тоотой тэнцүү тооны малыг хэрэглээнд
зарцуулж, сүргийн тоог тогтвортой байлгах.
2. Үхэр, тэмээний аж ахуйд өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэл явуулах. Өөрөөр
хэлбэл жил бүр нэмэгдэх төлийн тооноос цөөн тооны малыг хэрэглээнд гаргаж,
сүргийн өсөлтийг хангах.
Малын байршил, төрөлжилт. Монгол малчид тодорхой нутагт оршин, тухайн
газрынхаа бэлчээр болон байгалийн бусад нөөцийг хамгаалан, зохистой ашиглаж мал
сүргээ үржүүлж ирсэн уламжлалтай. Энэ уламжлалын эхийг тавих их үйлсийг Өгөөдэй
хаан зарлиг буулган хэрэгжүүлжээ.
Монголын нууц товчоонд “Улс иргэний нутаг усыг хувааж өгье. Нутгийг хуваан
сонгож нутаглахад мянгат бүрээс нутагчинг ялгаж гаргавал болно. Бас цөл говь нутагт
гөрөөснөөс өөр амьтангүй байна. Ард иргэн уужим суухыг хүснэ. Цөл говьд худаг
малтаж хашаажуулья” хэмээсэн байдаг.
Чухамхүү энэ үеэс миний нутаг, манай нутаг гэсэн үзэл бодол тогтож тэндэх нутаг
усаа, ой мод, хөрс ургамал, ан амьтнаа хайрлан хамгаалах, өвөлжиж хаваржих нутаг
бууцаа гэх сэтгэлгээ төлөвших суурь тавигджээ. Хот айлын хүрээнд өрхүүд хамтарч
нутаг бэлчээр, усаа хамгаалж, зохистой ашиглаж, малаа адгуулан маллаж буй гайхам
уламжлал өнөө хир нь оршсоор байна.
Байгаль, газар зүйн онцлог, эдийн засгийн нөхцөлөөс болж таван хошуу малыг
маллах, арга ажиллагаа, улирлын нүүдэл, бэлчээр ашиглах нь олон янз байна.
Тухайлбал Алтайн уулархаг бүсэд өндөр уулын хярын сэрүүн газар зусаж, намаржаад
нам дор газар өвөлжиж хаварждаг, ууландаа өвөлжөөд, нам газартаа зусаж намаржих
нүүдлийн болон бэлчээр ашиглалтын хэлбэрүүд олон янз байдаг нь манай орны
өвөрмөц онцлог юм.
Малчин ардын аж ахуйтны эдийн засагт таван хошуу малын эзлэх байр суурь
харилцан адилгүй байсан. Олон төрлийн малыг үржүүлэх, арчлан маллах арга
ажиллагаа хоорондоо ялгаатай. Энэ нь тухайн орон нутгийн газар зүйн онцлог,
нийгмийн хэрэгцээт нөхцөлөөс хамааралтай.
Малын байршилт нь газарзүйн нөхцөлөөс ихээхэн шалтгаалдаг. Тухайлбал тухайн
нутгийн газар зүй, уур амьсгал, ус, бэлчээр, далайн түвшинээс дээш өргөгдсөн хэмжээ
зэрэг олон нөхцөлүүд нөлөөтэй. Чийг ихтэй, өвс ургамал сайтай хангайн нутагт үхэр
олон. Сийрэг, тарчиг ургамалтай говь нутагт тэмээ, ямаа их, хонь бүх нутагт жигд
тархсан байршилтай байна. Ардын аж ахуйтны үед төрөл бүрийн малын байршлыг
судалсан дүнгээс үзэхэд Архангай, Хэнтий, Хөвсгөл, Булган, Төв, Сүхбаатар, Дорнод
аймагт үхэр олон, нэг өрхөд 7.9-12 үхэр ноогдож, Архангай, Хөвсгөл аймагт нийт
үхрийн бараг 40% нь сарлаг, хайнаг байжээ (Д.Цэдэв). Баян-Өлгий, Баянхонгор аймагт
бүх үхрийн 70-80% нь сарлаг, хайнаг эзэлжээ. Говийн аймгуудад үхэр цөөхөн.
Тал хээрийн бүсийн аймгийн нэг өрхөд 50-79% нь хонь, говийн аймгуудад нэг өрхөд
14-20 тэмээ, Сүхбаатар, Хэнтий, Өвөрхангай, Дундговь зэрэг хээрийн бүсийн аймагт
адуу 1 өрхөд 10.3-18.7 байсан нь бусад аймгаас их. Говийн болон баруун аймагт ямаа
их байжээ.
Энэ бүхнээс үзэхэд төрөл бүрийн малын байршил нь малчдын арга ажиллагааны
үндсэн дээр урт хугацааны туршид уламжлагдан бий болж хөдөлбөргүй тогтож ирсэн
байна. Энэ бол монгол малчид мал сүргээ нутагшиж идээшсэн газар нутагт нь тохирох
ус, бэлчээрт түшиглэн үржүүлсэн газарзүйн хуваарийн үр дүн юм.
XX зууны дунд үеэс нийгмийн аж ахуйд малыг төрөлжүүлэх ажил хийгдэж байжээ.
Аж ахуйн нөхцөлд адуу, үхэр, хонь, ямааг тус тусад нь сүрэглэн маллаж байжээ. Зах
зээлд шилжсэн үеэс хойш мал аж ахуйн байршил нэлээд өөрчлөгдсөн.
Мал аж ахуйн байршил, төрөлжилт бол хоорондоо холбоотой. Байршил нь
тодорхой бүсүүдээр үйлдвэрлэн гаргаж байгаа мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний хэмжээг
илэрхийлдэг. Говийн бүсэд тэмээ зонхилон байршдаг учир тэмээний ноос, сүү, мах
махан бүтээгдэхүүн бусад бүсээс их байна.
Аль нэг төрлийн мал сүргийг ашиг шимийн тодорхой чиглэлээр хөгжүүлж буйгаар
төрөлжилт тодорхойлогддог. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн салбаруудыг ашиг шимийн
тодорхой чиглэлээр (үхрийг махны, мах-сүүний гэх мэт) хөгжүүлэх нь тодорхой нэг
төрлийн үйлдэхүүнийг ихээр гаргах, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой.
Чиглэлээс хамаарч сүргийн бүтэц өөрчлөгддөг.
Нэг өрх айл олон төрлийн мал маллахаас нэг төрлийн тодорхой чиглэлийн аж
ахуй (махны хонь, сүүний үхэр гэм мэт) эрхлэх нь илүү бүтээмжтэй. Зарим төрлийн
цөөн малыг туслах зориулалтаар үржүүлэх нь шаардлагатай хэрэгцээг хангах ач
холбогдолтой. Мал аж ахуйн байршил, төрөлжилтийг боловсруулах аж үйлдвэрийн
байршилтай холбох нь чухал. Мах, ноос, арьс шир боловсруулах үйлдэрүүдийг мал
аж ахуйн бүсүүдэд байршуулах нь олон талын ач холбогдолтой.
НУТАГ БЭЛЧЭЭР, ОРЧИН
Мал сонгон үржүүлэх монгол ухаан бол малчны ажиллагаа, байгаль-цаг уур, одоо
цагт зах зээл гээд олон зүйлээс шууд болоод дам хамаардаг, олон талын нөлөөллийн
дунд хэрэгждэг. Мал сонгон үржүүлэхэд анхаарах, зөвхөн анхаарах төдийд бус заавал
мэдэх, мөрдөх ёстой олон зүйлээс заримыг нь дурдахад:
Нүүдлийн хэв шинжид суурилсан бэлчээрийн мал аж ахуйг унаган төрхөөр нь
байлгаж өнөөг хүртэл хадгалсаар ирсэн цорын ганц улс бол Монгол юм. Монгол малын
орчиндоо зохицох чадвар түүний биологийн онцлогтой холбоотой.

7. МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА МАЛЧ УХААН БА МОНГОЛ МАЛЫН ЗОХИЦОЛ ХЭМЭЭХ УДИРТГАЛ12 13
халуун хүйтэн өөр өөр байна. Хангайн бүсэд 7 дугаар сард дулаан +15-аас +20 байхад
говьд +20-+25 хэм, дулаан хойд нутагт 50-100, говьд 100-140 хоног үргэлжилж, хур
тунадасны хэмжээ хангайд их, говьд бага. Энэ онцлогоос болж ургамлын төрөл зүйл,
бүрэлдэхүүн, ургац, шимт чанар, харилцан адилгүй байна.
Бэлчээрийн ургац (ц/га)
Байгалийн бүс
Улирал
Зун Намар Өвөл Хавар
Хангай 11.0 5.2 4.4 3.5
Хээр 6.2 3.0 2.2 1.6
Говь 1.2 0.9 0.5 0.1
Бэлчээрийн ургамлын ургац 8 дугаар сард 11 ц/га болж дээд хэмжээнд хүрээд
цаашид намар, өвөл, хавар болтол аажмаар багассаар хавар хамгийн бага хэмжээнд
буурдаг. Бэлчээрийн ургамлын ургац улирлаар өөрчлөгдөж хадгалагдах хэмжээ нь
багасдаг байна (Ц.Даваажамц).
Зураг. Бэлчээрийн ургамлын ургац хадгалагдах байдал
Бэлчээрийн зуны ургацыг 100% гэж үзвэл намар 60%, өвөл 50%, хавартаа 20% нь
тус тус үлддэг байна.
Бэлчээрийн ургамлын шинж чанар (чийг, уураг, тослог, эслэг) бүс нутаг, жилийн
улирал, ургамлын ургах үе шаттай уялдан өөрчлөгддөг. Ялангуяа ургамлын уургийн
хэмжээ нь ойт хээрээс тал хээр, говь уруу ихсэх, ургамлын эслэг багасдаг. Уургийн
хэмжээ нь ургамал ургах, цэцэглэх үед хамгийн их, үр боловсрох, хатах, хагдрах
үеүүдэд аажмаар багасах, эслэг нь нялх ногоонд бага, цаашдаа их болох зүй тогтолтой
байна (Ж.Тогтох).
⌘ Малын арьс зузаан, үс ноос шигүү, ширхэг бүдүүн, биеийн янз бүрийн хэсгүүдэд
өөх хуримтлагддаг байдал өвлийн хүйтэнд дулаан барих, хахир цагийг давахад
чухал үүрэгтэй.
⌘ Малын зүс бараан байх нь нарны гэрлийг хураахад, цагаан цайвар зүс нарны
гэрлийг ойлгоход биеийн дулааны тохиргоонд эерэг нөлөөлтэй.
⌘ Адуу, хонь, ямаа өвөл хавартаа цас малтаж өвс тэжээлээ олж идэх, цасаар ундалж
цангаагаа гаргах, зундаа ургамлын шүүсээр цангаагаа тайлах чадавхитай.
⌘ Малын үс ноос солигдох, төллөх хугацаа нь хаврын урь орж, дулааны улиралд
таарсан байх зохилдлогоотой.
⌘ Бэлчээрийн ургамлын ургац, шимт чанар буурсан үеэс хойш хагд, борог өвс идэж
тарга хүчээ бүрэн авах чадвартай.
Монголчууд мал аж ахуйн тухай асуудлыг авч үзэхдээ юуны өмнө нутаг бэлчээр,
түүний ургамал, өвс, усны тухай судалгаа, мэдээллээс эхэлдэг түүхэн уламжлалтай
билээ. Төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Ж.Самбуу “Ардын нүүдлийн мал аж ахуйг
сайжруулан хөгжүүлэх аргачлалт арга, маягийн сэдэв”, “Малчны туршлага”, “Мал аж
ахуй дээрээ яаж ажиллах тухай ардад өгөх сануулга, сургаал”, То Ван Тогтохтөрийн
“Аж төрөх үйлийг заасан сургаал” зэрэг бүтээл туурвилаас үүнийг харж болно.
Төв Азийн өндөрлөгт орших Монгол орны газарзүйн онцлог бүс, бүслүүртэй.
Зураг. Монгол орны байгалийн бүс бүслүүр
Нийт нутгийн 65% нь хээр тал, 19% нь говь, цөл, 6% нь ойт хээр, 5% нь өндөр уул,
5% нь бусад тус тус хамаардаг.
Монгол орны уур амьсгал ерөнхийдөө хуурайдуу, бороо хур ховор, халуун зунтай,
хүйтэн өвөлтэй. Тус бүрт газарзүйн онцлог, улирлаас хамаарч хур тунадасны хэмжээ,

8. МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА МАЛЧ УХААН БА МОНГОЛ МАЛЫН ЗОХИЦОЛ ХЭМЭЭХ УДИРТГАЛ14 15
Ургамлын хөгжлийн үеүдэд уургийн агууламж, %
Зураг. Ургамлын хөгжлийн үеүүдэд уургийн агууламж
Бэлчээрийн ургамал соёолж цэцэглэх үед уураг их, 18.4% байдаг бол үр боловсрох
үед 13.8%, хатах үед 6.8%, хагд борог үед 5.2% болж багасдаг.
Ургамлын хөгжлийн үеүдэд уургийн агууламж, %
Зураг. Ургамлын хөгжлийн үеүүдэд эслэгийн агууламж
Бэлчээрийн ургамлын ургац, шимт чанарын өөрчлөлтөөс төрөл бүрийн малын
идэх өвсний хэмжээ улирлаар багасдаг.
Төрөл бүрийн малын бэлчээрээс өдөрт идэх өвсний хэмжээ, кг
Малын төрөл
Улирал
Зун Намар Өвөл Хавар
Адуу 7.8 8.1 6.5 5.8
Тэмээ 14.1 13.0 8.4 9.9
Үхэр 8.7 9.7 7.4 -
Хонь 1.6 1.8 1.1 1.1
Ямаа 1.3 1.4 1.0 1.0
Бэлчээрийн ургамлын ургах эхний үед эслэг бага, 18.3% байдаг ба цэцэглэх үед
25.3%, үр боловсрох үед 29.2%, хатаж буй үед 30.8%, хагд, борог өвсөнд 31.2% байна.
Монгол малчид жилийн дөрвөн улиралд цаг уурын өөрчлөлттэй уялдан бэлчээрийн
ургамлын соёолох, ургаж гүйцэх, гандаж хатах, өвсний нөөц бий болох төлөв байдлыг
мэдэж түүнийг чадварлагаар ашиглан мал сүргээ үржүүлэх, маллах арга туршлагаа
хуримтлуулж ирсэн уламжлалтай.
Бэлчээрийн мал аж ахуй нь өөр өөр бүс нутагт оршин амьдарч нөхөн үрждэг
биологийн амьд үйлдвэр юм.
Зураг. Амьд үйлдвэрлэл
Малчид малын түүхий эдийг боловсруулж олон янзын үйлдэхүүн хийдэг өрх
гэрийн уламжлалт үйлдвэрлэлээ хөгжүүлсэн. Малын түүхий эд сүү, ноос, мах, арьсаар
өрхийн болон ард олны хэрэгцээ хангадаг. Агт морь, амбан шар, атан тэмээг уналга,
ачаа тээврийн гол хүч болгодог. Хоргол, хомоол, аргал нь аюулгүй түлшинд өргөн
хэрэглэгддэг. Морьгүй бол мохоо, хоньтой бол хотойхгүй хэмээн адуу, хонь хоёрыг
үнэлдэг аж. Малаас амьсгалаас бусдыг ашигладаг боловч хаяхгүй, идэхгүй нэгэн
зүйлийг нэрлэдэг. Тэр нь “Хаан байсан ч хааны булчирхайг бүү хая, гуйлгачин байсан
ч гуяны булчирхайг бүү ид” хэмээсэн байдаг.
Монгол малын тарга хүч бүрдэх онцлог. Мал сүрэгтээ тарга хүч авхуулах,
түүнийг хамгаалах талаар малчид арвин баялаг мэдлэг, туршлага хуримтлуулжээ.
Тарган мал тал бүрийн ашигтай гэдэг. Тарган мал биеийн өсөлт сайн, тэсвэртэй, ашиг
шим арвинтай. Улирлын уур амьсгалын өөрчлөлт, бэлчээрийн ургамлын ургац, шимт
чанарын хувьслыг дагаж малын бие махбодод шимт бодис хуримтлах, багасах үйл явц
хамаардаг. Байгалийн бэлчээрийн ургамлаас сорчлон идэж бие махбодод шаардагдах

9. МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА МАЛЧ УХААН БА МОНГОЛ МАЛЫН ЗОХИЦОЛ ХЭМЭЭХ УДИРТГАЛ16 17
нүүрс ус, уураг, аминдэм, эрдэс бодис зэрэг амин чухал шимтүүдийг хуримтлуулж
байгааг тарга хүч хэмээдэг.
Малын тарга хүч авах үе шатыг усан, махан, өөхөн тарга гэж ялган нэрлэдэг байна.
Усан тарга. Өвөл хавар бэлчээрийн ургац буурч, малын идэмж багасан, ургац,
уураг багатай, эслэг ихтэй борог өвс идэж тарга хүч буурч мал эцэж турсан мал хаврын
урь орж ногоо ургах үеэс эхлэн шим шүүс их, уураглаг, эслэг нэн бага шинэ ногоо
идэж шимт бодисоор шинэчлэгдэн нөхөн сэргэж бие тэнхлүүн, хөл хөнгөрч, тэвээрэг
авч эхэлдэг. Усан бадай сууж, булчин мах хөөж, өөх, элэг цайсан байдаг учир малчид
үүнийг усан тарга гэж нэрлэнэ. Энэ үе нь 4 дүгээр сарын дунд үеэс 6 дугаар сарын
дунд хүртэл үргэлжилдэг. Өөрөөр хэлбэл энэ нь бэлчээрийн ургамлын ургаж эхлэх
үеэс цэцэглэлтийн үед таарч байгаа юм.
Махан тарга. Махан тарга гэдэг нь малын бие өсөж тарга хүч авах хоёрдугаар үе
шат юм. Махан тарга хүч гүйцэд авхуулбал мал өвөл хавартаа онд сайн орж, ашиг
арвин байх үндэс гэж малчид үздэг байна. Малчид зүйрлэн хэлэхдээ “Махаа барсан
мал, малаа барсан хүн хоёр адил” хэмээжээ. То Ван малд тарга авахыг хавар, зунаас
эхлэхийг зөвлөөд махыг хөөлгөж зузаан махтай болгох нь малын ашиг шимийг
нэмэгдүүлэх, онд мэнд оруулахын чухал болзол.
Зун, эс мах хөөвөөс өөхөөр таргална. Ийм учраас малыг өөхөөр бус махаар
таргалуулах нь эрхэм чухал гэжээ. Махан таргын үед малын булчин мах дүүрч гүйцэн,
ширхэг бүдүүрч, томрохын зэрэгцээ биеийн дотор, гадар өөхөн хуримтлал бүрддэг.
Сайн махалж таргалсан мал өвөл хэвийн хүчтэй онд орж дараа зундаа эрт тэвээрч, хур
хүчтэй болдог. Үүнийг зарим малчид давхар тарга гэж нэрлэдэг аж. Махан тарга авах
үе 6 дугаар сарын дундаас 8 дугаар сарын дунд хүртэл үргэлжилдэг. Өөрөөр хэлбэл
бэлчээрийн ургамлын цэцэглэлтээс үр сууж боловсорч дуусах үе хүртэл үргэлжилдэг.
Өөхөн тарга. Малын махан тарга гүйцсэний дараа өөхлөх үйл явц эрчимтэй явагддаг.
Энэ үеэс малын жин нэмэгдэж гадар, дотор өөх зузааран арьсандаа тос нэвчиж, ясанд
тосон хэм тогтож, бөөр битүү, сүвээ нэвт өөхлөхийг өөхөн тарга гэдэг. Малчид өөхөн
тарга, тосон тарга, халиман тарга, арьсан тарга гэх мэтээр янз янзаар нэрлэдэг. Арьс,
шар махны завсраар нимгэн өөхөн давхар суухыг тосон тарга, арьсанд тос нэвтэрч
үсний уганд тос дааварлан байгааг арьсан тарга гэх нь бий.
Тарга хүч гүйцсэн шинж нь тэмээний бөх ширээлж, хом овойж зузаарсан, адууны
хондлой дүүрч, оноолсон, хонины ноос тосорхог болж бараантан харагдах хэмээн үздэг
байна. Өөхөн таргын үе нь 8 дугаар сарын сүүлчээс 11 дүгээр сар хүртэл үргэлжилдэг.
Энэ үе нь бэлчээрийн ургамлын үр боловсрсон үеэс хагд, борог өвс болтолх хугацаа
бөгөөд өвсний ургац, шимт чанар аажим буурахтай таарч байна. Энэ үеэс малынхаа
тарга хүчийг тогтооход анхааран малыг хөөж, үргээхгүй байхыг хичээдэг.
Бэлчээрийн монгол малын нэгэн онцлог нь бэлчээрийн ургамлын ургац, шимт
чанар дээд цэгтээ хүрсэн оргил үеэс хойш 2-3 сарын турш ургац, шимт чанар буураад
байхад малын жин, тарга хүч нэмэгдээд байдагт оршино.
Сүргийн бүтэц. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хэмжээ олон хүчин
зүйлээс хамааралтай, жил бүр харилцан адилгүй байдаг. Ялангуяа малчин өрхийн нэг
жилд үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ, чанар, бүтээмж, өөрийн өртөг, ашигт
ажиллагаа зэрэг нь малын төрөл, сүргийн бүтцээс ихээхэн хамаардаг. Энэхүү бүтцэд
түшиглэн үйлдвэрлэл, технологи, үржил, селекци, бизнесийн чиглэлийг тогтоож
хэрэгжүүлдэг.
Тодорхой хугацаанд тухайн сүргийн малын доторхи нас, хүйс тус бүрийн эзлэх
харьцааг сүргийн бүтэц гэж үздэг.
Сүргийн бүтэц нь дотоодын хэрэгцээнд зориулан нядлах, худалдан борлуулах,
худалдан авах, төл хүлээн авах, хорогдол гаргах, ус бэлчээрийн хүрэлцээ, тэжээлийн
хангамж зэргээс хамааран тодорхой хугацаанд өөрчлөгдөж байдаг. Эдгээрээс гадна
сүргийн бүтцийг тодорхойлогч бас нэг гол хүчин зүйл нь тухайн бүтээгдэхүүний зах
зээлийн эрэлт хэрэгцээ, үржүүлэх малын ашиг шимийн чиглэлээс хамаардаг юм.
Жишээ нь сүүний эрэлт хэрэгцээ ихтэй газар байрладаг сүрэгт хээлтэгчийн хувь өндөр
байхад, махны чиглэлийн аж ахуйн сүрэгт хэрэгцээний малын эзлэх хувь өндөр байна.
Иймд жилийн аль ч хугацаанд сүргийг зохистой бүтэцтэй байлгаж чадвал мал аж
ахуйгаас хамгийн их хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжтой.
Өвлийн хүйтэн, тэжээлийн хомсдолтой байдлаас болж монгол малын өсөлт, хөгжил
саатдаг. Үүнээс улбаалаад төл, өсвөр насны малын өсөлт хөгжилт саатаж удааширдаг.
Бие гүйцэх, махлаг чанар бүрдэх үйл явц хожуу болдог. Бэлчээрийн малын энэ онцлогт
үндэслэн эрт үеэс нас гүйцсэн эр малыг худалдан борлуулах, хүнсэнд хэрэглэх эрэлт
бий болжээ.
Монголын нууц товчоонд “...шилдэг иргэ алж шимтэй шөл бэлтгэх...” хэмээн бичсэн
байдаг нь үүнийг нотлох юм. Ийм учраас сүрэг дотор нас, насны эр малын нөөц бий
болгож байсан байна. Сүргийг бүрдүүлэхдээ сайн чанарын эх малыг сонгож авах,
өсвөр эм хүйстээс мууг нь хасах, сувайрсан, хээл хаясныг борлуулах зэргээр сүргийн
генетик нөөц, нөхөн үйлдвэрлэлийн чадавхыг дээд хэмжээнд хадгалж байсан.
Бэлчээрийн маллагааны нөхцөлд махны зориулалттай эр малын тодорхой хувийг,
мөн нас, шүд, амьдрах чадвар сул дорой эх мал зарцуулахаар тооцож тэдгээрийг
зун, намар аль болох богино хугацаанд тарга, хүч сайн авхуулан түргэн борлуулах нь
чухал. Ингэж чадвал хөрөнгө, хөдөлмөр бага зарцуулж, аль болох хямд бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэн зах зээлд борлуулах боломж бүрдэнэ. Ингэсээр үржлийн сайн эх малын
зарлагыг бууруулж чадна.
Сүргийн бүтэц, малын төрлөөр, %
Төрөл, үүлдэр Хээлтүүлэгч Хээлтэгч Үржлийн бус эр мал* Төл, өсвөр мал
Адуу Нутгийн 3.5-4.0 35-40 20-25 30-31
Тэмээ Нутгийн 2.0 35-38 25-27 30-33
Үхэр Нутгийн 1.0 38-40 20-29 30-41
Хонь Нутгийн 1.5-2.0 46-48 25-30 20-28
Ямаа Нутгийн 1.5-2.0 48-50 12-15 30.3
Тайлбар: * шүдлэнгээс соёолон насны эр мал
Малчдын хэлдэгээр сүргийн бүтэц зөв, шинжлэх ухааныхаар зохистой бүтэц байж
гэмээ нь сонгон үржүүлэг үр дүнд хүрнэ. Ер нь эх малын тоог дурдсан түвшинд барих,
эр малыг зохистой насанд нь борлуулах, үүнд ухаан зарж чадвал малыг эдийн засгийн
эргэлтэд оруулна гэдэг үг амьдрал дээр хэрэгжинэ. Эврийг нь хувхайртал, шүдийг
нь сийртэл байлгавал бэлчээрт халтай, малд нийцгүй, эцэстээ алдагдлын уурхай
болдгийг анхаарууштай.

10. МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА МАЛЧ УХААН БА МОНГОЛ МАЛЫН ЗОХИЦОЛ ХЭМЭЭХ УДИРТГАЛ18 19
Сүргийн зохистой бүтцийг тогтоох хамгийн шалгарсан арга нь сүргийн эргэлт гэж
үздэг. Сүргийн эргэлт гэдэг нь тодорхой хугацаанд тухайлбал cap, улирал, жилийн
дотор өөрийн өмчинд байгаа малын орлого, зарлагыг сүргийн нас, хүйсээр гаргаж,
оны эцэст байх малаа харуулсан тооцоо юм. Өөрөөр хэлбэл оны эхэнд байсан
малын тоон дээр орлогоо нэмээд зарлагаа хасаж жилийн эцэст байх малын
тоог тооцолох аргыг сүргийн эргэлт гэнэ. Мал сүрэгтээ эхлээд сүргийн эргэлт хийх
замаар гүйцэтгэлийг нь тодорхой хугацааны дараа тооцож ажиллах боломжтой.
Сүргийн эргэлтийн төлөвлөгөө нь мал хээлтүүлэх, төл хүлээн авах болон
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөнүүдтэй нягт уялдаж хийгддэг тул зөвхөн
сүргийн зохистой бүтцийг тогтоогоод зогсохгүй түүгээр дамжуулан малын үүлдэр угсааг
сайжруулах, малын төрөл хоорондын харьцааг тохиромжтой байлгах, нэг малаас
үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийг бууруулах боломжийг давхар бүрдүүлдэг.
МАЛЧ УХААН, МАЛ, БЭЛЧЭЭР НУТГИЙН ЗОХИЦОЛ ДОР МАЛ СОНГОН
ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ АРГЫН ОНЦЛОГ
Мал өөрт нь тохиромжтой нутаг, бэлчээр газар, ус хужиртай газар зүйрлүүлэн
хэлбээс “өвсний сайныг идэж, усны цэнгэгийг ууж” байж үрждэг, шимээ өгдөг амьтан.
Үүнийг хэлэхийн учир гэвэл, мал үржүүлнэ гэдэг сайн малыг сайнтай нийлүүлж сайн
маллагаанд бойжуулна гэсэн үг гэдгийг тодруулах гэсэн санаа билээ.
Малаа мэднээ хөө гэх малчин олон, малаа сонгон үржүүлэх ухаан гэдгийг ялгаж
салгадаг, яг мэддэг малчин цөөнгүй нь бас мэдээж. Мал мэдэх, мал үржүүлэх ухаан
хоёрыг хэзээ салгаж, хэзээ хамтатгах гэдэг бас ухаан зарах ажил. Хэдийд мал, эзэн,
нутаг бэлчээр зохицох, хэзээ зохицохгүй болдог талаар холоос эрэх хэрэггүй, цөөн
жишээ татаж ярилцах боломж байна. Тухайлбал:
⌘ Бэлчээр нутгийнхаа өвс ургамал, хэзээ ямар төрлийн малаа оруулж бэлчээхээ
мэддэг бол мал, малын эзэн хоёр зохицох, маллагаа, үржүүлэг хоёрыг хамтатгах
нэг тохиол.
⌘ Сайн эцэг малаас авсан төлийг ухаалгаар хатуу шилж, зөвхөн үржилд арчлан
бойжуулж чадсан малчны сонгон үржүүлэх ухаан өөрийнх нь зорилго болоод
малтайгаа нийцэж ухаанаас ухаан ургуулж чадаж байгаа гэсэн үг, тун ухаалаг
зохицол.
⌘ Малаасаа сайныг нь зөв сонгоод, сайнтай нийлүүллээ, арчлах маллахаа мартвал
эзэн, мал хоёр салж малчны ухаан дутсан хэрэг болно.
⌘ Хоёр сайныг нийлүүлэхийг сонгон үржүүлэх ухаан хэмээдэг атал, энэ учрыг
дагалгүй нэг сайныг шилж нөгөөг нь умартваас бас нэг салах үл зохицол.
⌘ Сайны төлийг сайнаар эс бойжуулбал сонгон үржүүлэх ухаанаа дэмий зарсан
хэрэг болно.
Монголчуудын малаа сонгон шалгаруулах арга, үржүүлдэг ухаан нь эртнээс
уламжлагдан олон зууны шалгуур давсан өргөн мэдлэг, баялаг туршлагад суурилагдсан
юм.
Монгол малчид таван төрлийн мал үржүүлэхдээ төрөл бүрийг шилэх, сонгох
тохирсон аргыг хэрэглэж ирсэн. Гэхдээ аль ч төрлийн малын шилэн сонгоход
баримтлах нийтлэг зарчим байжээ.
1. Удмын гарвалаар сонгох гол шалгуур:
i. Сайн удмын угшлаас гаралтай, бие чийрэг, яс бөх шинжээр сонгох ба нийлүүлэх
ii. Үр төлийн чанар сайтай байх. Төл нь эцгээ их төлөв дуурайсан, эсвэл ялгагдах
онцлог, ашигтай шинжтэй байх
iii. Үржлийн чанар сайтай байх. Хээл авах, ихэрлэх эерэг шинжтэй, сувайрах, хээл
хаях сөрөг шинжгүй.
2. Малын орчиндоо зохицох тэсвэрт чанараар сонгох гол шалгуур:
i. Дөрвөн улирлын цаг уур, бэлчээрийн өөрчлөлт, нүүдэл, бэлчээрлэхэд зохицох,
байгалийн сөрөг нөлөөг давах байдал
ii. Зун, намартаа түргэн тэвээрэх, тарга хүч бүрэн авах чадвар
iii. Өвөл, хавартаа хур хүчтэй, царигтай онд орох
iv. Бэлчээрийн нөөц хомсдсон үед өлөн зэлмүүн байж өл, цангаа даах
v. Өвчинд өртөмтгий бус
3. Ашиг шимийн хэмжээ, чанараар сонгох гол шалгуур:
i. Биеийн галбир хийц хэвийн, тавиу биетэй, тарга хүч сайтай байх
ii. Зүсээр жигд байх
iii. Зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг харгалзан үржүүлэх чиглэлийг сонгох
iv. Сүүлэг, махлаг, ноосорхог, ноолуурлаг шинж чанартай
v. Хурдлах чадвар, тээвэр, туувар, эдэлгээ даах, бэлчээрлэх чадвар илүү байх
vi. Төлөрхөг, үрсэг чанартай байх
vii. Зан араншин зөв байх
viii. Давжаа, амьдрах чадвараар дорой төлөөр сүргээ муутгахгүй байх
ix. Сүргийн чанар доройтохоос хамгаалах, үүний тулд төлөг, борлон, бярууг
нийлүүлэгт оруулахгүй байх.
Малыг тохируулан нийлүүлэхдээ сайныг сайнтай, саарыг сайнаар сайжруулах сонголт
хийдэг нь хялбар, зардал ажиллагаа багатай, үнэхээр зөв хийсэн бол үр дүн нь нүдэн
дээр ил байдгаараа онцлог юм. Энэ ажлын гол үйл ажиллагаа нь:
⌘ Нийт сүргийг ялангуяа эцэг, эх малыг ажиглан шинжиж сайн, мууг таних, мэдлэг,
мэдээлэл (аман мэдээлэл) хуримтлуулах, дамжуулах.
⌘ Малын нас, ашиг шим, ааш араншин, бие бялдрын байдлаар сайныг сорчлон
үлдээх, сул дорой, давжаа, хөгшин хөвөө, мууг нь ширвэж ялган борлуулах замаар
сүргийг цэвэрлэж, нийт сүргийг чанарлаг, жигдлэг болгохыг чухалчилдаг байна.

11. Монгол улс адууны тоогоор дэлхийд 5-р байранд (Америк, Мексик, Хятад, Бразилын
дараа) орж, нэг хүнд ногдох адуугаар дэлхийд тэргүүлж байна. 2018 оны байдлаар
улсын хэмжээнд 66.5 сая мал байгаагийн 5.9 хувийг адуу эзэлж байна.
Адууныхаа тоогоор эхний 5-д орсон аймаг, сумдын нэр
№ Аймгийн нэр
Адууны тоо,
мян.тол
1 Архангай 378,4
2 Төв 341,4
3 Сүхбаатар 327,3
4 Өвөрхангай 323,6
5 Хэнтий 318,9
Сүүлийн жилүүдэд бэлчээрийн хүрэлцээ, хомсдолоос шалтгаалаад зүүн бүс буюу
Хэнтий, Дорнот, Сүхбаатар аймагт төвийн бүсийн адуу олноороо очиж суурьшиснаас
адууны тоо нь эрс нэмэгдсэн байна. Мөн Улаанбаатар хотод оршин суугчдын тоо эрс
нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор адууны тоо нь 40,0 мянга гаруй болжээ.
1940-2018 оны хоорондох адууны тоо, мян.тол
Монгол улсын адуун сүргийн тоо сүүлийн 80 шахам жил 2,0-2,5 саяын хооронд
тогтвортой байж байгаад 2015 оноос эрчимтэй өсөж, одоогийн байдлаар 3,9 саяд
хүрчээ. Энэ нь гүүний тоо өсөж, бойжуулах унага нэмэгдсэнтэй холбоотой.
Ургамлын хөгжлийн үеүүдэд эслэгийн агууламж, %
1940-2018 оны хоорондох адууны тоо, мян.тол
2358.1
2098.1
2317 2386 2502.72432.62317.92269.5
1985.41971
2262
2648.42660.8
2029.11920.3
3295.3
3940.1
722.8640.1606.6597.8634.6648 631.4596.4522.8510.2563.5650.3692.1571.8593
990
1291.6
301 256 296.1321 288.6330.9337 303.2258.6288.9338.1451.2368.8387.4274
726.4762.2
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
1940
он
1945
он
1950
он
1955
он
1960
он
1965
он
1970
он
1975
он
1980
он
1985
он
1990
он
1995
он
2000
он
2005
он
2010
он
2015
он
2018
он
1940-2018 оны хоорондох адууны тоо, мян.тол
Бүх адуу Гүү Бойжуулсан унага
АДУУ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ
АРГА, УХААН
№ Сумын нэр Адууны тоо
1 Сүхбаатар Эрдэнэцагаан 46722
2 Сүхбаатар Баруун урт 40872
3 Сүхбаатар Мөнххаан 39345
4 Булган Сайхан 37342
5 Хэнтий Батноров 35280

12. МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА АДУУ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ АРГА, УХААН22 23
Графикаас харахад 2015 оноос адуун сүргийн бүтэц тогтворжиж, сүрэгт гүүний эзлэх
хувь нэмэгдсэнээр сүргийн нөхөн үйлдвэрлэл хэвийн явагдсан байна.
АДУУН СҮРГИЙН ТАРХАЛТ, БАЙРШИЛ
Монгол улсын 330 сум, 6 дүүрэгт адуу өсгөн үржүүлж, ахуй амьдралдаа хэрэглэсээр
байна. Монгол улсын нийт сумдын 12,8 хувь нь 5 хүртэл мянган адуутай, 38,2 хувь
нь 5,0-10,0 мянган адуутай, 49,0 хувь нь 10-аас дээш мянган адуутай байна. Энэ нь
монгол улсын аль ч бүс нутаг, сум, багт адуугаа өсгөн үржүүлж, ашиг шимийг нь хүртэж
байгаагийн тод илрэл юм.
Профессор Д.Базаргүрын судалгаагаар Монголын адууны аж ахуйн байршилтын
бүсийг нэн тохиромжтой, тохиромжтой, тааламжгүй гэсэн гурван хэсэгт хуваасан
байдаг. Нийт адууны 80 шахам хувь нь нэн тохиромжтой болон тохиромжтой бүсэд
хамрагдаж байна.
1940 онд адуу Төв болон Хангайн бүсэд зонхилж, Зүүн бүсэд цөөн байсан бол
2018 онд Хангайн бүс 35%, Зүүн бүсэд их болсон.
Адуун сүргийн бүтэц
Тодорхой хугацаанд адуун сүргийн доторхи нас, хүйс тус бүрийн эзлэх харьцааг
адуун сүргийн бүтэц гэж хэлдэг. Сүргийн бүтцэд үрээ, байдасны хээлтүүлэгт орох нас,
гүүний төлөрхөг чанар, өсвөр адууг худалдан борлуулах нас, 100 эхээс авах унаганы
тоо гэх мэт олон зүйл нөлөөлдөг. Адуун сүргийн бүтцэд үндсэн сүргийн хээлтэгчийг
нөхөхөд хүрэлцэх хэмжээний өсвөр адуу зохих хувийг эзэлж байх нь чухал байдаг.
Адуун сүргийн бүтэц
№ Төрөл
Сүүлийн 20 жилийн
дундаж
Одоогийн сүргийн
бүтэц, 2018 он
Санал болгож буй
зохистой бүтэц
Тоо, мян хувь Тоо, мян Хувь Хувь
1 Азарга 85.0-87.5 3.8-4.0 171,8 3,6 3.5-4.0
2 Гүү 600-680.0 25-28.0 1291,6 33,0 35.0-40,0
3 Морь 660.0 28-34.2 1143,0 29,0 18,0-20,0
4 Өсвөр адуу 800.0 37-40.0 1363,6 34,4 34,0-36,0
Бүгд 2.0-2.4 сая 100 3.9 сая 100% 100,0
Адуун сүргийн бүтэц нь аж ахуйн зориулалт, байгаль, эдийн засгийн онцлог зэргээс
хамаарч харилцан адилгүй байна. Тухайлбал, уналга, эдэлгээ, мах, сүүний чиглэлээр
бэлчээрийн маллагааны нөхцөлд үржүүлж байгаа адуун сүргийн 35-40 хувийг гүү
эзэлж байвал зохистой гэж үзнэ.
АДУУ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ
Удам гарвалаар шинжих. Галбир, хийц, хурд, сүүлэг, өсөлт, хөгжилт зэрэг шинжээр
сайн эцэг, эхээс гаралтай эсэхийг шинждэг. Эцэг эхийн сайн шинжүүдийг хадгалж
чадсаныг үржилд сонгодог. Тэгэхдээ малчин хүн өөрийн сонирхсон чиглэлийг (хурдыг
эсвэл сүүлэг) гол болгон сонголтоо хийдэг байна.
Галбир, бие цогцосоор шинжих. Адууны биеийн ерөнхий байдал том, жижиг,
дунд, эрүүл, чийрэг, согогтой оёгтой эсэх, тарга хүч авалтыг ажигладаг. Биеийн
хэсгүүдийг толгой, хүзүү, мундаа, их бие, булчин, шөрмөс, хөлийн байдлыг харьцуулж
галбир хийцийг шинждэг.
Азарга, гүүг удам угсаа, биеийн галбир хийц, хэвшил, уналгаа эдэлгээ болон
хурдлах чадвар, үр төлийн чанар зэргээр шинждэг.
Азарга сонгохдоо гол удам гарвалаас гадна толгой хатингардуу, магнай тэнэгэр,
чих урт, хамрын нүх уужим, зовхи зузаан, сормуус урт, цээж өргөн, мундаа өндөр,
хавирганы матаас сайн, нуруу шулуун, зоогоороо ялимгүй бөгтрөгтэй, хөлийн гишгэлт
зөв тэгш, туурай цомбон, хурц ирмэгтэй, борви тэнүүн, сагаг босоо, шилбэ бүдүүвтэр,
гэдэс хэвлий тавиун байх нь зохистой гэж үздэг. Мөн ижил сүргээ сайн цэгцэлж
(толгойлж), гүү хурааж чаддаг, морь, үрээг хасдаггүй сүргээ хамгаалах инстинкт сайтай
байвал сайн гэдэг.
1940-2018 оны хоорондох адууны тоо, сүргийн бүтэц
Адууны тархалт, 1940 он
Адууны тоо, 2358.1 мянга
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
1940
он
1945
он
1950
он
1955
он
1960
он
1965
он
1970
он
1975
он
1980
он
1985
он
1990
он
1995
он
2000
он
2005
он
2010
он
2015
он
2018
он
1940-2018 оны хоорондох адууны тоо, сүргийн бүтэц
Бүх адуу Азарга Гүү Өсвөр адуу Бойжуулсан унага
Баруун
бүс 24%
Хангайн
бүс 28%
Төвийн
бүс 28%
Зүүн бүс
20%
АДУУНЫ ТАРХАЛТ, 1940 ОН
Адууны тоо, 2358.1 мянга
1940-2018 оны хоорондох адууны тоо, сүргийн бүтэц
Адууны тархалт, 2018 он
Адууны тоо, 3940.2 мянга
Баруун
бүс 18%
Хангайн
бүс 35%
Төвийн
бүс 22%
Зүүн
бүс 24%
УБ 1%
АДУУНЫ ТАРХАЛТ, 2018 ОН
Адууны тоо, 3940.2 мянга
АДУУНЫ ТАРХАЛТ, 2018 ОН
Адууны тоо, 3940.2 мянга
1940-2018 оны хоорондох адууны тоо, сүргийн бүтэц
Адууны тархалт, 1940 он
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
1940
он
1945
он
1950
он
1955
он
1960
он
1965
он
1970
он
1975
он
1980
он
1985
он
1990
он
1995
он
2000
он
2005
он
2010
он
2015
он
2018
он
1940-2018 оны хоорондох адууны тоо, сүргийн бүтэц
Бүх адуу Азарга Гүү Өсвөр адуу Бойжуулсан унага
Баруун
бүс 24%
Хангайн
бүс 28%
Төвийн
бүс 28%
Зүүн бүс
20%
АДУУНЫ ТАРХАЛТ, 1940 ОН
Адууны тоо, 2358.1 мянга
АДУУНЫ ТАРХАЛТ, 1940 ОН
Адуунытоо, 2358.1 мянга

13. МАЛ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ МОНГОЛ АРГА АДУУ СОНГОН ҮРЖҮҮЛЭХ УЛАМЖЛАЛТ АРГА, УХААН24 25
Гүүг сонгон шалгаруулахдаа удам гарвалыг харахаас гадна жил бүр сайн үр
төл өгдөг, сүү арвинтай, хондлой өргөн, сав сайтай, сүүл өтгөн байхыг чухалчилдаг.
Гүүний сүүл өтгөн, бөөн байх нь гэдэс, хэвлээ нөмөрлөн халхалдаг, зүсний хувьд
цагаан бүгээн зүстэй адуу бээрэх нь амархан, бараан зүстэй адуу өлчир зэргийг
харгалздаг байжээ.
Эх малын сан бүрдүүлэх уламжлал. Малчид жил бүр унагалдаг, үр төл сайн
өгдөг, бие томтой, сүү шим арвинтай гүүг сүрэгт үлдээн үржүүлж, адууныхаа чанарыг
арвижуулан, сайжруулдаг уламжлалтай. Адууг үржлийн зорилгоор шилэн сонгосон
бол үржилд тэнцэхгүй гүүг сүргийн нөхөн үржлээс хасч заазалдаг. Хээлтүүлгээр хээл
аваагүй, төл нь амьдрах чадвар муутай төрсөн, гүүний нас хөгширч үржилд ашиглах
боломжгүй болсон, өвчин эмгэг туссан зэрэг шалтгааны улмаас гүүг заазална.
Сүргийн дотроос ашиг шим, үржлийн чанараар тодорсон тохиромжтой хэвшлийн
гүүг үржилд үлдээж, бусдыг тусгаарлах замаар шилэн сонголт хийж эх малын санг
бүрдүүлдэг.
Бэлчээрийн маллагаатай монгол адууны бэлгийн бойжилт 12-24 сарын настайд,
биеийн бойжилт 36-40 сарын настайд явагдана. Нас гүйцсэн адууны амьдын жингийн
70-аас доошгүй хувьд хүрсэн үед байдсан гүүг анхны хээлтүүлэгт оруулдаг.
Монголчууд “Сайн гүү сав сайтай” гэж ярьдаг. Бие хаа тэгш, гэдэс хэвлий томтой,
дэлэн хөхний хөгжил сайтай, сүүтэй гүүнээс гарсан төл нь сайн байдаг. Ийм гүүнээс
гарсан охин төлийг олшруулах замаар эх малын сан бүрдүүлдэг. Нэг азарга адуунд
дунджаар 20-25 тоотой байна. Үүний 30 хувь буюу 7-9 нь гүү байвал зохимжтой.
Өөрийн сайн чанараа үр төлдөө удамшуулан дамжуулдаг, төлөрхөг чанар сайтай
гүүг үржилд дунджаар 15 жил ашиглана. Ер нь монгол гүүг 10-12 жил үржилд ашиглах нь
зохимжтой байдаг.
Гүү хээлтүүлэх, төллүүлэх зохистой хугацаа
Àçàðãà, ã¿¿г ¿ðæèëä àøèãëàõ õóãàöàà òýäãýýðèéí õóâèéí îíöëîã, àð÷èëãàà ìàëëàãàà,
òýæýýëëýãèéí íºõö뺺ñ øàëòãààëíà. Ìîíãîë àçàðãàíä äóíäæààð 10-12 ã¿¿ õóðààëãàæ
12-15 æèë ¿ðæèëä àøèãëàäàã.
Ìîíãîë àäóóны áýëãèéí áîéæèëò 2.5-3 íàñ, áèåèéí áîéæèëò 3-5 íàñ õ¿ðòýë
¿ðãýëæèëäýã. Áýëãèéí áîëîâñðîëòûí íàñàíä õ¿ðýýã¿é ºñâºð ã¿¿, àçàðãûã õýýëò¿¿ëýãò
îðóóëäàãã¿é. Ó÷èð íü õýýë àâñàí áàãà íàñíû ã¿¿íèé ºñºëò çîãñîæ ¿ð òºëèéí õºãæèëä
íºëººëæ, àøèã øèì íü áóóðäàã. Áàãà íàñíû àçàðãûã áèåèéí áîéæèëò ã¿éöýýã¿é ¿åä
õýýëò¿¿ëýãò îðóóëáàë ºñºëò íü ñààòàæ, äàâæàà æèæèã áèåòýé áîëäîã. Òèéìýýñ àçàðãûã
4-5 íàñ, ã¿¿ã 3 íàñ õ¿ðñíèé äàðàà ¿ðæèëä àøèãëàæ ýõëýíý.
ÿ¿ õýýëò¿¿ëãèéí àðãà. Õýýëò¿¿ëãèéã åðäèéí болон зохиомол àðãààð ÿâóóëдаг.
Åðäèéí õýýëò¿¿ëãèéí àðãûã äîòîð íü äóð çîðãèéí, ãàðäàí, àíãèëàí, ñ¿ðýãëýæ
õýñýã÷èëñýí, õàøààëàí õýýëò¿¿ëýã ãýæ 4 õýñýãò õóâààäàã.
Äóð çîðãèéí õýýëò¿¿ëýã. Энэ ¿åä íýã àçàðãàíä äóíäæààð 12-15 ã¿¿ õóðààëãàõ íü
òîõèðîìæòîé áîëîâ÷ õýýëòýã÷, õýýëò¿¿ëýã÷èéí íàñíû áàéäëûã õàðãàëçàíà. Øèíýýð
õýýëò¿¿ëýãò îðîõ áàéäñàí ã¿¿ã á¿ä¿¿í áóþó àõèìàã íàñíû àçàðãàíä, õºãøèí ã¿¿ã çàëóó
àçàðãàíä ãèøã¿¿ëíý. Íàñ ã¿éöñýí àçàðãàíä 15-20, ñî¸îëîí àçàðãàíä 6-8, õÿçààëàíä 3-4
ã¿¿ ¿¿íèé 2-3 íü àõèìàã íàñíû ã¿¿ áàéõ íü òîõèðîìæòîé. Õºãøèí þìóó õóðäàí, óÿäàã
àçàðãàíä õóðààëãàõ ã¿¿ã 5-ààñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ. Äóð çîðãèéí õýýëò¿¿ëãèéí ¿åä àçàðãà
ººðèéíõºº ¿ð òºëèéã ñ¿ðãýýñ õàñàæ áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò òàâüæ áàéäñàí ã¿¿ã òîõèðîõ
àçàðãàíä íü õóðààëãàæ áàéâàë çîõèíî.
Ãàðäàí õýýëò¿¿ëãèéí àðãà. ¯ðæëèéí ÷àíàð ñàéòàé àçàðãààð îëîí ã¿¿ õýýëò¿¿ëýõ
áîëîìæ ºãäºã. Õ¿íèé õÿíàëòûí äîð òóðøèã÷ àçàðãààð èëð¿¿ëñýí îðîîòîé ã¿¿ã ãàðäàí
õýýëò¿¿ëýãò àøèãëàæ áàéãàà àçàðãàíä 1-2 óäàà ãèøã¿¿ëýýä ñ¿ðýãò íü íèéë¿¿ëýõ,
äàðààãèéí ºäð¿¿äýä îðîî íü õýâýýð ¿ðãýëæèëáýë ºí溺ä äàõèí ãèøã¿¿ëíý. Ãàðäàí
õýýëò¿¿ëãèéí ¿åä íàñ ã¿éöñýí àçàðãàíä 35-40 ã¿¿ íîãäîõîîð òîõèðîîã õèéíý.
Àíãèëàí, ñ¿ðýãëýæ õýýëò¿¿ëýõ àðãûã õóðäàí óäàìòàé ¿ðæëèéí àäóóíä õýðýãëýäýã.
Èíãýõäýý àíãèëàëòûí ìàòåðèàëä òóëãóóðëàí àçàðãà, ã¿¿íèé àíãè óäàì, óãñàà, ãàëáèð
õèéö, áèå öîãöîñ, õýâøèë, íàñíû áàéäëûã õàðãàëçàí ã¿¿ã àçàðãàíä õóâààðèëàí
õóðààëãàäàã. ÿ¿ã àíãèëàí ñ¿ðýãëýæ àçàðãàíä õóðààëãàõäàà òóñãàé õàøààíä õàìò
õàøèæ, èæèëñ¿¿ëýí äàñãàñíû äàðàà ñ¿ðãýýñ ÿëãàí áýë÷ýýðò ãàðãàíà.
Èíãýæ àíãèëæ ÿëãàñàí àäóóã àçàðãà àçàðãààð íü òóñãàé ìàëëàíà. Ýíý àðãààð
ã¿¿ õýýëò¿¿ëýõäýý íýã àçàðãàíä 20-25 ã¿¿ õóðààëãàæ áîëíî. Õàðèí àíõ õýýëò¿¿ëýãò
àøèãëàæ áàéãàà áîëîí íàñ àõèñàí àçàðãàíä 12-15 ã¿¿ íîãäóóëíà.
Õàøààëàí õýýëò¿¿ëýõ àðãààð çºâõºí òîõèðóóëàí ñîíãîñîí àçàðãà, ã¿¿ã õýýëò¿¿ëíý.
Ñîíãîñîí ã¿¿ã èæèëññýí àäóóíû õàìò òóñãàé õàøààíä îðóóëæ òîõèðóóëàí ñîíãîñîí
àçàðãàòàé íèéë¿¿ëíý. Õýðýâ àçàðãà îðîîòîé ã¿¿ã îëæ 1-2 óäàà ãèøãýâýë àäóóã
áýë÷ýýðò ãàðãàíà. Øààäëàãàòàé ¿åä ¿ðæëèéí ñ¿ðýãò òóðøèã÷ àçàðãà òàâüæ îðîîòîé
ã¿¿ã èëð¿¿ëýýä ò¿¿íèéã òîõèðóóëàí ñîíãîñîí àçàðãàíû õàìò õàøèæ 1-2 óäàà ãèøã¿¿ëýí
ñ¿ðýãò íèéë¿¿ëýõ õýëáýðýýð õýýëò¿¿ëãèéí àðãûã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî.
Õàøààëàí õýýëò¿¿ëýõ àðãûí ¿åä íýã àçàðãààð 25-30 ã¿¿ õýýëò¿¿ëýõ áîëîìæòîé.
Õýýëò¿¿ëãèéí àëü ÷ àðãûã õýðýãëýсэн àçàðãыг àìðààõ, àð÷èëãàà ìàëëàãààíû ñàéí
íºõöºëä áàéëãàõ, ñ¿ðãýýñ íü òóñãààðëàí íýìýãäýë òýæýýë ºãºõ çýðãýýð àíõààð÷
àæèëëàõ íü ÷óõàë áàéäàã.
Гүү барьж үрс гаргах
Гүү барих, үрс гаргах, цацал өргөх нь адуун сүргийн их баяр, айраг цагаа
дэлгэрснийг илтгэх бэлэгдэлт ёслол юм. Монголчууд гүүг ихэвчлэн зуны эхэн сарын
бар өдөр барьж, намар нохой өдөр тавьдаг. Гүүний үрсийг гол төлөв буд, сумьяа гаригт
ёсолно. Анх унага барихдаа соргог сэрмүүн бэлчээртэй, ус хужиртаа ойр, шинэ нутагт
бууж унаганыхаа зэлийг татаж, уурганы хуйвны угсуурганд баярын бэлэгдэл болсон
улаан утас буюу хадаг уяж ууган унагаа эхлэн уургалж, ногтлож зэллэдэг. Ингээд
гүүгээ саана.
Гүүний үрс гаргах ёслол нь гүүг анх барьсан өдөрт эсвэл айраг иссэний дараа хийх
хоёр янз байдаг. Үрс гаргах ёслолд ойр хавийнхан идээтэй ирж, үрс гаргаж буй айл ч
идээ цагаа бэлтгэн үрс гаргах ёслолыг гадаа гүүн зэлний дээд талд эхлүүлдэг. Цагаан
эсгий дэвсэж ширээ засан идээ, мах шүүс тавьж, ширээний өмнө сая шинэ саасан
хувинтай сүү саам айраг, ишинд нь 5 өнгийн хадаг уясан цацлын хамт тавина. Энэ үед
гэрийн эзэн уяан дээрээс 5-9 морь тоолж гаргаад өөрөө нэгийг унаж, бусад хүмүүсийг
дагуулан гэрийн үүдэнд очиход гэрийн ахмад настан буюу гэргий нь мөнгөн аягатай
сүү барина. Тэдгээр морьтонгууд сүүг амсаад гэрийг нар зөв тойрон зэлний тэндэх
эсгий, идээний дэргэд ирэхэд гэрийн эзэн мориноосоо бууж, хувинтай саалийг хадаг
уясан уургандаа өлгөөд хоёр номхон морьтой хүнд дамжуулах буюу залуусаар явган
дамнуулж зэл тойруулдаг.