"Экологи байгаль хамгаалал" Хичээл-2

1. Лекц №2
Экологийн хүчин зүйлүүд

2. Ýêîëîãèéí õ¿÷èíç¿éëãýäýã îéëãîëòûã ¿çýõèéíºìíº îð÷èí ãýæ þó áîëîõûã òàéëáàðëàÿ.
Îð÷èí ãýäýã áîë ýêîëîãèéí ¿íäñýíîéëãîëòûí íýã áºãººäîðãàíèçìûí àìüäðàëûí
¿éëàæèëëàãààíä íºëººëæáàéäàã õ¿ðýýëýí áàéãàà
íºõöëèéí íýãäëèéã õýëíý.
Îðãàíèçì îð÷èíäîî çîõèëäîõûã àäàïòàöè ãýíý.
Òýãâýë îðãàíèçìä ¿éë÷èëæáàéãàà îð÷íû òóñãàé øèíæ ÷àíàð,õýñãèéã ýêîëîãèéí
õ¿÷èíç¿éëãýíý.

3. Ýêîëîãèéí õ¿÷èíç¿éëèéã äîòîð íü 3àíãèëäàã. ¯¿íä:
I.Ñàâ åðòºíöèéí õ¿÷èíç¿éë
II. Øèì åðòºíöèéíõ¿÷èí ç¿éë
III. Õ¿íòºðºëõòºíèéõ¿÷èíç¿éë

4. I.Ñàâåðòºíöèéí õ¿÷èíç¿éëíüäàðààõ áàéäëààðõóâààãäàíà.
1. Óóðàìüñãàëûí
- Íàðíû ãýðýë
- Òåìïåðàòóð
- ×èéã òóíàäàñ
- Öàñàí á¿ðõ¿¿ë
- Àãààðûí äàðàëò,õºäºë㺺í,õèéííàéðëàãà
- Ñàëõè
- Àòìîñôåðèéí öàõèëãààíæèë
2. Õºðñãàäàðãûí õ¿÷èíç¿éë
3. Õîòãîð, ã¿äãýðèéí
4. Ãèäðîëîãèéí

5. II.Øèìåðòºíöèéíõ¿÷èíç¿éëíü
1. Óðãàìàë, ò¿¿íèéá¿ëãýìäýë
2. Àìüòàí ººðººáîëîîä áóñàä ç¿éë
3. ̺ºãáà áè÷èëîðãàíèçì
III.Õ¿íòºðºëõòíèéõ¿÷èíç¿éë
1. Îðãàíèçìä øóóä íºëººëºõ
2. Îðãàíèçìä äàì íºëººëºõ

6. Çàðèì ýðäýìòýä îð÷íû õ¿÷èíç¿éëèéãàðà麺ðáàéäëààðàíãèëñàí áàéäàã.Ñàâ
åðòºíöèéí õ¿÷èíç¿éëèéãäîòîð íü ôèçèêèéí,õèìèéí, õºðñíèéãýæ õóâààæýý.
Ôèçèêèéíõ¿÷èíç¿éëèéíýõ ¿íäýñ íü ìåõàíèê, äîëãèîíû çýðýã îëîí ÿíçûí ôèçèêèéí¿çýãäë¿¿ä
õàìààðíà. Õèìèéí õ¿÷èíç¿éëíü îð÷íû õèìèéí íàéðëàãààñõàìààðíà. Óñíûäàâñëàã,
õ¿÷èëòºðºã÷èéíàãóóëàìæ ãýõ ìýò. Õºðñíèé
õ¿÷èíç¿éëíü ò¿¿íèéôèçèê,õèìè, ìåõàíèê øèíæ,óóëûí ÷óëóóëàã,óðãàìëûí ¿íäýñíèé
ñèñòåìèéí îíöëîã, õºðñíèé á¿òýö, íàéðëàãà,÷èéã,ÿëçìàãò áàéäàëçýðãýýñ õàìààðíà ãýæýý
(Êîðîáêèí,2005).

7. Ýêîëîãèéí õ¿÷èíç¿éëíü äàðààõ õýä õýäýí ¿íäñýí ÷èãëýëýýð îðãàíèçìä íºëººëæáàéäàã
(×åðíîâà íàð, 1998).
1. Îðãàíèçìûí ôèçèîëîãè, áèîõèìèéí ïðîöåññûã çîõèëäëîãîîíû ººð÷ëºëòºíääóóäñàí öî÷ðîîã÷
áîëíî.
2. ªãºãäñºííºõöºëä îðøèí àìüäðàõ áîëîìæã¿é áàéäëûã íºõöºëä¿¿ëñýíõÿçãààðëàã÷ áîëäîã.
3. Îðãàíèçìûí àíàòîìè, ìîðôîëîãèéí ººð÷ëºëòºääóóäñàíìîäèôèêàòîð áîëíî.
4. Îð÷íû áóñàä õ¿÷èíç¿éëèéíººð÷ëºëòèéãèëòãýñýí äîõèî áîëäîã.
Ýêîëîãèéí õ¿÷èíç¿éë¿¿äîðãàíèçìûí àìüäðàëä ¿éë÷ëýõáàéäàëíü îëîí ÿíç áàéõáîëîâ÷
äàðààõ åðºíõèéç¿éëòîãòîîëä çàõèðàãäàíà.¯¿íä:

8. 1. Îïòèìàëûí õóóëü.
Òóõàéí õ¿÷èíç¿éëèéíîðãàíèçìä ¿éë÷ëýõõýìæýý
õàìãèéí çîõèìæòîé áàéãàà ¿åèéãîïòèìàë áóþó õàìãèéí òîõèðîìæòîé áàéäàëãýíý. Îïòèìàëààñ
õî¸ð òèéø õàçàéõòóòàì îðãàíèçìûí àìüäðàë äîðîéòîæ àìüäðàõ ÷àäâàðûí äîîä õÿçãààðò
õ¿ðìýãö ìºõíº.
Îïòèìàëü á¿ñýýñ õî¸ð òèéø õàçàéõòóòàì ç¿éëèéíàìüäðàë óëàì äîðîéòíî.
Èíãýæ àìüäðàëäîðîéòîõ ¿åèéãïåññèìóìèéí á¿ñ ãýæ íýðëýíý. Òîäîðõîé õ¿÷èíç¿éëä
îðãàíèçìûí äàñàí çîõèëäîõ ÷àäàâõèéí õýìæýýã ýêîëîãèéí âàëåíò ãýíý.
ªºð ººðç¿éëèéíîðãàíèçìóóä îïòèìèóì áà ýêîëîãèéí âàëåíòààð ÿëãààòàé áàéäàã.

10. Æèøýýëáýë: Ìàíàé îðíû õàíãàé, ãîâü, õýýð, ºíäºðóóëûí á¿ñýä òàðõñàí øàð¿íýã õºðñºí äýýð
õàñàõ 40õýìýýñ íýìýõ 45 õýìèéí õýëáýëçëèéã äàâàíòóóëäàã áºãººä¿¿íèéõýëáýëçýõ
õýìæýý íü 85 õýì áàéãàà þì. Ãýòýë íýãýí ç¿éëèéíäóëààí óñíû õàâ÷ààõàéCopilia mirabilis
+23-ààñ /+29 õýì õ¿ðòýë/ åð人ë6õýìèéí õýëáýëçëèéã òýâ÷èíý.
Ìàíàé äýëõèéäýýð àìüä áèåèéí àìüäðàëä õ¿íä íºõöºëòýé, îëîí îðãàíèçì îðøèí òîãòíîõ áîëîìæã¿é
òèéì ºíöºãáóëàí áèé.Èéì ãàçðûã ýêñòåðìàëü íºõöºëòýéãàçàð ãýíý.

11. Òóõàéëáàëõîéä òóéëûí á¿ñýä ºâºë人-67 õýì õ¿ðäýã.
Òèéìõàòóó øèð¿¿í íºõöºëääàëàéí õàâ,äàëàéí çààí,äàëàéí ìóóð çýðýã õàâòãàé øèéðòýí
àìüòàä îðøèí àìüäàðäàã. Òýä áèåèéíõýý ãàäíà òàëààðìàø çóçààíºâ÷
ººõºíäàâõàðãàòàéó÷èðáèåèéíäóëààíàà àëäàõã¿éñàéí áàðüæ áàéäàã.Äýëõèéä õàìãèéí
õ¿éòýí áîëñîí õýìæýý 1983 îíû 7-ðñàðä Àíòàðêòèäèéí ºìíºä òóéë îð÷ìûí 4897 ì ºíäºðò-89.2
õýì õ¿éòýðñýí áàéíà (Scott,1994). Àíòàðêòèäèéí ýðýã îð÷ìîîð íýëýýä ç¿éëèéíõàâòãàé
øèéðòí¿¿ä ìàø îëíîîðîî ñ¿ðýãëýí àìüäàðíà.

12. Îöîí øóâóó ºíä㺺ãàðãààä õýâëèéòàëä õºëèéíñýë¿¿ð äýýðýý
áàéëãàí äóëààöóóëæ ºíäºãíººñäýãäýýõýé ãàðòàëẺöèéëºí,äýãäýýõýéãýý õîîëëîæ çóíû
äóíä õ¿ðòýë ººðòýé㺺õàìò áàéëãàäàã.ªìíºä òóéëûí 6, 7, 8 – ðñàð íü ìàíàéõîéä ñýð¿¿í
á¿ñèéí 12, 1, 2 ñàð áóþó ºâëèéíóëèðàë þì. Õàðèíºìíºä òóéëäýýðõ 12, 1, 2 –ð ñàð íü õîéä
ñýð¿¿í á¿ñèéí6,7,8-ð ñàðòàé ä¿éíý.

13. Ýêîëîãèéí õ¿÷èíç¿éëèéíèõõýëáýëçýëä îðøèæ÷àäàõîðãàíèçìûã òóõàéí õ¿÷èíç¿éëèéíõíü
íýðèéí ºìíº ýâðè-ºðãºí ãýñýí óãòâàð õýðýãëýãääýã áîë эêîëîãèéíâàëåíò áàãàòàé
îðãàíèçìûã ìºíººõõ¿÷èí ç¿éëèéííýðèéí ºìíº ñòåíî-íàðèéí ãýäýã óãòâàð çàëãàäàã.Ýâðèáàò
ãýâýë äàðàëòûíõýëáýëçëèéã äààäàã,
õàðèí ñòåíîáàò ãýâýë òîäîðõîé äàðàëòàíä îðøèæ ÷àääàãîðãàíèçìûã õýëýõ æèøýýòýé. ̺í
óñíû äàâñëàãààñ áîëæ ýâðèãàëèí, ñòåíîãàëèí ãýæ õóâààíà.

14. Á¿õýëäýý áîë ýêîëîãèéí ÿíç á¿ðèéííºõöºëäàìüäðàõ ÷àäâàðòàéîðãàíèçìûã ýâðèáèîíò,
òîäîðõîé õÿçãààðëàãäìàë íºõöºëøààðäàõ îðãàíèçìûã ñòåíîáèîíò
ãýæ íýðëýíý. Èõ õýëáýëçëýëòýé, îëîí ÿíçûí àìüäðàõ îð÷èíä òºâºãã¿éàìüäàð÷ ÷àääàã
îðãàíèçìûã ýêîëîãèéí âàëåíò ºíäºðòýé, õàðèí õÿçãààðëàãäìàë íºõöëèéã
øààðääàã áîë ýêîëîãèéí âàëåíò áàãàòàé ãýæ ÿëãàæ ¿çäýã.

15. 2.Îðãàíèçìûí àìüäðàëûí ÿíçá¿ðèéí ¿éëàæèëëàãààíä õ¿÷èíç¿é뺺ðººðººð¿éë÷ëýõ.
Õ¿÷èíç¿éëá¿õýí îðãàíèçìûí àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí
¿éëàæèëëàãààí人ðººðººðíºëººëíº.Íýã ïðîöåññò òýð õ¿÷èí ç¿éëîïòèìèóì áàéñíàà íºãººä
ïåññèìèóì áîëíî. Æèøýýëáýë +40 õýìýýñ +45 õýì õàëóóí íü õ¿éòýí öóñòàí àìüòíû áîäèñûí
ñîëèëöîîíû õóðäûã èõýñãýõ áîëîâ÷ õºäºë㺺íèéèäýâõèéã áóóðóóëæòýð àìüòàí è÷ýýíä
îðîõòîé àäèëõºäºë㺺íã¿éáîëíî. Îëîí ç¿éëçàãàñàíä óñíû òåìïåðàòóð áýëãèéí ýñ ¿¿ñýõýä
îïòèìàë ìºðò뺺ò¿ðñøàõàõàä íü òîõèðîìæ ìóóòàé áàéäàã ó÷èðòýä òåìïåðàòóðûí ººð
íºõöºëäò¿ðñýý øàõàõàä õ¿ðäýã.

16. 3.Ç¿éëèéí áîäãàëèóä îð÷íû õ¿÷èíç¿éëèéí¿éëäýëäºãºõõàðèó óðâàë ººðººðáàéõ.
Íýã ç¿éëèéíáîäãàëèóäàä òýñâýðèéí õÿçãààð, ìºõëèéíöýã, îïòèìàë áà ïåññèìàëü á¿ñ ÿã
äàâõöàõã¿éººðººðáàéæáîëíî. Ýíý íü òóõàéí áîäãàëü áèåèéí óäàìøëûí ÷àíàð,áýëãèéí áîëîí
íàñíû, ìºí áèîëîãèéí îíöëîãоîð ÿëãàãäàíà. Íýã æèøýý àâúÿ. Òýýðìèéí äýíãèéí ýðâýýõýé íü
ãóðèëáóäààíû õîðòîí áîëäîã øàâæ.

17. Ò¿¿íèéòººë¿¿ðèéíìºõëèéí òåìïåðàòóð íü -7 õýì, ºíäãºíä-27 õýì áàéíà.Òýãâýë -10 õýì
òººë¿¿ðèéãõºíººõàþóëòàé áîëîâ÷ òèéìòåìïåðàòóðò áèå ã¿éöñýí øàâæ áîëîí ò¿¿íèéºíäºã
àæðàõã¿é.Ýíý íü åðºíõèéç¿éòîãòëûí ¿¿äíýýñ àâ÷¿çâýëç¿éëèéíàìüäðàõ ÷àäâàðûí
õÿçãààðûã
íýìýãä¿¿ëæ áàéãààçîõèëäëîãîîíû ºâºðìºöòàëþì. Ò¿¿í÷ëýíç¿éëèéíñïåêòðèéã/амьдрах
чадвар,амьдрах хугацаа/ íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà þì.

18. 4.Õ¿÷èíç¿éë¿¿äèéíõàðèëöàí ¿éë÷ëýë.
Îðãàíèçìûí õ¿÷èíç¿éëèéíîïòèìàëü á¿ñ áà òýñâýðèéí õÿçãààð áóñàä õ¿÷èíç¿éëèéíõýìæýý,
õ¿÷íýýñ õàìààðíà. ¯¿íèéãëõ¿÷èíç¿éëèéíõàðèëöàí¿éë÷ëýëèéíç¿éòîãòîîë ãýíý.
Æèøýý íü: Õàëóóí ÷èéãëýããàçðûã áîäâîë õàëóóí õóóðàéäóó ãàçàðîðãàíèçì õÿëáàð äàâæ
ºíãºðíº.̺í õ¿í õóóðàé õ¿éòíèéãòîîõã¿éìºðò뺺÷èéãëýã
õ¿éòíèéã ìóó òýñâýðëýäýã. Ìîíãîë íóòàãò ºâëèéíòýñãýì õ¿éòíèéã ìàë÷èíàðäóóä ìàëãàé
áóóëãàõã¿éàæðàõã¿éäàâàíòóóëäàã áîë èõ÷èéãëýã Åâðîïò èéì õ¿éòíèéãõ¿í
òýñâýðëýõýä áýðõ áàéäàã.1996-1997îíû ºâºëÅâðîïò -20 õýì õ¿ð÷õýä õîíîã õ¿éòðýõýä
200 øàõàì õ¿í îñãîñîí ìýäýý ãàð÷ áàéñàí.

19. 5.Õÿçãààðëàã÷ õ¿÷èíç¿éëèéíä¿ðýì.
Õ¿÷èíç¿éëèéí¿éë÷ëýëîïòèóìààñ õàçàéõ òóòàì òóõàéí íºõöºëäç¿éëîðøèí òîãòíîõ ÿâäëûã
õ¿íäð¿¿ëíý. Îðãàíèçìä íýã õ¿÷èíç¿éëîïòèìàë áàéâ÷íºãººõ¿÷èí ç¿éëìºõëèéí öýãò õ¿ðâýë
àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é.Ýíý íü íýã õ¿÷èíç¿éëèéíäóòàãäëûã íºãººõ¿÷èíç¿éëîðëîõã¿é ãýñýí ¿ã.
Ýíý ç¿éòîãòëûã õÿçãààðëàã÷õ¿÷èíç¿éëèéíä¿ðýì áóþó “Ëèáèõèéí õàìãèéí áàãûí ä¿ðýì”
ãýäýã. Ýíý ä¿ðìèéã1840 îíä Ãåðìàíû ýðäýìòýí Þ. Ëèáèõòîìü¸îëæýý. Ëèáèõóðãàìëûí ºñºëòíü
ò¿¿íèéòýæýýëä øààðäàãäàõ çàðèì ÷óõàëýðäýñ ýëåìåíò¿¿ä õ¿ðýëöýõ¿éö õàìãèéí áàãà
õýìæýýãýýð áàéõààñ øàëòãààëíàãýæ ä¿ãíýæýý. Èéì ó÷ðààñ Ëèáèõèéí õàìãèéí áàãûíä¿ðýì
ãýäýã íýð àâñàí
áîëíî.

20. Õÿçãààðëàã÷õ¿÷èíç¿éëíü àìüòàí, óðãàìëûí àëèâàà ç¿éëèéíãàçàðç¿éíòàðõàöûí äýëõýö
íóòãèéí (àðåàë)õèëèéã òîãòîîíî. Õîéä ñýð¿¿í á¿ñð¿¿ ÿâàõ òóòàì äóëààí äóòàãäàëòàé áîëæ
õàðèí äóëààí á¿ñ ð¿¿îéðòîõîä ÷èéãäóòàãäàëòàé áîëæ èðíý. Òýãâýë äóëààíä äóðòàé
óðãàìëûí òàðõàöûí õèë õÿçãààðûã òóõàéí ãàçàð íóòãèéí äóëààíû ãîðèì òîãòîîíî ãýñýí ¿ã.
Õÿçãààðëàã÷õ¿÷èíç¿éëèéíä¿ðýìä õàìààðàõ áóñàä õ¿÷èíç¿éë¿¿ä÷ áèé.Æèøýýëáýë:
Èíæèðèéí ìîäíû òîîñ õ¿ðòýýã÷ íü íýã ç¿éëøàð õýäãýíý Blastophaga psenes þì. Ýíý ìîäíû ýõ
îðîí íü Ãàçàð Äóíäàä òýíãýñèéí ýðýã. Ò¿¿íèéãÊàëèôîðíèä íóòàãøóóëàõàä ìºíººõøàð
õýäãýíèéã òýíä àâàà÷èõã¿éáîë óã ìîä ¿ðýëäýãã¿é áàéíà.

21. Õÿçãààðëàã÷õ¿÷èíç¿éëèéíä¿ðìèéã õºäººàæ àõóéíïðàêòèêò àøèãëàæáîëíî. Òóõàéëáàë
ñàðìèñûã 5-ð ñàðûí ýõýýð, òºìñèéãìºí ñàðûí àðàâäààð òàðèàëäàãáîë áàéöààíû
¿ðñë¿¿ðèéã6-ð ñàðûí ýõíèé 10 õîíîãò èëòàëáàéäøèëæ¿¿ëäýã.Ýíý íü óã òàðèìëóóä óðãàõ
òîõèðîìæòîé òåìïåðàòóð áèéáîëîõòîé õîëáîîòîé.
̺í ìîä, ñººãòàðèõàä ýíý ç¿éòîãòëûã çààâàëõàðãàëçàí ¿çýõ ¸ñòîé. Íýãýíò äýëõèéí
äóëààðàë áîëæ áàéõàäò¿¿íèéãíü áàñóõààëãààð àøèãëàõõýðýãòýé.
Õÿçãààðëàã÷õ¿÷èíç¿éëèéíä¿ðìèéí äàãóó äóëààñàã óðãàìëûí òåìïåðàòóðûí õèëõÿçãààð
õîéøèëæ áàéãàà íü òîäîðõîé.

22. Òèéìáîëîõîîð öºëèéíáàÿí á¿ðä¿¿äèéããîâü óðóó õîéø íü í¿¿ëãýæáîëíî ãýæ ¿çýæáàéíà.
Ãàçðûí äîîðõ óñ
èëãàðñàí ãàçðóóäààð öºëèéíóðãàìëûã ¿ðýýð áîëîí øèëæ¿¿ëýí òàðüæ íîãîîí òºãºë
áàéãóóëæáîëîõ þì. Ýíý íü öºëæèëòèéãñºðæòýìöýõýýñ ãàäíà çàðèì ãàçàð
öºëæèëòèéãäàãàæòýìöýõ áîëîìæèéã õàéõõýðýãòýé ãýñýí ¿ãþì. Ãîâü öºëèéíá¿ñèéí
õàòóó øèð¿¿í íºõöºëääàñàí çîõèëäñîí îëîí ç¿éëèéíóðãàìàë áàéäàã.
Íîãîîí òºãºëáàéãóóëàõäàà èéìóðãàìëûã ºðãºíàøèãëàâàë àìæèëòàíä õ¿ð÷÷àäíà.
Adiyasvren Dolgor