ncdkslcj

2. Ñòèâåí Õîêèíã
Öàã õóãàöààíû òîâ÷ ò¿¿õ

3. Òàëàðõàë
Ýíýõ¿¿ íîìûã Æåéíä çîðèóëàâ.
1982 îíä Õàðâàðäàä ˸áîâûí áàãö ëåêöèéã óíøñàíûõàà äàðàà áè îðîí çàé öàã õóãàöààíû
òóõàé õÿëáàðøóóëñàí íîì áè÷èæ ¿çýõýýð øèéäñýí þì. Òýð ¿åä ýðòíèé îð÷ëîí åðòºíö, õàð
í¿õíèé òóõàé îëîí òîîíû íîì áàéñíû äîòîð Ñòèâåí Âàéíáåðãèéí "Ýõíèé ãóðâàí õîðîì" øèã
ñàéí íîì, ýíä íýðèéã íü äóðäàõûí õýðýãã¿é ìóó íîì ÷ áàéñàí áèëýý. Ãýõäýý îð÷ëîí ñóäëàë
áîëîí êâàíò îíîëûã ñóäëàõ õ¿ñëèéã íàäàä òºð¿¿ëñýí îð÷ëîí åðòºíö õààíààñ ¿¿ññýí áý? ÿàæ,
ÿàõ ãýæ ¿¿ññýí áý? òýð ìºõºõ ¿¿, õýðýâ ìºõºõ áîë ÿàæ ìºõºõ âý? çýðýã àñóóäëûã òýäíèé íýã íü
÷ õºí人ã¿é þì øèã ñàíàãääàã. Ýäãýýð àñóóëòûã áèä á¿ãäýýðýý ñîíèðõäîã. Ãýòýë ýäãýýð
àñóóäëûã øèéäýõýä òóñàëäàã ìàòåìàòèêèéí ó÷ðûã öººí òîîíû ìýðãýæèëòýí ë îéëãîæ
÷àäàõààð òèéì èõ ìýäëýã, óð ÷àäâàð øààðäñàí øèíæèéã îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí îëæýý.
Ãýõäýý îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñýë, öààøäûí õóâü çàÿàíû òàëààðõ ¿íäñýí òºñººëëèéã
ìàòåìàòèêã¿éãýýð øèíæëýõ óõààíû áîëîâñðîë îëîîã¿é õ¿ì¿¿ñò ÷ îéëãîìæòîéãîîð èëòãýí
ºã¿¿ëæ áîëíî. ¯¿íèéã ë áè ýíý íîìäîî ã¿éöýëä¿¿ëýõèéã õè÷ýýñýí þì. Èíãýæ ÷àäñàí
ýñýõèéã ìèíü óíøèã÷èä ø¿¿íý áèç ýý. Íîìîíä îðñîí òîìú¸î á¿ð õóäàëäàí àâàã÷äûí òîîã
õî¸ð äàõèí áóóðóóëäàã ãýæ íàäàä õýëæ áàéñàí. Òýãýõýä íü áè ÿìàð ÷ òîìú¸îã¿éãýýð àñóóäàëä
õàíäàõààð øèéäñýí þì. Ãýëýý ÷ ýöñèéí ýöýñò íýã ë òîìú¸î, Ýéíøòåéíèé àëäàðò E=mc^2
òîìú¸îã îðóóëëàà. Ýíý íü ÷àäâàðëàã óíøèã÷äûí ìààíü òýí õàãàñûã ¿ðãýý÷èõã¿é ãýäýãò áè
èòãýæ áàéíà.
Õàæóóãèéí õàòèíãèðàëò õàòóóðàë áóþó õºäºë㺺íèé ìýäðýëèéí ýñèéí ºâ÷íººð ºâäñºíèéã
ìèíü ýñ òîîöâîë áóñàä á¿õ ç¿éëä íàìàéã àç ò¿øèæ áàéëàà. Ýõíýð Æåéí, õ¿¿ Ðîáåðò, Òèììè,
îõèí Ëþñè íàðûí ìààíü íàäàä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ äýìæëýã àìüäðàëûí õýâèéí áàéäàëäàà
ýðãýí îðæ, àæèëäàà àìæèëò ãàðãàõ áîëîëöîî îëãîñîí. Îíîëûí ôèçèêèéã ñîíãîñîí ìààíü áàñ
àç áîëîâ, ó÷èð íü òýð á¿õýëäýý îé óõààíä ìèíü áàéñàí þì. Òýãýõýýð ìèíèé áèåèéí äîðîéòîë
íîöòîé ñààä áîëîîã¿é. Øèíæëýõ óõààíû íàéç íºõºä ìèíü á¿ãäýýðýý òóéëûí èõ äýìæëýã
¿ç¿¿ëæ áàéëàà.
Àæëûí ìààíü ýõíèé, "ñîíãîäîã" ¿åä îéðûí òóñëàã÷, õàìòðàã÷èä ìààíü Ðîæåð Ïåíðîóç,
Ðîáåðò Ãåðîê, Áðåíäîí Êàðòåð, Æîðæ Ýëëèñ íàð áàéâ. Íàäàä òóñàëæ, õàìòðàí àæèëëàñàí
òýäýíäýý òàëàðõàæ áàéíà. Ýëëèñòýé õàìòðàí áè÷ñýí "Îðîí-öàãèéí òîì õýìæýýíèé á¿òýö"
íîì 1973 îíä õýâëýãäñýíýýð ýíý ¿å ºíäºðëºñºí þì. Óã íîìîîñ íýìýëò ìýäýýëýë àâ÷ áîëíî
ãýæ óíøèã÷äàäàà çºâëºìººðã¿é áàéíà. Ó÷èð íü òýð íîì õýòýðõèé ìàòåìàòèê øèíæòýé,
òýãýýä ÷ óíøèõàä õ¿íä. Òýð ¿åýñ õîéø èë¿¿ îéëãîìæòîé áè÷èæ ñóðñàí ãýäýãòýý áè èòãýëòýé
áàéäàã.
1974 îíîîñ ýõýëñýí àæëûíõàà õî¸ð äàõü, "êâàíòûí" ¿åäýý Ãàððè Ãèáñîí, Äîí Ïåéæ, Æèì
Õàðòë íàðòàé ãîëëîí àæèëëàñàí þì. Òóñëàìæ ãýäýã ¿ãèéí øóóä óòãààð ÷, øèëæñýí óòãààð ÷
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí òýäýíäýý áîëîí øàâü íàðòàà áè ìàø èõ òàëàðõàæ áàéíà. Øàâü íàðààñàà
õîöðîõã¿é áàéõ õýðýãöýý øààðäëàãà íàìàãò øèãäýõýýñ íàìàéã àâàðñàí õàìãèéí ÷óõàë ò¿ëõýö
áîëñîí ãýäýãò áè èòãýäýã. Ýíý íîìûã áîëîâñðóóëàõàä øàâü íàðûí ìààíü íýã Áðàéí Óèòò èõ
òóñ õ¿ðãýñýí áèëýý. Íîìûíõîî àíõíû íîîðãèéã áè÷÷èõñýí áàéñàí 1985 îíä áè óóøèãíû

4. õàòãàëãàà òóñëàà. Òºâºíõºä ãóóðñ ñóóëãàõ õàãàëãàà õèéëãýõ õýðýãòýé áîëæ, õàãàëãààíû äàðàà
áè ÿðüæ ÷àäàõàà áîëüñîí þì. Èíãýýä õàðèëöàõ áîëîìæîî áàðàã àëäàâ. Íîìîî äóóñãàæ
÷àäàõã¿é íü äýý ãýæ òýð ¿åä áîäîæ áàéëàà. Ãýâ÷ Áðàéí íîìûã çàñàæ ñàéæðóóëàõàä òºäèéã¿é
Êàëèôîðíèéí Ñàííèâåëèéí Words plus, Inc êîìïàíèéí Âîëò Âîëòîøîîñ íàäàä áýëýãëýñýí
õàðèëöààíû Living center ïðîãðàììûã àøèãëàæ ñóðàõàä ìèíü òóñàëñàí. Ýíý ïðîãðàììûí
òóñëàìæòàéãààð íîì, ºã¿¿ëýë áè÷èæ, Ñàíííâåëèéí ººð íýã êîìïàíè Speech Ðlus-ààñ íàäàä
áýëýãëýñýí ÿðèà íèéëýãæ¿¿ëýã÷èéí òóñëàìæòàéãààð õ¿ì¿¿ñòýé ÿðüæ ÷àääàã áîëîâ. Äýâèä
Ìýéñîí ýíý íèéëýãæ¿¿ëýã÷èéã æèæèãõýí ïåðñîíàë êîìïüþòåðèéí õàìò òýðãýíöýðò ìèíü
ñóóðèëóóëæ ºãñºí þì. Ýíý ñèñòåì á¿ãäèéã ººð÷èëñºí áèëýý. ¯íýíäýý áè îäîî äóó õîîëîéãîî
àëäàõààñ ºìíºõ ¿åýñýý èë¿¿ äýýð õàðèëöàæ ÷àääàã áîëñîí.
Íîìûí àíõíû õóâèëáàðòàé òàíèëöàæ, ýíý íîìûã ñàéæðóóëàõàä òóñ áîëîõ çºâëºãºº ºã÷
áàéñàí õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàë èëýðõèéëüå. ßëàíãóÿà, Âàntam bîîês õýâëýëèéí ãàçðûí ðåäàêòîð
Ïåòåð Ãóççàðäè ìààíü ñàéòàð òàéëáàðëàãäààã¿é ãýæ ¿çñýí ç¿éëñèéíõýý òóõàé ñàíàë
àñóóëãàòàé çàõèäëóóäûã àð àðààñ íü èëãýýæ áàéëàà. Ǻâëºãºº, çàëðóóëãûí ìàø óðò æàãñààëòûã
õ¿ëýýí àâààä áè ìàø èõ öî÷èðäñîíîî õ¿ëýýõ õýðýãòýé ãýâ÷ Ãóççàðäèéí çºâ áàéñàí. Ãóççàðäè
àëäààã ìèíü ò¿íøèæ áàéñíû à÷ààð ýíý íîì ñàéí áîëñîí ãýäýãò áè èòãýäýã.
Áè ººðèéí òóñëàã÷ Êîëèí Âèëëüÿìñ, Äýâèä Òîìàñ, Ðåéìîíä Ëýôëåìì íàðòàà, íàðèéí áè÷èã
Æóäè Ôåëë, Ýíí Ðàëüô, Øåðèë Áèëëèíãòîí, Ñüþ Ìýéñè áîëîí ñóâèëàã÷ íàðòàà ã¿í
òàëàðõëàà èëýðõèéëüå. Ãîíâèëë-ýíä-Êàéþñ-Êîëëåæ, Øèíæëýõ Óõààí, Òåõíèêèéí
Ñóäàëãààíû Õîðîî, Ëåâåðõóëì, Ìàê-Àðòóð, Íóôôèëä, Ðàëüô Ñìèòèéí Ñàíãààñ øèíæëýõ
óõààíû ñóäàëãàà ýìíýëãèéí á¿õ çàðäëûã äààãààã¿éñýí áîë áè þóíä ÷ õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéñàí.
Òýäýíä ìàø èõ òàëàðõàæ áàéíà.
Ñòèâåí Õîêèíã, 1987 îíû 10 ñàðûí 20

5. Óäèðòãàë
Áèä åðòºíöèéí òàëààð áàðàã þó ÷ ìýäýõã¿é àìüäàð÷ áàéíà. Àìüäðàëûã òýòãýã÷ íàðíû
ãýðëèéã ¿¿ñãýäýã ìåõàíèçìèéí òóõàé, îãòîðãóéä áèäíèéã óíàãà÷õàëã¿é äýëõèé äýýð áàðüæ
áàéäàã òàòàëöëûí òóõàé ÷ þì óó ýñâýë áèäíèéã á¿ðä¿¿ëäýã, á¿òöýýñ íü áèä ººðñ人 ãîë
òºëºâ õàìààðäàã àòîìûí òóõàé òºäèé ë ñîíèðõîõã¿é áàéíà. Áàéãàëü ÿàãààä èéì áàéäàã âý,
îãòîðãóé õààíààñ ¿¿ññýí áý, ýñâýë òýð ýíäýý ë áàéñàí óó, õýðýâ öàã õóãàöàà õýçýý íýã öàãò
áóöàæ óõàðâàë ¿ð äàãàâàð øàëòãààíûõàà ºìíº áàéõ óó, ¿ã¿é þó, õ¿í òºðºëõòíèé òàíèí
ìýäýõ¿éä ýöñèéí çààã áèé þó ãýäãèéã áîäîæ ñóóäàã õ¿í (èéì íóõàöòàé àñóóëò òàâüäàãã¿éãýý
÷ ñàéí ìýäýõã¿é) õ¿¿õä¿¿äèéã ýñ òîîöâîë õîâîð àæýý. Þóã õàð í¿õ ãýõ âý, áîäèñûí õàìãèéí
æèæèã õýñýã þó âý, ÿàãààä áèä ºíãºðñíèéã ìýääýã, èðýýä¿éã ìýääýãã¿é âý, õýðâýý ýõëýýä ýìõ
çàìáàðààã¿é áàéñàí áîë îäîîãèéí, õàðàãäàõóéö ýìõ öýãö ÿàæ áèé áîëîâ, ÿàãààä îð÷ëîí
åðòºíö îðøèí áàéíà âý ãýäãèéã ìýäýõèéã õ¿ñäýã õ¿¿õä¿¿ä ÷ áàéäàã, áè òýäýíòýé òààðàëäàæ
áàéñàí. Ýöýã ýõ, áàãø íàð ýäãýýð àñóóëòûí èõýíõýä ìºðºº õàâ÷èí õàðèóëàõ ýñâýë îé óõààíä íü
á¿¿ð ò¿¿ðõýí õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí øàøíû äîìãîîñ ýø òàòàõ ¿çýãäýë íèéãýìä ìààíü áàéñààð ë
áàéíà. Èéìýðõ¿¿ àñóóëò õ¿íèé îéëãîõóéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäëûã òîäîðõîé èëýðõèéëäýãýýñ
çàðèìä íü ýäãýýð àñóóëò òààëàãääàãã¿é àæ. Ãýòýë ôèëîñîôè, áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû
õºãæèë èéìýðõ¿¿ àñóóäëûí à÷ààð ¿íäñýíäýý óðàãø àõèñàí áèëýý. Èéìýðõ¿¿ òºðëèéí àñóóëò
òàâèõûã õ¿ñäýã íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí òîî íýìýãäýæ áàéãàà áà òýä çàðèìäàà íèëýýä õà÷èðõàëòàé
õàðèóëòûã ñîíñîæ áàéíà, Áèä ìàø áàãûã ÷, ìàø òîìûã ÷ àëü àëèíûã íü õàìðàõ ¿¿äíýýñ
ñóäàëãààíûõàà õàÿàã àòîì ðóó ÷, îä ðóó ÷ èæèëõýí òýëæ áàéíà.1974 îíû õàâàð ñàíñðûí
"Âèêèíã" õºëºã Àíãàðàã äýýð ãàçàðäàõààñ õî¸ð îð÷èì æèëèéí ºìíº áè Ëîíäîíãèéí Âàíãûí
Íèéãýìëýãýýñ çîõèîí áàéãóóëñàí, õàðü ãàðàãèéí èðãýíøëèéã õàéõ áîëîëöîîã õýëýëöñýí áàãà
õóðàëä îðîëöîí Àíãëèä áàéëàà. Çàâñàðëàãààíû öàãààðàà çýðãýëäýýõ òàíõèìä áîëæ áàéãàà
îëîí õ¿íòýé õóðëûã ñîíèðõîí òèéø îðñîí þì. Òýãýýä áè øèíæëýõ óõààíû àõìàä
áàéãóóëëàãóóäûí íýã áîëîõ Âàíãèéí Íèéãýìëýãò øèíý ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëýõ, ýðòíèé íýãýí
çàíøëûí ãýð÷ áîëæ áàéãààãàà òºäºëã¿é îéëãîñîí áèëýý. Òýðã¿¿í ýãíýýíä, òàõèð äóòóó õ¿íèé
òýðãýíöýðò ñóóñàí íýãýí çàëóó ýõíèé õóóäñóóäàä íü Èñààê Íüþòîíû ãàðûí ¿ñýã õàäãàëàãäàí
áàéäàã íîìîíä íýðýý èõýä óäààí áè÷èâ. Ò¿¿íèéã áè÷èæ äóóñàõàä àëãà òàøèëò íèæèãíýñýí
þì.
Ñòèâåí Õîêèíã òýð ¿åä àëü õýäèéí äîìîã áîë÷èõñîí áàéëàà. ªíººäºð Õîêèíã Êåìáðèæèéí
Èõ Ñóðãóóëüä òýð íýãýí öàãò Íüþòîí, õîæèì Ï.À.Ì. Äèðàê-íýã íü õàìãèéí òîìûã íºãºº íü
õàìãèéí áàãûã ñóäàëæ áàéñàí àëäàðò õî¸ð ñóäëàà÷èéí õ¿ðòýæ áàéñàí Ëþêàñèéí íýðýìæèò
ìàòåìàòèêèéí Ïðîôåññîð áîëæýý. Õîêèíã áîë òýäíèé ç¿é ¸ñíèé çàëãàìæëàã÷ ìºí.
Ìýðýãæëèéí áèø õ¿ì¿¿ñò çîðèóëàí òóóðâèñàí Õîêèíãèéí ýíýõ¿¿ àíõíû íîì íü ºðãºí îëîí
óíøèã÷äàä òóñòàé îëîí ç¿éëèéã àãóóëñàí áàéíà. Íîì àãóóëãûíõàà áàãòààìæààð òºäèéã¿é,
çîõèîã÷èéíõîî îþóí óõààí õýðõýí àæèëëàäàãèéã ¿ç¿¿ëæ áàéãààðàà ñîíèðõîëòîé. Òà á¿õýí
ýíý íîìíîîñ ôèçèê, îäîí îðîí, îð÷ëîí ñóäëàë õèéãýýä ýð çîðèãèéí îãòîëöëîë äýýðõ
òîäîðõîé íýýëòèéã îëæ õàðíà.
Ãýõäýý ýíý íü áàñ Áóðõàíû òóõàé ... òýãýõäýý Áóðõàí áàéõã¿éí òóõàé íîì áàéæ ìýäýõ þì.
Áóðõàí ãýäýã ¿ã ýíý íîìîíä îëîíòîî òààðàëäàíà. Îð÷ëîí åðòºíöèéã òóóðüâèæ áàéõäàà
Áóðõàíä ÿìàð íýã ñîíãîëò áàéñàí áîëîâ óó ãýñýí Ýéíøòåéíèé àëäàðò àñóóëòûí õàðèóã îëîõ
ýðýëä Õîêèíã ìîðäæýý. Õîêèíã, ººðèéíõ íü áè÷ñýí÷ëýí, Áóðõíû ñàíààã îéëãîæ ìýäýõèéã

6. îðîëäñîí áàéíà. Ýíý õàéãóóëûí ÿâöàä îäîîãîîð õ¿ðýýä áóé ¿ð ä¿í íü á¿ð ÷ ãàéõàëòàé àãààä
îð÷ëîí åðòºíö îðîí çàéä õèë õÿçãààðã¿é öàã õóãàöààíä ýõëýë, òºãñãºëã¿é, Á¿òýýã÷èéí õóâüä
õèéõ ç¿éë ¿ã¿é àæýý.
Êàðë Ñýéãàí,
Êîðíèëëûí Èõ Ñóðãóóëü, Íüþ-Éîðê, Èòàê

7. Íýãä¿ãýýð á¿ëýã
Îð÷ëîí åðòºíöèéí òóõàé áèäíèé òºñººëºë
Íýã óäàà àëäàðòàé íýãýí ýðäýìòýí (ò¿¿íèéã Áåðòðàí Ðàññåë áàéñàí ãýëöäýã) îäîí îðíû
òàëààð îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ëåêö óíøæýý. Òýðýýð äýëõèé íàðûã, íà𠺺𺺠ìàíàé ãàëàêòèê
ãýãäýõ îääûí òîì ÷óóëãàíû òºâèéã òîéðîí õýðõýí ýðãýäýãèéã òàéëáàðëàæ ë äýý. Ëåêöèéí
òºãñãºëä òàíõèìûí àðûí ýãíýýíýýñ õèæýýë íàñíû, æèæèãõýí õàòàãòàé áîñîîä "Áèäýíä ÿðüñàí
á¿õýí ÷èíü äýìèé ç¿éë áàéíà. ¯íýí õýðýãòýý äýëõèé ÷èíü àâàðãà ÿñò ìýëõèéí íóðóóí äýýð
áàéãàà õàâòãàé òàâàã þì" ãýâ. Ýðäýìòýí ìààíü ýåëäýãõýí èíýýìñýãëýýä "Õàðèí ÿñò ìýëõèé
þóí äýýð òîãòäîã âý?" ãýõýä "Õ¿¿ ìèíü, ÷è ¿íýõýýð óõààíòàé õ¿¿ áàéíà. ßñò ìýëõèé ººð íýã
ÿñò ìýëõèé äýýð, òýð íü áàñ ÿñò ìýëõèé äýýð, ãýõ ìýòýýð äîîøëîíî äîî" ãýæ ºíººõ õàòàãòàé
õàðèóëñàí ãýäýã.
Îð÷ëîí åðòºíö ÿñò ìýëõèéí ýöýñ òºãñãºëã¿é öàìõàã áîëîõ òóõàé èéì òºñººëºë áèäíèé
èõýíõýä èíýýäòýé ñàíàãäàíà, ãýõäýý ÿàãààä áèä ººðñäèé㺺 èë¿¿ çºâ ìýääýã ãýæ áîääîã âý?
Îð÷ëîí åðòºíöèéí òàëààð áèä þóã ìýääýã âý, ¿¿íèéãýý áèä ÿàæ ìýäñýí áý? Îð÷ëîí åðòºíö
õààíààñ ¿¿ññýí, îäîî õààøàà ÿâæ áàéíà? Îð÷ëîí åðòºíöºä ýõëýë áàéñàí óó, õýðýâ áàéñàí áîë
ò¿¿íýýñ ºìíº þó áîëñîí áîë? Öàã õóãàöààíû ìºí ÷àíàð þó âý? Òýðýýð õýçýý íýã öàãò çîãñîõ
óó? Çàðèì òàëààð ãàéõàìøèãò øèíý òåõíèêèéí à÷ààð áèé áîëñîí ôèçèêèéí ñ¿¿ë ¿åèéí
îëîëòóóä àëü ýðò òàâèãäñàí àñóóëòóóäûí çàðèìûíõ íü ÷ áîëîâ õàðèóëòûã ýöýñëýí îëîõîä
õ¿ðãýæ áàéíà. Öàã õóãàöàà ºíãºð÷, ýäãýýð õàðèóëò äýëõèé íàðûã òîéðîí ýðãýäýã ãýäýã øèã
èëýðõèé áîëæ ÷ ìàãàä, ýñâýë ÿñò ìýëõèéí öàìõàã ãýäýã øèã èíýýäòýé ç¿éë ÷ áîëæ ìàãàä. (Àëü
íü ÷ áàéëàà ãýñýí) öàã õóãàöàà ë ¿¿íèéã øèéäíý.
Á¿ð Ìݪ 340 îíä Ãðåêèéí ôèëîñîôè÷ Àðèñòîòåëü "Òýíãýð îãòîðãóéí òóõàé" õýìýýõ
íîìîíäîî äýëõèé õàâòãàé áèø, õàðèí Ẻðºíõèé ãýäýãò èòã¿¿ëýõ õî¸ð ÷óõàë áàðèìòûã ãàðãàí
òàâüæýý. Íýãä, ñàðíû õèðòýëò íàð, ñàðíû õîîðîíä äýëõèé îðîõîä òîõèîäîã ãýäãèéã
Àðèñòîòåëü îéëãîñîí áàéíà. Äýëõèé ñàðàí äýýð ÿìàãò äóãóé ñ¿¿äýð òóñãàäàã, ýíý íü äýëõèé
áºìáºðöºã õýëáýðòýé áàéõàä ë áîëîìæòîé. Õýðýâ äýëõèé õàâòòàé, çýýðýíöýã õýëáýðòýé
áàéñàí áîë íàð çýýðýíöýãèéí òýíõëýã òàøàà áàéðëàõ ¿åä ë õèðòýëò ¿ðãýëæ òîõèîäîã áèø áîë
ñ¿¿äýð íü ñóíàñàí çóóâàí õýëáýðòýé áàéõ áàéñàí. Õî¸ðò, àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóðøëàãààñàà
ãðåê÷¿¿ä ºìíºä á¿ñ¿¿äýä Àëòàí ãàäàñ óìàðäûíõààñ äîîð õàðàãääàãèéã ìýääýã áàéëàà (Àëòàí
ãàäàñ óìàðä òóéëûí õàðàëäàà áàéðëàäàã ó÷ðààñ òýð íü óìàðä òóéëä áàéãàà àæèãëàã÷èéí ýãö
äýýð, õàðèí ýêâàòîð äýýðõ àæèãëàã÷èéí õóâüä òýíãýðèéí õàÿàíä áàéãàà ìýò õàðàãääàã). Àëòàí
ãàäàñ îäíû õàðàãäàõ áàéäàë Åãèïåò, Ãðåê õî¸ðò ÿëãààòàé áàéäãèéã ìýäýýä Àðèñòîòåëü
äýëõèéí òîéðãèéí óðò 400000 ¿åòýé òýíö¿¿ ãýäãèéã ÷ òîîöîîëîí ãàðãàæýý. ¯å ãýäýã íü ÿìàð
õýìæèãäýõ¿¿í áîëîõ íü òîäîðõîéã¿é áîëîâ÷ ýíý íü õî¸ð çóóí ÿàðä îð÷èì áºãººä ÷èíãýâýë
Àðèñòîòåëèéí õèéñýí òîîöîî ºíºº õ¿ëýýí çºâøººðäºã óòãààñ áàðàãöààëáàë õî¸ð äàõèí èõ
áàéãàà þì. Äýëõèé áºìáºðöºã õýëáýðòýé ãýäýã äýýð ãðåê÷¿¿äýä ãóðàâ äàõü áàðèìò ÷ áàéæýý.
Õýðýâ äýëõèé Ẻðºíõèé áèø þì áîë áèä ÿàãààä òýíãýðèéí õàÿàíààñ ãàð÷ èðæ áàéãàà õºëºã
îíãîöíû äàðâóóëûã ýõýëæ õàðààä, äàðàà íü õºëºã îíãîöûã ººðèéã íü õàðäàã âý?
Äýëõèé õºäºë㺺íã¿é, õàðèí íàð, ñàð, îä, ýðõýñ ò¿¿íèéã òîéðîí òîéðîã çàìààð ýðãýäýã ãýæ
Àðèñòîòåëü áîääîã áàéëàà. Òýðýýð äýëõèé áîë îð÷ëîí åðòºíöèéí òºâ, õàðèí òîéðîã

8. õºäºë㺺í áîë õàìãèéí òºãñ õºäºë㺺í ìºí ãýñýí çºí÷ ¿çýëäýý èòãýäýã áàéñàí ó÷ðààñ èéí
¿çæýý. Ýíý ñàíààã îð÷ëîí ñóäëàëûí á¿õýë á¿òýí çàãâàð áîëãîí II çóóíä Ïòîëåìåé õºãæ¿¿ëñýí
þì. Äýëõèé íü ñàð, íàð, îäîä, áîëîí òýð ¿åä ìýäýãäýæ áàéñàí Áóä, Öîëìîí, Àíãàðàã,
Áàðõàñáàäü, Ñàí÷èð ãýñýí òàâàí ãàðàã, íèéò íàéìàí õ¿ðýýãýýð õ¿ðýýë¿¿ëýí òºâä íü îðøèíî
(çóðàã 1.1).
çóðàã 1.1
Õàðèí ãàðàãóóä çîõèõ õ¿ðýýíäýý áàðèãäàí, òýíãýð îãòîðãóéä àæèãëàãäàõ íèëýýä íàðèéí
íèéëìýë çàìóóäûã íü òîîöîæ áîëîõóéö áàãà òîéðãîîð õºäºëäºã. Õàìãèéí ãàäíàõ õ¿ðýýíä áèå
áèåíýýñýý èæèë çàéä ò¿ãñýí, á¿ãä íèéëýýä íýãýí öóë áîëæ òýíãýð îãòîðãóéãààð çàìíàäàã ¿ë-
õºäëºõ îäîä áàéðëàíà. Óã õ¿ðýýíèé öààíà þó áàéðëàäàãèéã òîäîðõîé òàéëáàðëààã¿é áàéäàã ÷
ÿìàð÷ òîõèîëäîëä ýíý (çóðàã1.1) íü õ¿í òºðºëõòíèé àæèãëàí õ¿ðòäýã îð÷ëîí åðòºíöèéí õýñýã
îãòõîí ÷ áèø àæýý.
Ïòîëåìåéí çàãâàð íü îãòîðãóé äàõü òýíãýðèéí ýðõýñèéí áàéðëàëûã óðüä÷èëàí õýëýõýä
çîðèóëàãäñàí íèëýýä ñàéí òîãòîëöîî áàéëàà. Ãýõäýý òýäíèé áàéðëàëûã óðüä÷èëàí õýëýõèéí
òóëä ñàðíû òóóëàõ çàì çàðèì ãàçðàà äýëõèéä õî¸ð äàõèí îéðòäîã ãýñýí ¿íäýñëýëèéã
Ïòîëåìåé äýâø¿¿ëýõ ¸ñòîé áîëæýý! Ýíý íü íýã áàéðëàëäàà ñàð áóñàä áàéðëàëààñàà õî¸ð
äàõèí òîì áîëæ õàðàãäàõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã! Ïòîëåìåé ýíý äóòàãäëûã óõààðñàí áàéäàã. Ãýñýí
õýäèé ÷ ò¿¿íèé îíîë ãàçàð ñàéã¿é áèø ÷ ãýëýý åðºíõèé人 õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéæýý.
Îð÷ëîí åðòºíöèéí òàëààðõ Ïòîëåìåéí çàãâàð ¿ë-õºäëºõ îääûí õ¿ðýýíèé öààíà äèâààæèí,
òàìä çîðèóëñàí óóäàì çàéã ¿ëäýýñíýýðýý äàâóó áàéñàí òóë Õðèñòèéí ñ¿ì õèéäèéíõýí ýíý
çàãâàðûã Àðèóí Áè÷ýýñòýé òîõèð÷ áàéíà õýìýýí õ¿ëýýí àâñàí þì.

9. Ãýâ÷ 1514 îíä Ïîëüøèéí ãýãýýíòýí Íèêîëàé Êîïåðíèê á¿ð ÷ ýíãèéí çàãâàðûã äýâø¿¿ëýâ.
(Ñ¿ì õèéäèéíõýí ººðèéã íü òýðñ ¿çýëòýí ãýæ çàðëàõààñ áîëãîîìæèëñîíäîî òýð ¿¿ Êîïåðíèê
çàãâàðàà ýõýíäýý íýðã¿éãýýð óõóóëàí ñóðòàë÷èëæ ýõýëæýý.) Íàð òºâ áîëæ õºäºë㺺íã¿é
áàéäàã, õàðèí äýëõèé õèéãýýä áóñàä ãàðàã ò¿¿íèéã òîéðîí òîéðîã çàìààð ýðãýäýã ãýäýãò
ò¿¿íèé ãîë ñàíàà îðøèíî. Ýíý ñàíààã íóõàöòàé àâ÷ ¿çýõ õ¿ðòýë áàðàã çóóí æèë ºíãºðñºí þì.
Êîïåðíèêèéí òààìàãëàñàí òîéðîã çàìóóä àæèãëàëòòàé òýð á¿ð òààðàõã¿é áàéñàí ÷ ò¿¿íèé
îíîëûã õîæèì îäîí îðîí ñóäëàà÷ Ãåðìàíû Èîãàíí Êåïëåð, Èòàëèéí Ãàëèëåî Ãàëèëåé õî¸ð
èë öàãààí äýìæèæ ýõýëñýí áàéíà. 1609 îíä Àðèñòîòåëü-Ïòîëåìåéí îíîë ýöñèéí àìüñãàëàà
àâ÷ýý. Òýð æèë Ãàëèëåé ººðèéí çîõèîñîí îãòîðãóéí äóðàíãààð øºíèéí òýíãýð îãòîðãóéã
àæèãëàæ ýõýëñýí þì. Äóðàíãàà Áàðõàñáàäü ãàðàã ðóó ÷èãë¿¿ëñýí Ãàëèëåé Áàðõàñáàäèéã
òîéðîí ýðãýæ áàéãàà õýä õýäýí æèæèã äàãóóë áóþó ñàðóóäûã îëæ õàðæýý. Ýíý íü òýíãýðèéí
ýðõýñ Àðèñòîòåëü, Ïòîëåìåéí áîäñîí øèã äýëõèéã øóóä òîéðîí ýðãýõ àëáà ¿ã¿é ãýñýí ¿ã.
(Ìàãàäã¿é õóó÷èí ÿíçààð íü äýëõèé îð÷ëîíãèéí òºâä òàéâàí áàéæ áàéäàã, õàðèí
Áàðõàñáàäèéí ñàðíóóä Áàðõàñáàäèéã òîéðîí ýðãýæ áàéãàà ìýò õàðàãäàõààð ìàø íàðèéí
íèéëìýë çàìààð äýëõèéã òîéðîí õºäºëäºã ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ãýõäýý Êîïåðíèêèéí îíîë
èë¿¿ ýíãèéí áàéëàà.) ßã òýð ¿åä Èîãàíí Êåïëåð ãàðàãóóä òîéðîã çàìààð áèø, õàðèí çóóâàí
(çóóâàí áîë ãîíçãîé òîéðîã) çàìààð õºäºëäºã ãýñýí òààìàãëàëûã ¿íäýñ áîëãîí Êîïåðíèêèéí
îíîëûã ººð÷èëñºí áàéíà. Óðüäà÷ òààìàãëàëóóä îäîî ë íýã þì àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íòýé
òààðëàà.
Êåïëåðèéí õóâüä çóóâàí íü òîéðãîîñ òèéì ÷ òºãñ áèø áàéñàí ó÷ðààñ çóóâàí òîéðîã çàìóóä íü
íèëýýä çîõèîìîë, òîõèðîìæã¿é øèíæòýé áàéæýý. Áàðàã ñàíàìñàðã¿éãýýð çóóâàí òîéðîã çàì
àæèãëàëòòàé ñàéòàð òààð÷ áàéñíûã îëæ ìýäýýä ÷ Êåïëåð ýíýõ¿¿ áàðèìòûã ãàðàãóóä ñîðîíçîí
õ¿÷íèé ¿éë÷ëýëýýð íàðûã òîéðîí ýðãýäýã ãýñýí ñàíààòàéãàà íýãòãýæ ÷àäààã¿é þì. Òàéëáàð
íü á¿ð õîæóó 1687îíä Èñààê Íüþòîí ôèçèêèéí øèíæëýõ óõààíä óðüä õýâëýãäýæ áàéñàí
á¿òýýë¿¿äýýñ ìàãàäã¿é õàìãèéí ÷óõàë íü áîëîõ "Áàéãàëèéí ôèëîñîôèéí ìàòåìàòèê
çàð÷ìóóä" õýìýýõ íîìîî õýâë¿¿ëýõ ¿åä ë îëäñîí áèëýý. Íüþòîí ýíý íîìîíäîî îðîí çàé, öàã
õóãàöààíä áèåñ õýðõýí õºäºëäºã òóõàé îíîëûã äýâø¿¿ëñýí òºäèéã¿é òýðõ¿¿ õºäºë㺺íèéã
çàäëàí øèíæëýõ ìàòåìàòèêèéí íàðèéí àðãóóäûã áîëîâñðóóëñàí þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà îð÷ëîí
åðòºíöºä á¿õ áèå áóñàä äóðûí áèåòýé òýäíèé ìàññ èõ, õîîðîíäûí çàé íü áàãà áàéõ òóòàì
óëàì õ¿÷òýé òàòàëöäàã ãýñýí á¿õ åðòºíöèéí òàòàëöëûí õóóëèéã ¿¿ñãýë ¿íýí áîëãîí
òîìú¸îëñîí áàéíà. Ýíý áîë áèåèéã ãàçàð óíàãàäàã òýð õ¿÷ þì. (Íüþòîíû òîëãîé äýýð óíàñàí
àëèì ò¿¿íèéã ñýíõð¿¿ëñýí òóõàé ºã¿¿ëýë çîõèîìîë ãýäýã íü ìýäýýæ. Íüþòîí ººðºº ýíý
òàëààð "àëèì óíàñàíààñ áîëæ" "ýðýãö¿¿ëýë áîäîëä äàðàãäñàí" áàéõ ¿åä òàòàëöëûí òóõàé
ñàíàà îðæ èðñýí ãýæ ºã¿¿ëæýý.) Öààøëààä óã õóóëú ¸ñîîð òàòàëöëûí õ¿÷íèé íºëººãººð ñàð
äýëõèéã òîéðîí çóóâàí òîéðîã çàìààð çàìíàäàã, õàðèí äýëõèé áîëîîä ãàðàãóóä çóóâàí òîéðîã
çàìààð íàðûã òîéðîí ýðãýäýã ãýäãèéã òýðýýð ¿ç¿¿ëñýí þì. Êîïåðíèêèéí çàãâàð Ïòîëåìåéí
òýíãýð îãòîðãóéí õ¿ðýýí¿¿äýýñ, äàøðàìä íü îð÷ëîí åðòºíö óãààñ õèë õÿçãààðòàé áàéõ òóõàé
òºñººë뺺ñ àíãèæðóóëñàí áèëýý. Òýíõëýãýý òîéðîí ýðãýõ äýëõèéí õºäºëãººíººñ áîëæ òýíãýð
îãòîðãóéä ººð÷ëºãääºãèéã íü ýñ òîîöâîë "¿ë-õºäëºõ îäîä" áàéðëàëàà ¿ë ººð÷èëäºã ó÷ðààñ
òýäíèéã ìàíàé íàðòàé àäèë, ãàãöõ¿¿ õýòýðõèé èõ àëñëàãäñàí áèåò ãýæ òààìàãëàõ íü ç¿é ¸ñíû
áàéâ. Òàòàëöëûí òóõàé îíîë ¸ñîîð îäîä áèå áèåäýý òàòàãääàã, èéìä îãò õºäºë㺺íã¿é áàéæ
÷àäàõã¿é ãýäãèéã Íüþòîí îéëãîñîí áàéíà. Òýä á¿ãäýýðýý ÿìàð íýã öýã äýýð óíà÷èõã¿é þó?
Òóõàéí ¿åèéí òýðã¿¿íèé ººð íýã ñýòãýã÷ Ðè÷àðä Áåíòëèä 1691 îíä áè÷ñýí çàõèäàëäàà õýðâýý
îðîí çàéí òºãñãºëºã ìóæèä òºãñãºëºã òîîíû îäîä áàéñàíñàí áîë òèéì þì ¿íýõýýð áîëîõ

10. áàéñàí ãýæ Íüþòîí ºã¿¿ëæýý. Õàðèí òºãñãºëã¿é òîîíû îäîä òºãñãºëã¿é îðîí çàéä èõ áàãà
ÿìàð íýã õýìæýýãýýð íýãýí æèãä ò¿ãñýí áîë èéì þì õýçýý ÷ òîõèîëäîõã¿é, ÿàãààä ãýâýë
òýäýíä óíà÷èõààð òºâ öýã áàéõã¿é ãýäãèéã Íüþòîí áîäîæ ¿çñýí àæýý.
Ýíý ¿íäýñëýë áîë òºãñãºëã¿éí òóõàé ÿðèàíä òóëãàð÷ áîëîõ áýðõøýýëèéí æèøýý þì.
Òºãñãºëã¿é îð÷ëîí åðòºíöºä äóðûí öýãèéã òºâ ãýæ ¿çýæ áîëíî, ó÷èð íü ò¿¿íýýñ àëü ÷ ç¿ãò
òºãñãºëã¿é òîîíû îäîä áàéíà. Á¿õ îä òºâ ð¿¿ òýì¿¿ëæ áèå áèå äýýðýý óíàõ òºãñãºëºã
íºõöëèéã ñîíãîí àâààä, àâ÷ ¿çýæ áóé ìóæèéí ãàäíà áàðàã íýãýí æèãä òàðõñàí îäíîîñ áàãà
áàãààð íýìáýë ÿìà𠺺ð÷ëºëò¿¿ä ãàðàõ âý ãýäãèéã òîîöîõ íü èë¿¿ çºâ õàíäëàãà áîëîõûã áóð
õîæèì ë îéëãîñîí áèëýý. Íüþòîíû õóóëèàð íýìýëò îäîä àíõíû îääîä åðºíõèé人
íºëººëºõã¿é, òýãýõýýð îäîä ñîíãîí àâñàí ìóæèéí òºâ ð¿¿ óðüäûí àäèë óíàñààð áàéíà. Áèä
õè÷íýýí ÷ îä íýìëýý ãýñýí òýä áèå áèå äýýðýý óíàõ ë áîëíî. Õýðýâ òàòàëöàë ¿ðãýëæ òàòàõ õ¿÷
õýâýýð áàéäàã áîë òºãñãºëã¿é îð÷ëîí åðòºíöèéí òîãòâîðòîé çàãâàð áîëîìæã¿é ãýäýã íü ºíºº
¿åä òîäîðõîé áîëæýý.
Îð÷ëîí åðòºíö òýëæ áàéíà ýñâýë õóìèãäàæ áàéíà ãýæ õýí ÷ áîäîæ áàéãààã¿é õîðüäóãààð
çóóíààñ ºìíºõ øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýýíèé åðºíõèé òºëºâèéã àâ÷ ¿çýõ íü ñîíèðõîëòîé þì.
Îð÷ëîí åðòºíö òîãòâîðòîé òºëºâò ¿ðãýëæ áàéñàí, ¿ã¿é áîë ºíãºðñºí ¿åä öàã õóãàöààíû
òîäîðõîé íýã àãøèíä îäîî áàéãààòàéãàà îéðîëöîî áàéäëààð á¿òýýãäñýí ãýæ ¿çýæ áàéâ. Çàðèì
òàëààð ¿¿íèéã ìºíõèéí ¿íýíä èòãýõ õóíèé õàíäëàãààð, ìºí òýä ººðñ人 õºãøèð÷, ¿õëýý ãýõýä
îð÷ëîí åðòºíö ìºíõ, ººð÷ëºãäºõã¿é ¿ëäýíý ãýæ òàéòãàðäàãààð òàéëáàðëàæ áîëîõ þì.
Òàòàëöëûí òóõàé Íüþòîíû îíîë íü îð÷ëîí åðòºíö òîãòâîðòîé áàéõ áîëîìæã¿éã ¿ç¿¿ëñýí
ãýäãèéã îéëãîñîí õ¿ì¿¿ñ ÷ îð÷ëîí åðòºíö òýëæ áàéõ ¸ñòîé ãýæ áîäîæ áàéñàíã¿é. ¯¿íèé
îðîíä òýä òàòàëöëûí õ¿÷èéã ìàø õîë çàéä ò¿ëõýõ õ¿÷ áîëãîí îíîëûã ººð÷ëºí õóâèðãàõûã
îðîëäæýý. Ýíý íü ãàðàãèéí õºäºë㺺íèé òààìàãëàãäàõ áàéäëûã ººð÷뺺ã¿é ÷ òºãñãºëã¿é
òàðõñàí îääûí õóâüä îéðûí îä õîîðîíäûí òàòàõ õ¿÷ õîëûí îääûí ò¿ëõýõ õ¿÷òýé òýíöñýí
òýíöâýð áàéæ áîëîõûã íºõöºëä¿¿ëñýí þì. Ãýõäýý èéì òýíöâýð òîãòâîðòîé áóñ áàéíà ãýæ áèä
¿çäýã áèëýý. Ó÷èð íü ÿìàð íýã ìóæèéí õ¿ðýýíä îäîä º÷¿¿õýí òîäèé îéðòîõîä ë òýäíèé
õîîðîíäûí òàòàëöëûí õ¿÷ íýìýãäýí, ò¿ëõýëöëèéí õ¿÷íýýñ èõ áîëæ îäîä óëàì ë îéðòîíî.
ͺ㺺òýéã¿¿ð îä õîîðîíäûí çàé º÷¿¿õýí òºäèé íýìýãäâýë ò¿ëõýëòèéí õ¿÷ äàâóó áîëæ çàé íü
óëàì íýìýãäýíý.
Òºãñãºëã¿é òîãòâîðòîé îð÷ëîí åðòºíöèéí çàãâàðûí ýñðýã ººð íýã ýñýðãó¿öëèéã 1823 îíä èéì
çàãâàðûí òóõàé áè÷ñýí, Ãåðìàíû ôèëîñîôè÷ Ãåéíðèõ Îëáåðñ äýâø¿¿ëñýí ãýäýã. ¯íýíäýý
Íüþòîíû ¿åä îëîí õ¿í èéì àñóóäëûã ñóäàëæ áàéñàí áºãººä Îëáåðñèéí ºã¿¿ëýë ÷ íîöòîé
ýñýðã¿¿öëèéã èëýðõèéëñýí ºã¿¿ëë¿¿äèéí äîòîð àíõíûõ íü áàñ áèø þì. Òýðýýð õàìãèéí
ò¿ð¿¿íä ºðãºí ýøëýãäýõ áîëæýý. Òºãñãºëã¿é, òîãòâîðòîé îð÷ëîí åðòºíöºä õààøàà ÷ õàðñàí,
õàðö ÿìàð íýã îäîí äýýð ñààòíà ãýäýãò àñóóäëûí ãîë íü îðøäîã. Òýãýõýýð øºíº áàéñàí ÷
òýíãýð îãòîðãóé á¿õýëäýý íàð øèã ãýðýëòýíý ãýæ òºñººëæ áîëíî. Îëáåðñûí ýñðýã-¿íäýñëýãýý
íü õîëûí îääûí ãýðýë çàìäàà áàéãàà áèåä øèíãýñýíèé óëìààñ á¿äãýðýõ ¸ñòîé ãýäýãò
òóëãóóðëàäàã. Ãýõäýý òóõàéí òîõèîëäîëä ýíý áèå ººðºº îä øèã õóðö ãýðýëòýõ õ¿ðòëýý õàëíà.
Íàð øèã õóðö ãýðýëòýõ øºíèéí òýíãýðèéí òóõàé ä¿ãíýëòýýñ çàéëñõèéõ öîðûí ãàíö áîëîìæ
áîë îäîä ¿ðãýëæ ãýðýëòýæ áàéãààã¿é, õàðèí ºíãºðñºí ¿åèéí òîäîðõîé íýã öàãò ãýðýëòýæ
ýõýëñýí ãýæ òààìàãëàõ ÿâäàë þì. Ýíý òîõèîëäîëä øèíãýýæ áàéãàà áèå íü ãýðýëòýæ àìæààã¿é
áàéæ áîëíî ýñâýë õîëûí îääûí ãýðýë áèäýíä õàðààõàí èðýýã¿é áàéæ áîëíî. Ãýâ÷ îäîä ÿàãààä

11. ãýðýëòýæ ýõýëñýí áý? ãýñýí àñóóëò ¿¿ñëýý. Îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëèéí òóõàé ¿¿íýýñ á¿ð
ºìíº õýëýëöýæ áàéñàí íü ýðãýëçýýã¿é. Ñàíñàð îãòîðãóéí òàëààðõ ýðòíèé ñóðãààë, Æ¿¿ä-
Õðèñò-Ëàëûí óëàìæëàë ¸ñîîð áîë ìàíàé îð÷ëîí åðòºíö öàã õóãàöààíû òèéì ÷ õîëûí áèø
òîäîðõîé íýã õóãàöààíû ºìíº ¿¿ññýí áàéíà. Èéì ¿¿ñýëä òóñ áîëîõ íýã ¿íäýñëýãýý íü îð÷ëîí
åðòºíö îðøèí áàéãààã òàéëáàðëàõàä "Àíõäàã÷ Øàëòãààí" çàéëøã¿é ãýäãèéã óõààðñàí ÿâäàë
áàéâ, (Îð÷ëîí åðòºíöèéí àëèâàà ¿éë ÿâäëûã ºìíºõ çàðèì ¿éë ÿâäëààðàà íºõöºëäöºã ãýæ
òàéëáàðëàäàã, ãýõäýý îð÷ëîí åðòºíöèéí ººðèéíõ íü îðøèí áàéõóéã ò¿¿íä ýõëýë áàéñàí ,
òîõèîëäîëä ë èéì ìàÿãààð òàéëáàðëàæ áîëíî.) ªºð íýã ¿íäýñëýãýýã Àðèóí Àâãóñòèí
"Áóðõàíû õîò" íîìîíäîî äýâø¿¿ëñýí þì. Èðãýíøèë äýâøèí õºãæäºã áºãººä äýâøëèéã õýí
õèéæ, õýí ñàéæðóóëñàíûã áèä ñàíàæ áàéäàã : ãýæ òýðýýð ¿çæýý. Èéìä õ¿í, èíãýõëýýð îð÷ëîí
åðòºíö ÷ òèéì óäààí îðøèí áàéñàí áàéæ òààðàõã¿é. "¯¿ñýë" õýìýýõ íîì ¸ñîîð îð÷ëîí
åðòºíö ¿¿ññýí òîõèðîìæòîé îí öàãèéã áàðàãöààëáàë Ìݪ 5000 îí ãýæ Àðèóí Àâãóñòèí
òîîöîîëñîí áàéíà. (Ýíý íü èðãýíøëèéí ýõëýë ãýæ àðõåîëîãè÷äûí òîîöäîã ñ¿¿ëèéí ìºñºí
ãàëàâûí òºãñãºë Ìݪ 10000 îð÷èì æèëýýñ òèéì ÷ çºðººòýé áèø áàéãààãààðàà ñîíèðõîëòîé.)
Õàðèí îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëèéí òóõàé ñàíàà áóðõàíû îðîëöîîòîé õîëáîîòîé áàéäàã ó÷ðààñ
Àðèñòîòåëü áîëîí ãðåêèéí èõýíõ ôèëîñîôè÷äîä ýíý ñàíàà òààëàãääàãã¿é áàéæ. Òèéìýýñ òýä
õ¿í òºðºëõòºí, ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí áóé åðòºíö îðøèí áàéñàí, öààøèä ìºíõºä îðøèí áàéõ
áîëíî ãýæ ¿çñýí þì. Èðãýíøëèéí äýâøëèéí òóõàé ¿íäýñëýãýýã ýðòíèé ýðäýìòýä àëü õýäèéí
àâ÷ ¿çýýä õ¿í òºðºëõòíèéã èðãýíøëèéí ýõýíä íü óäàà äàðààëàí àâàà÷ñàí óñàí áîëîí ººð
áóñàä ãàëàâ ¿å ¿å òîõèîæ áàéñàí ãýæ õàðèóëæýý.
Îð÷ëîí åðòºíö öàã õóãàöààíä ýõëýëòýé ýñýõ, îðîí çàéä òºãñãºëòýé þó, ¿ã¿é þó ãýäýã
àñóóäëûã á¿ð õîæèì ôèëîñîôè÷ Èììàííóèë Êàíò 1781 îíä õýâë¿¿ëñýí "Öýâýð îþóí óõààíû
ø¿¿ìæëýë" ãýäýã (ìàø á¿ðõýã) àñàð òîì á¿òýýëäýý ãÿðõàé àâ÷ ¿çñýí áàéäàã. Îð÷ëîí åðòºíö
ýõëýëòýé ãýñýí ñýäýâ ÷, îð÷ëîí åðòºíö ìºíõºä îðøèí áàéñàí ãýñýí ýñðýã ñýäýâ ÷ èæèëõýí
õ¿÷òýé ¿íäýñëýëòýé áàéäàã õýìýýí Êàíò ¿çñýí ó÷ðààñ ýäãýýð àñóóäëûã öýâýð îþóí óõààíû
àíòèíîìè (ººðººð õýëáýë çºð÷ë¿¿ä) ãýæ íýðëýñýí þì. Õýðýâ îð÷ëîí åðòºíöºä ýõëýë
áàéãààã¿é áîë àëèâàà ¿éë ÿâäëûã ºìíº öàã õóãàöààíû òºãñãºëã¿é ¿å áàéõ áàéñàí, ãýõäýý ýíý
íü óòãàã¿é ãýñíýýðýý Êàíò ñýäâèéã ¿íäýñëýæýý. Îð÷ëîí åðòºíöºä ýõëýë áàéñàí áîë ¿¿íèé
ºìíº öàã õóãàöààíû òºãñãºëã¿é ¿å áàéõ áàéñàí, òýãýõëýýð îð÷ëîí åðòºíö ÿàãààä òîäîðõîé íýã
öàãò ãýíýò ¿¿ñýõ ¸ñòîé âý? õýìýýñýíýýðýý ýñðýã ñýäâèéã ¿íäýñëýæ áàéëàà. Õýðýã äýýðýý
ñýäâèéí õóâüä ÷, ýñðýã ñýäâèéí õóâüä ÷ Êàíòûí ñîíãîñîí ¿íäýñëýë èæèë áºãººä àëü àëü íü
îð÷ëîí åðòºíö ºíº ìºíõºä îðøèí áàéñàí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí öàã õóãàöàà óðüä ìºíõºä
áàéñàí ãýñýí ò¿¿íèé òàéëáàðã¿é ¿íäýñëýë äýýð òóëãóóðëàäàã. Õîéíî áèäíèé ¿çýõ÷ëýí öàã
õóãàöààíû òóõàé îéëãîëò îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëýýñ ºìíº ÿìàð÷ óòãà õîëáîãäîëã¿é áèëýý.
¯¿íèéã Àðèóí Àâãóñòèí àíõëàí çààæýý. Îð÷ëîí åðòºíöèéã á¿òýýõýýñýý ºìíº Áóðõàí þó
õèéæ áàéñíûã Àâãóñòèíààñ àñóóõàä èéìýðõ¿¿ àñóóëò òàâèõ õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí òàìûã áýëäýæ
áàéñàí ãýäýã óòãààð þó ÷ õàðèóëààã¿é áàéíà. Îðîíä íü òýðýýð öàã õóãàöàà áîë Áóðõàíû
á¿òýýñýí îð÷ëîí åðòºíöèéí ñàëøã¿é øèíæ, îð÷ëîí åðòºíö ¿¿ñýõýýñ ºìíº öàã õóãàöàà
áàéãààã¿é ãýæ õýëæýý. Òîãòâîðòîé ººð÷ëºãääºãã¿é îð÷ëîí åðòºíöºä èõýíõ õ¿ì¿¿ñ èòãýæ
áàéõ ¿åä ò¿¿íä ýõëýë áàéñàí óó, ¿ã¿é þó ãýäýã àñóóëò ¿íýíäýý ôèëîñîôè, øàøèí õî¸ðò
õàìààð÷ áàéëàà. Àæèãëàãäàí õàðàãäàõ á¿õíèéã îð÷ëîí åðòºíö ìºíõºä îðøèí áàéñàí ãýäýã
îíîëîîð ÷, îð÷ëîí åðòºíö òîäîðõîé íýã öàãò, ìºíõºä îðøèí áàéñàí ìýò õàðàãäàõààð
á¿òýýãäñýí ãýñýí îíîëîîð ÷ òàéëáàðëàæ áîëíî. Ãýâ÷ 1929 îíä Ýäâèí Õàááë áèä õààøàà ÷

12. õàðñàí õîëûí ãàëàêòèêóóä áèäíýýñ óëàì ë õîëäîæ áàéíà ãýñýí íýí ÷óõàë íýýëò õèéñýí þì.
ªºðººð õýëáýë îð÷ëîí åðòºíö òýëæ áàéíà. Ýíý íü ýðò ¿åä á¿õ áèå ººð õîîðîíäîî îéð áàéñàí
ãýñýí ¿ã. Àðàâ ýñâýë õîðèí ìÿíãàí ñàÿ îð÷èì æèëèéí ºìíº òýä á¿ãäýýðýý íýã öýãò áàéæ
îð÷ëîí åðòºíöèéí íÿãò òºãñãºëã¿é áàéñàí áîëîëòîé. Õàááëûí íýýëò îð÷ëîí åðòºíöèéí
¿¿ñëèéí àñóóäëûã øèíæëýõ óõààíû òàëáàðò îðóóëñàí þì. Õàááëûí àæèãëàëòóóä èõ òýñðýëò
ãýãäýõ ¿å áàéñíûã èëòãýäýã. Ýíý ¿åä îð÷ëîí åðòºíö òºãñãºëã¿é áàãà õàðèí íÿãò íü õÿçãààðã¿é
èõ áàéæýý. Òèéì íºõöºëä øèíæëýõ óõààíû á¿õ õóóëü óòãàà àëäàõ òºäèéã¿é èðýýä¿éã óãòàí
õýëýõ á¿õ áîëîìæ àëäàãäàíà. Òýñðýëòèéí ¿åýñ ºìíº ÿìàð íýãýí ¿éë ÿâäàë áîëñîí áîë òýð íü
îäîî áîëæ áàéãàà ¿éë ÿâäàëä ÿàãààä ÷ íºëººëæ ÷àäàõã¿é. Àæèãëàãäàõ ¿ð äàãàâàð áàéõã¿é
ó÷èð ò¿¿íèéã îãò òîîöîõã¿é áàéæ áîëíî. Óðüäàõ öàã õóãàöàà íü åðººñ òîäîðõîéëîãäîõã¿é
ãýäýã óòãààð èõ òýñðýëòèéã öàã õóãàöààíû ýõëýë ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Öàã õóãàöààã òîîëîõ èéì
ýõëýë ºìíº àâ÷ ¿çýæ áàéñíààñ ìàø èõ ÿëãààòàéã òýìäýãëýå. ¯ë ººð÷ëºãäºõ îð÷ëîí åðòºíöºä
öàã õóãàöààíû ýõëýë íü îð÷ëîí åðòºíöèéí ãàäíà îðøèõ ÿìàð íýã ç¿éëýýð òîäîðõîéëîãäîõ
¸ñòîé áàéäàã áºãººä èéì îð÷ëîí åðòºíöèéí ýõëýëä ôèçèê øàëòãààí õýðýãã¿é áàéâ. Èéìä
Áóðõàí îð÷ëîí åðòºíöèéã öàã õóãàöààíû äóðûí àãøèíä á¿òýýñýí ãýæ òºñººëæ áîëíî. Õàðèí
îð÷ëîí åðòºíö òýëäýã þì áîë ò¿¿íèéã ¿¿ñãýñýí ôèçèê øàëòãààí áàéæ òààðíà. Óðüäûíõ
øèãýý ÷óõàì Áóðõàí ë îð÷ëîí åðòºíöèéã èõ òýñðýëòèéí ¿åä ýñâýë èõ òýñðýëò áîëñîí áàéëàà ÷
àðàé õîæóó îäîî õàðàãäàæ áàéãààòàé íü àäèëààð á¿òýýñýí õýìýýí òºñººëæ áîëîõ ÷ ò¿¿íèéã èõ
òýñðýëòýýñ ºìíº á¿òýýãäñýí ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é áîëîõ þì. Òýëæ áàéãàà îð÷ëîí åðòºíöèéí
òóõàé òºñººëºë á¿òýýã÷èéã õººääºãã¿é ÷ òýðýýð àæëàà ýõýëñýí áàéõ ¸ñòîé îí ñàðä
õÿçãààðëàëò òàâüäàã áèëýý!
Îð÷ëîí åðòºíöèéí ìºí ÷àíàðûí òóõàé, ò¿¿íä ýõëýë áàéñàí óó, òºãñãºë áàéõ óó ãýäýã òàëààð
ÿðèõûí òóëä øèíæëýõ óõààíû îíîë ãýæ þó âý ãýäãèéã òîäðóóëàõ õýðýãòýé. Îíîë áîë îð÷ëîí
åðòºíöèéí ýñâýë ò¿¿íèé àëü íýã õýñãèéíõ íü òóõàé çàãâàð òºäèé áºãººä óã çàãâàðûí
õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéã áèäíèé õèéñýí àæèãëàëòòàé õîëáîõ ä¿ðì¿¿äèéí öîãö ãýñýí ìàø
ýíãèéí ¿çëèéã áè áàðèìòàëíà. Ýíý çàãâàð áèäíèé îþóí ñàíààíä ë áàéäàã áà ò¿¿íä ÿìàð÷ óòãà
áàéëàà ãýñýí ººð áîäèò øèíæ ¿ã¿é áèëýý. Îíîë: íýãä, äóðûí öººí õýäõýí ýëåìåíòèéã
áàãòààñàí çàãâàðûí õ¿ðýýíä îëîí òîîíû àæèãëàëòûã íàðèéí òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé, õî¸ðä,
èðýýä¿éí àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íãèéí òóõàé òîäîðõîé òààìàãëàëûã ãàðãàõ ¸ñòîé ãýñýí õî¸ð
øààðäëàãûã õàíãàæ áàéâàë ñàéí ãýãäýíý. Æèøýý íü, á¿õ þì øîðîî, àãààð, ãàë, óñ ãýñýí
äºðâºí ìàõ áîäèîñ òîãòîíî ãýñýí Àðèñòîòåëèéí îíîë íü îíîë ãýæ òîîöîãäîõîîð õàíãàëòòàé
ýíãèéí áàéãàà ÷ ÿìàð÷ òîäîðõîé òààìàãëàë ºãäºãã¿é. Òàòàëöëûí òóõàé Íüþòîíû îíîë íü
áèåñ ìàññ ãýãäýõ õýìæèãäýõ¿¿íäýý øóóä, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí çàéí êâàäðàòàä óðâóó
ïðîïîðöèîíàëü õ¿÷ýýð òàòàëöäàã ãýñýí á¿ð èë¿¿ ýíãèéí çàãâàðûã ¿íäýñ áîëãîäîã. Ãýõäýý
Íüþòîíû îíîë íàð, ñàð, ãàðàãóóäûí õºäºë㺺íèéã òóí íàðèéí óðüä÷èëàí õýëäýã þì.
Ôèçèêèéí àëèâàà îíîë íîòîëæ áîëîõã¿é òààìàãëàë áàéäàã ãýäýã óòãààð ÿìàãò ò¿ð çóóðûí
øèíæòýé. Îíîë òóðøèëòûí áàðèìòòàé õè÷íýýí îëîí óäàà òààð÷ áàéñàí ÷ äàðààãèéí óäààä
òóðøèëòòàé çºð÷èëäºõã¿é ãýõ áàòàëãàà áàéäàãã¿é. ªºðººð õýëáýë òààìàãëàëòàé íü òààðàõã¿é
áàéãàà öîð ãàíö àæèãëàëòûã èëð¿¿ëñýíýýð îíîëûã íÿöààæ áîëíî. Øèíæëýõ óõààíû
ôèëîñîôè÷ Êàðë Ïîïïåðèéí ºã¿¿ëñýí÷ëýí ñàéí îíîëûí çàéëøã¿é øèíæ áîë òýðýýð çàð÷ìûí
õóâüä òóðøèëòààð íÿöààãäàõóéö òààìàãëàëóóä äýâø¿¿ëäýã áàéõ ÿâäàë þì. Øèíý òóðøèëòóóä
îíîëûí òààìàãëàëûã áàòëàõ áîëãîíä îíîë àìüäðàõ ÷àäâàðàà áýõæ¿¿ëæ, ò¿¿íä èòãýõ áèäíèé
èòãýë ÷ áýõæäýã. Ãýâ÷ öîî øèíý íýã ë àæèãëàëò îíîëòîé çºð÷èëäâºë áèä íýã áîë òýð îíîëîîñ
òàòãàëçàõ, ¿ã¿é áîë ò¿¿íèéã çàñ÷ ÿíçëàõ õýðýãòýé áîëäîã. Ó÷èð áàéäàë íààíàäàæ èéì áàéíà,

13. ãýõäýý àæèãëàëòûã ÿâóóëñàí õ¿íèé ÷àäâàðò ýðãýëçýæ áàéõ íü õýçýýä çºâäíº. Àìüäðàë äýýð
øèíý îíîëûã ºìíºõ îíîëûí ºðãºòãºë áîëãîí õýðýãëýõ íü îëîíòîî. Æèøýý íü, Áóä ãàðàãèéí
òàëààðõ ìàø íàðèéí àæèãëàëòóóä ò¿¿íèé õºäºë㺺í õèéãýýä òàòàëöëûí òóõàé Íüþòîíû
îíîëûí òààìàãëàë õîîðîíä áàãà çýðýã çºð¿¿ áàéãààã èëð¿¿ëñýí þì. Áóä ãàðàã Íüþòîíû îíîëä
áàéäãààñ àðàé ººðººð õºäëºõ ¸ñòîéã Ýéíøòåéíèé õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë òààìàãëàñàí.
Ýéíøòåéíèé òààìàãëàë àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íòýé ÿã òààð÷ áàéõàä Íüþòîíûõ çºðñºí ãýäýã
áàðèìò øèíý îíîë çºâ áîëîõûí øèéäâýðëýã÷ íýã íîòîëãîî áîëñîí áàéäàã. Ãýâ÷ àìüäðàë äýýð
áèä îäîî áîëòîë Íüþòîíû îíîëûã àøèãëàäàã, ó÷èð íü áèäíèé áàéíãà øàõóó òààðàëäöàã
òîõèîëäëóóäàä Íüþòîíû îíîëûí òààìàãëàë õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîëûíõîîñ áàðàã
ÿëãàãäàõã¿é. (Íüþòîíû îíîëòîé àæèëëàõ íü Ýéíøòåéíèé îíîëòîé àæèëëàõààñ èë¿¿ õÿëáàð
áàéäãààðàà ÷ èõýýõýí äàâóó òàëòàé!) Îð÷ëîí åðòºíöèéã á¿õýëä íü òàéëáàðëàõ íýãäìýë íýã
îíîëûã á¿òýýõ íü øèíæëýõ óõààíû ýöñèéí çîðèëãî þì. Ãýõäýý èõýíõ ýðäýìòäèéí áàðèìòëàæ
áóé õàíäëàãà àñóóäëûã õî¸ð õýñýãò õóâààäàã. Ýõíèé õýñýãò îð÷ëîí åðòºíö öàãèéí àÿñààð
õýðõýí õóâèðàõèéã áèäýíä ºã¿¿ëýõ õóóëèóä áàãòàíà. (Òîäîðõîé íýã öàãò îð÷ëîí åðòºíö ÿìàð
áàéãààã ìýäâýë ò¿¿íòýé õîæèì þó òîõèîëäîõûã ôèçèêèéí ýäãýýð õóóëü áèäýíä õýëæ ºãäºã.)
Óäààõ õýñýãò îð÷ëîí åðòºíöèéí àíõíû òºëºâèéí àñóóäàë áàãòàíà. Çàðèì íü øèíæëýõ óõààí
çºâõºí ýõíèé õýñãèéã ñóäëàõ ¸ñòîé, àíõíû òºëºâèéí àñóóäàë áîë ôèëîñîôè õèéãýýä øàøíû
àñóóäàë áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã þì. Èéì ¿çëèéí òàëûíõàí á¿õíèéã ÷àäàã÷ Áóðõàí îð÷ëîí
åðòºíöèéã ººðèéíõºº õ¿ññýíýýð ë ýõë¿¿ëñýí ãýæ ÿðüöãààäàã. Õýðýâ òýäíèé çºâ áîë òýðýýð
îð÷ëîí åðòºíöèéã äóðûí áàéäëààð õºãæäºã áàéõààð á¿òýýæ ÷ ÷àäíà. Îð÷ëîí åðòºíöèéã
òîäîðõîé õóóëèíä çàõèðàãäàí ç¿é òîãòîëò áàéäëààð õºãæèõèéã íü Áóðõàí áîëãîîæ ë äýý.
Òýãýõýýð îð÷ëîí åðòºíöèéí àíõíû òºëºâèéã çàëæ æîëîîäñîí õóóëèóä áàéñàí ãýæ áîäîõ íü
ìºí ë ¿íäýñëýëòýé áèëýý. Îð÷ëîí åðòºíöèéã á¿õýëä íü òàéëáàðëàõ îíîëûã íýã àìüñãààãààð
á¿òýýõýä áýðõøýýë áàéãàà íü èëýðõèé áàéíà. Èíãýýä áèä çîðèëòûã õýñã¿¿äýä õóâààæ, òóñãàé
îíîëóóä áàéãóóëäàã. Òóñãàé îíîë á¿ð àæèëàëòèéí õÿçãààðëàãäìàë òîäîðõîé õýñãèéã
òàéëáàðëàäàã áºãººä òýð õýñãèéí òóõàé òààìàãëàëûã áóñàä õýìæèãäýõ¿¿íèé íºëººã ¿ë
õàðãàëçàí ýñâýë òýäíèéã õýäýí òîîãîîð îðëóóëààä õèéäýã þì. Èéì õàíäëàãà òóí áóðóó áàéæ ÷
ìàãàä. Õýðýâ îð÷ëîí åðòºíöºä á¿õ ç¿éë áóñäààñàà çààâàë õàìààðäàã áîë àñóóäëûã ñàëàíãè
òóñàä íü øèéäâýðëýýä ò¿¿íèé á¿ðýí ã¿éöýò øèéäýëä õ¿ðýõã¿é áàéõ áîëîìæ áèé. Ãýõäýý
ºìíº íü áèäíèé äýâøèë èéì çàìààð ë ÿâæ èðæýý. ¯¿íèé ñîíãîäîã æèøýý áîë õî¸ð áèåèéí
õîîðîíä ¿éë÷ëýõ òàòàëöëûí õ¿÷ íü áèå òóñ á¿ðèéí íýã ë øèíæýýñ, ÷óõàìäàà ìàññààñ
õàìààðäàã ÷ þóíààñ á¿ðäñýíýýñ ¿ë õàìààðäàã ãýæ ºã¿¿ëýõ òàòàëöëûí òóõàé Íüþòîíû îíîë
þì. Òýãýõýýð íàð, ãàðèãóóäûí õºäëºõ òîéðîã çàìûã òîîöõîä òýäíèé á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèé
òóõàé îíîë õýðýãã¿é àæýý. Ýä¿ãýý ýðäýìòýä îð÷ëîí åðòºíöèéã õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë,
êâàíò ìåõàíèê ãýñýí õî¸ð ãîë òóñãàé îíîëîîð òàéëáàðëàæ áàéíà. Àëü àëü íü ýíý çóóíû ýõíèé
õàãàñûí îþóíû èõ îëîëò áèëýý. Õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë òàòàëöëûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë,
îð÷ëîí åðòºíöèéí òîì õýìæýýíèé á¿òöèéã òîäðóóëáàë õýäýí ìèëèýñ ñàÿûí ñàÿûí ñàÿûí ñàÿ
(íýãèéí àðä õîðèí äºðâºí òýã á¿õèé) ìèëü õ¿ðòýëõ áóþó îð÷ëîí åðòºíöèéí àæèãëàãäàõ
ìóæèéí çààã õ¿ðòýëõ õýìæýýíèé á¿òöèéã òîäîðõîéëäîã. Õàðèí êâàíò ìåõàíèê íýã èí÷èéã
ñàÿûí ñàÿä õóâààñàíòàé òýíöýõ òèéì áàãà õýìæýýíèé ¿çýãäëèéã ñóäàëäàã þì. Õàðàìñàëòàé
íü ýíý õî¸ð îíîë òààðäàãã¿é àãààä íýãýí çýðýã ¿íýí áàéæ ÷àääàãã¿é. Ýíý õî¸ðûã
çºð÷èëã¿éãýýð áàãòààñàí òàòàëöëûí êâàíò îíîë ãýñýí øèíý îíîëûã õàéõ íü îð÷èí ¿åèéí
ôèçèêèéí ñóäàëãààíû ãîë ÷èãëýëèéí íýã, ýíýõ¿¿ íîìûí ãîë ñóäëàãäàõóóí þì. Èéì îíîë
îäîîãîîð áàéõã¿é áºãººä ò¿¿íèéã óäààí õ¿ëýýõ õýðýãòýé áàéæ áîëîõ ÷ ò¿¿íä áàéõ ¸ñòîé îëîí
øèíæ òýìäãèéã áèä ìýääýã áîëñîí. Òàòàëöëûí êâàíò îíîëûí ºãºõ òààìàãëàëóóäûí òàëààð

14. áèä íèëýýä ç¿éë ìýäñýíèéã äàðààãèéí á¿ëã¿¿äýýñ òà á¿õýí îëæ ¿çíý. Õýðýâçýý îð÷ëîí
åðòºíö äóðûí áàéäëààð áèø, õàðèí òîäîðõîé õóóëüä çàõèðàãäàí õºãæäºã ãýæ ¿çäýã áîë
ýöñèéí ýöýñò òóñãàé á¿õ îíîëûã îð÷ëîí åðòºíöèéí á¿õ ç¿éëèéã òîäîðõîéëäîã á¿ðýí ã¿éöýò,
íýãäìýë íýã îíîëä íýãòãýõ õýðýãòýé áîëíî Ãýõäýý èéì á¿ðýí íýãäìýë îíîëûí õàéãóóëä
íîöòîé íýã ïàðàäîêñ áèé. Øèíæëýõ óõààíû îíîëûí òàëààð äýýð äýýð ºã¿¿ëñýí ç¿éëä áèä
îð÷ëîí åðòºíöºä õ¿ññýí àæàãëàëòàà õèéæ, àæàãëàëòûíõàà ¿íäñýí äýýð ëîãèê ä¿ãíýëò õèéæ
÷àäàõ óõààíò àìüòàí ãýäãèéã ¿ç¿¿ëäýã. Èéì áàéäëààð áèä îð÷ëîí åðòºíöèéã çàõèðäàã
õóóëèóäûã îéëãîõîä óëàì á¿ð îéðòîõ ¸ñòîé ãýæ áîäîõ ¿íäýñòýé. Õàðèí íýãäìýë îíîä ¿íýõýýð
áàéäàã áîë òýð íü áèäíèé àæèëëàãààíä ÿìàð íýã áàéäëààð áàñ íºëººëºõ ¸ñòîé. Òýãýõýýð óã
îíîë ò¿¿íèéã õàéõ áèäíèé õàéãóóëûí ¿ð ä¿íã ÷ òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé. Õàðèí àæèãëàëòààñ áèä
çºâ ä¿ãíýëò õèéíý ãýäãèéã ÿàãààä òýðýýð òîäîðõîéëîõ ó÷èðòàé ãýæ? Áèä áóðóó ä¿ãíýëòýíä
õ¿ðýõ ýñâýë ÿìàð÷ ä¿ãíýëòýíä õ¿ðýõã¿é áàéõèéã àäèëõàí òîäîðõîéëîõ ó÷èðã¿é ãýæ ¿¿?
Ýäãýýð àñóóëòàíä ìèíèé ºã÷ ÷àäàõ öîðûí ãàíö õàðèóëò ìààíü áàéãàëèéí øàëãàðàëûí
äàðâèí÷ çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýñýí þì. ªºðèé㺺 íºõºí ¿éëäâýðëýæ ÷àäàõ îðãàíèçìûí õóâüä
ãåíåòèê ºãºãäëèéí õóâüä òºäèéã¿é òóñäàà áîäãàëèóäûí òºëºâøèëä ÿëãàà çàéëøã¿é ãàðíà
ãýäýãò ñàíàà ìààíü îðøèíî. Ýíý íü çàð÷èì áîäãàëü õ¿ðýýëýí áàéãàà åðòºíöèéíõºº òàëààð
áóñäààñàà ÷àäàëòàé ãýäãèéã èëýðõèéëíý. Áîäãàëü àìüäðàõ ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ èë¿¿ áîëîëöîîòîé,
òýãýõýýð òýäíèé ñýòãýëãýý, ¿éëäëèéí õýëáýð íü íî¸ëîõ áîëíî. Îþóí ñýòãýëãýý øèíæëýõ
óõààíû íýýëò ãýæ áèäíèé íýðëýäýã ç¿éë óðüäüí öàãò àìüäðàõ äàâóó áàéäëûã õàíãàæ áàéñàí.
ªã¿¿ëñýí á¿õýí îäîî õýâýýð ãýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Ó÷èð íü áèäíèé õèéñýí øèíæëýõ
óõààíû íýýëò ººðñäèéã ìààíü ¿ã¿é õèéæ ÷ ÷àäíà, èéì þì òîõèîëäîõã¿é áàéëàà ÷ á¿ðýí
íýãäìýë îíîë àìüä ¿ëäýõ áîëîìæóóäàä ìààíü òºäèéëºí ººð÷ëºëò îðóóëàõã¿é áàéæ ìàãàä.
Ãýõäýý îð÷ëîí åðòºíö ç¿é òîãòëîîðîî õºãæäºã áîë áàéãàëèéí øàëãàðàëûí ¿ð ä¿íä îëæ àâñàí
ýðýãö¿¿ëýí áîäîõ ÷àäâàðóóä ìààíü á¿ðýí íýãäìýë îíîëûí õàéãóóëä èëýð÷, áóðóó
ä¿ãíýëò¿¿äýýñ çàéëñõèéõýä òóñàëíà ãýæ áîäîæ áîëíî. Îäîîãîîð áèäýíä áàéãàà òóñãàé
îíîëóóä õàìãèéí ýýäðýýòýéãýýñ áóñàä òîõèîëäîëä íàðèéí òîäîðõîé òàìàãëàëûã ãàðãàæ
÷àääàã ó÷ðààñ îð÷ëîí åðòºíöèéí òàëààðõ òºãñ îíîëûí õàéãóóëûã àìüäðàëûí áîäèò
õýðýãöýýíèé ¿¿äíýýñ çºâòãºõºä áýðõøýýëòýé áàéíà. Ãýõäýý èéìýðõ¿¿ ýñýðã¿¿öýë
õàðüöàíãóéí îíîë, êâàíò ìåõàíèê õî¸ðûí ýñðýã äýâøèãäýæ áîëîõ áàéñàí ÷ ÷óõàì ýäãýýð îíîë
öºìèéí ýíåðãè, ìèêðîýëåêòðîíèêèéí õóâüñãàëä áèäíèéã õ¿ðãýñýí áèëýý! Èéìä á¿ðýí
íýãäìýë îíîëûí íýýëò íü õ¿í òºðºëõòºí òýñ÷ ¿ëäýõýä òóñ áîëîõã¿é, áèäíèé àìüäðàëûí
õýìíýëä ÷ íºëººëºõã¿é áàéæ ìàãàä. Ãýõäýý èðãýíøëèéí ýõíýýñ ë õ¿í òºðºëõòºí ººð
õîîðîíäîî õîëáîîã¿é, ó÷èð íü îëäîõã¿é ¿éë ÿâäëóóäûã òààëäàãã¿é áàéëàà. Òýä äýëõèé
åðòºíöèéí ¿íäñýí ç¿é òîãòëûã ìýäýõèéã ìàøèä èõýýð õ¿ñ÷ áàéâ. ªíººäºð ÷ ãýñýí áèä ýíä
áàéãààãàà áîëîí õààíààñ ¿¿ññýíýý ìýäýõèéã õ¿ñæ áàéíà. Ìýäëýãò òýì¿¿ëýõ õ¿í òºðºëõòíèé
àãóó õ¿ñýë áèäíèé õóâüä ýðýëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õàíãàëòòàé öàãààòãàë þì. Òýãýýä ÷ çîðèëãî
ìààíü îðøèí ñóóãàà îð÷ëîí åðòºíöºº á¿ðýí ã¿éöýò òàéëáàðëàõààñ îãòõîí ÷ äóòàõã¿é.

15. Õî¸ðäóãààð á¿ëýã
Îðîí çàé, öàã õóãàöàà
Áèåñèéí õºäºë㺺íèé òàëààðõ îð÷èí öàãèéí òºñººëºë ìààíü Ãàëèëåé, Íüþòîí õî¸ðîîñ
ýõòýé. Òýäíýýñ ºìíº õ¿ì¿¿ñ àëèâàà áèåèéí æàì ¸ñíû òºëºâ íü òàéâàí òºëºâ áºãººä õ¿÷ ýñâýë
èìïóëüñèéí íºëººãººð ë áèå õºäºëæ ýõýëäýã ãýæ ¿çñýí Àðèñòîòåëèéí ¿çýëä èòãýæ áàéëàà.
Õ¿íä áèåèéã äýëõèé õ¿÷òýé òàòäàã ó÷ðààñ òýð íü õºíãºíººñºº õóðäàí óíàõ ¸ñòîé ãýäýã íü
ýíäýýñ ìºðäºí ãàðäàã.
Àðèñòîòåëèéí óëàìæëàëààð îð÷ëîí åðòºíöèéã æîëîîääîã á¿õ õóóëèéã äàí ãàíö îþóí
óõààíààð ýðýãö¿¿ëýí îëæ áîëîõ áºãººä òýäíèéã òóðøëàãààð øàëãàõ íü òèéì ÷ çàéëøã¿é áèø
áàéäàã. Èéìýýñ Ãàëèëåéãýýñ ºìíº ÿíç á¿ðèéí áèå ¿íýõýýð ÿíç á¿ðèéí õóðäòàé óíàäàã óó
ãýäãèéã õýí ÷ áîäîæ áàéñàíã¿é. Ãàëèëåé ÿíç á¿ðèéí æèíòýé áèåèéã Ïèçàãûí öàìõàãààñ
óíàãàí Àðèñòîòåëèéí ñóðãààë õóäàë áîëîõûã ¿ç¿¿ëñýí ãýæ ÿðüöäãààäàã. ¯¿íèéã ñàíààíààñàà
çîõèîñîí áàéõàà, ãýõäýý Ãàëèëåé ¿¿íòýé òºñòýé ç¿éëèéã ¿íýõýýð õèéæýý. Òýðýýð ÿíç á¿ðèéí
æèíòýé áºìáºëºãèéã ãºëãºð, íàëóó õàâòãàéãààð ºíõºð¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý íü õ¿íä áèåèéã äîîø
÷èãýýð íü óíàãàõòàé àäèë ÷ õóðä áàãàòàé ó÷ðààñ àæèãëàõàä àìàð þì. Ãàëèëåéí õýìæèëò óã
áèåñèéí õóðä òýäíèé æèíãýýñ ¿ë õàìààðàí èæèë õóðäòàé ºñ÷ áàéãààã ¿ç¿¿ëýâ. Æèøýýëáýë,
áºìáºëºã àâ÷, àðâàí ìåòð òóòàìä íýã ìåòð äîîø õàçàéñàí íàëóó õàâòãàéãààð ºíõºð¿¿ëáýë
áºìáºëºã õè÷íýýí õ¿íä áàéñàí ÷ íýã ñåêóíäûí äàðàà ñåêóíäýä íýã ìåòð, õî¸ð ñåêóíäûí äàðàà
ñåêóíäýä õî¸ð ìåòð ãýõ ìýò õóðäòàéãààð óíàíà. Òóãàëãàí òóóõàé ºäíººñ õóðäàí óíàõ íü
ìýäýýæ áîëîâ÷ ýíý íü àãààðûí ýñýðã¿¿öýõ õ¿÷íýýñ áîëæ ºä àðàé óäààí óíàäàãòàé õîëáîîòîé.
Àãààðûí ýñýðã¿¿öëýýðýý òºäèé ë ÿëãààã¿é õî¸ð áèåèéã, æèøýý íü õî¸ð ººð òóãàëãàí òóóõàéã
óíàãàâàë òýä èæèë õóðäòàéãààð óíàíà. Ãàëèëåéí õèéñýí õýìæèëòèéã õºäºë㺺íèé òóõàé
õóóëèíäàà Íüþòîí ãîë çàð÷èì áîëãîí õýðýãëýñýí þì. Ãàëèëåéí ñîðèë òóðøèëòóóäàä íàëóó
õàâòãàéãààð ºíõºðºõ áèåä íýã ë õ¿÷ (áèåèéí æèí) ÿìàãò ¿éë÷èëæ, ¿ð ä¿íä íü áèåèéí õóðä
òîãòìîë ºñ÷ áàéâ. Ýíý íü õ¿÷íèé áîäèò íºëºº ºìíº áîäîæ áàéñàí÷ëàí áèåèéã õºäºë㺺íä
îðóóëäàã òºäèéõºí áèø, õàðèí áèåèéí õóðä ººð÷ëºãäºõºä õ¿ðãýäýãèéã ¿ç¿¿ëñýí þì. Õýðýâ
áèåä õ¿÷ ¿éë÷ëýýã¿é áîë òóõàéí áèå òîãòìîë õóðäòàéãààð øóëóóí õºäëºíº ãýäãèéã ÷ áàñ
çààæýý. Ýíýõ¿¿ ñàíàà 1687îíä Íüþòîíû õýâë¿¿ëñýí "Ìàòåìàòèê çàð÷ìóóä" íîìîíä àíõ
òîäîðõîé èëýðõèéëýãäñýí áºãººä Íüþòîíû íýãä¿ãýýð õóóëü ãýäãýýðýý àëäàðøñàí þì. Áèåä
õ¿÷ ¿éë÷ëýâýë ò¿¿íä þó òîõèîëäîõûã Íüþòîíû õî¸ðäóãààð õóóëü çààäàã. Òóõàéí áèå õ¿÷íèé
õýìæýýòýé ïðîïîðöèîíàëü õóðäàòãàëòàé áîëîõ áóþó õóðäàà ººð÷ëºíº ãýæ òýð õóóëü ºã¿¿ëäýã.
(Æèøýý íü, õ¿÷ õî¸ð äàõèí íýìýãäâýë õóðäàòãàë ÷ õî¸ð äàõèí ºñíº.) Ò¿¿íýýñ ãàäíà áèåèéí
ìàññ (ººðººð õýëáýë áîäèñûí òîî) èõ áàéõ òóñàì õóðäàòãàë íü áàãà áîëäîã. (Ìàññ íü õî¸ð
äàõèí íýìýãäñýí áèåä òóõàéí õ¿÷ ¿éë÷èëáýë õî¸ð äàõèí áàãà õóðäàòãàë ¿¿ñíý.) Îéëãîõîä
äºõºì íýãýí æèøýýã ìàøèíààð ¿ç¿¿ëæ áîäíî. Õºäºëã¿¿ð õýäèé õ¿÷òýé áàéíà õóðäàòãàë ÷
òºäèé èõ áàéíà, ãýâ÷ ìàøèí ìààíü èõ æèíòýé áîë òóõàéí õºäºëã¿¿ðèéí õóâüä õóðäàòãàë íü
áàãà áîëäîã.
Õºäºë㺺íèé ýíýõ¿¿ õóóëèàñ ãàäíà Íüþòîí á¿õ áèå áóñàä àëèâàà áèåòýé òóñ á¿ðèéíõýý
ìàññòàé ïðîïîðöèîíàëü õ¿÷ýýð òàòàëöäàã ãýñýí, òàòàëöëûí õ¿÷èéã òîäîðõîéëäîã õóóëèéã
íýýñýí áèëýý. Èéìýýñ íýã áèåèéíõ íü (À áèå ãýå) ìàññ õî¸ð äàõèí èõýñâýë òýäíèé õîîðîíä
¿éë÷ëýõ õ¿÷ áàñ õî¸ð äàõèí èõñýíý. Èæèë ìàññòàé õî¸ð áèåýñ á¿òñýí øèíý À áèåèéã òºñººëæ

16. áîëîõ ó÷ðààñ òà äàðààõ áàéäëààð áîäîõ. ó÷èðòàé. Ýäãýýð áèå òóñ á¿ð  áèåèéã èæèë õ¿÷ýýð
òàòíà. Èéìä À áà  õîîðîíä ¿éë÷ëýõ íèéò õ¿÷ òýðõ¿¿ èæèë õ¿÷íýýñ õî¸ð äàõèí èõ áîëäîã.
Õàðèí òýäíèé íýã íü òýðõ¿¿ ìàññààñ õî¸ð äàõèí, íºãºº íü ãóðàâ äàõèí èõ ìàññòàé áàéñø áîë
õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí õ¿÷ çóðãàà äàõèí ºñºõ áàéëàà. Îäîî áèäýíä á¿õ áèå èæèë õóðäòàé
óíàäàã íü îéëãîìæòîé áîëëîî. Æèí íü õî¸ð äàõèí íýìýãäñýí áèå ººðèéã íü äîîø òàòàõ
òàòàëöëûí õ¿÷èéã õî¸ð äàõèí èõ áîëãîõûí õàìò õî¸ð äàõèí èõ ìàññòàé áîëîõ þì. Íüþòîíû
õî¸ðäóãààð õóóëèàð ýíý õî¸ð íºëººëºë áèå áèåíýý á¿ðýí õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóë õóðäàòãàë íü
àëü ÷ òîõèîëäîëä èæèë áàéíà. Òàòàëöëûí òóõàé Íüþòîíû õóóëü áèåñ õîîðîíäîî õýäèé çàéòàé
áàéíà òýäíèé õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí õ¿÷ òºäèé áàãà áàéíà ãýæ ºã¿¿ëäýã. Ýíý õóóëèàð áîë
èæèë õî¸ð îäíû õîîðîíäûí çàé õî¸ð äàõèí íýìýãäýõýä òàòàëöëûí õ¿÷ íü äºðºâ äàõèí
áàãàñíà. Äýëõèé, ñàð, ãàðàãóóäûí òîéðîã çàìûã Íüþòîíû õóóëü ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé
óðüä÷èëàí õýëæ ÷àääàã þì. Õýðâýý îääûí òàòàõ õ¿÷ çàéíààñ õàìààð÷ àðàé õóðäàí áàãàñäàã
áàéñàí áîë ãàðàãèéí òîéðîã çàìóóä çóóâàí áèø, õàðèí íàð ðóó ìóøãèðñàí áàéäàëòàé áàéõ
áàéëàà. Õàðèí àðàé óäààí áàãàñäàã áàéñàí áîë õîëûí îääûí òàòàõ õ¿÷ äýëõèéí òàòàõ õ¿÷íýýñ
äàâàõ áàéâ.
Ãàëèëåé, Íüþòîí íàðûíõààñ Àðèñòîòåëèéí ¿çëèéí ÿëãàãäàõ ãîë ÿëãàà íü òýðýýð òàéâàí
òºëºâèéã áèåä õ¿÷ ýñâýë èìïóëüñ ¿éë÷ëýýã¿é ¿åä òóõàéí áèåèéí îðøèæ áîëîõ õàìãèéí
òîõèðîìæòîé òºëºâ ãýæ ¿çñýí þì. Òóõàéëáàë äýëõèé òàéâàí òºëºâò áàéäàã ãýæ Àðèñòîòåëü
¿çæýý. Ãýâ÷ Íüþòîíû õóóëèóäààñ òàéâàí áàéäëûí õîñã¿é ýõ õýìæ¿¿ð áàéõã¿é ãýäýã ÿã óðãàí
ãàðäàã þì. À áèå òàéâàí, õàðèí  áèå À áèåòýé õàðüäóóëàõàä òîãòìîë õóðäòàé õºäºëæ áàéíà
ãýæ, ýñâýë  áèå òàéâàí áàéæ, À áèå õºäºëæ áàéíà ãýæ õýëýõýä îíöûí ÿëãàà áàéõã¿é. Æèøýý
íü, ìàíàé äýëõèé òýíõëýãýý òîéðîí ýðãýäãèéã, áàñ íàðûã òîéðñîí ò¿¿íèé õºäºë㺺íèéã ò¿ð
ìàðòààä äýëõèé òàéâàí áàéæ, õàðèí ãàëò òýðýã óìàð ç¿ãò öàãò åðýí ìèëèéí õóðäòàé ÿâæ
áàéíà ãýæ ýñâýë ãàëò òýðýã áàéðàíäàà áàéæ, õàðèí ò¿¿íèé äîîðõ äýëõèé öàãò åðýí ìèëèéí
õóðäòàé ºìíº ç¿ã ð¿¿ õºäºëæ áàéíà ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý ãàëò òýðãýí äîòîð õºäºëæ áàéãàà
áèåèéã òóðøèí ¿çñýí ÷ Íüþòîíû á¿õ õóóëü áèåëýõ ë áîëíî. Æèøýý íü, ãàëò òýðãýí äîòîð
øèðýýíèé òåííèñ òîãëîíãîî òà îäîí áºìáºã òºìºð çàìûí äàëàíãèéí äýðãýäýõ øèðýýí äýýðõ
áºìáºã øèã Íüþòîíû õóóëüä çàõèðàãäàæ áàéãààã îéëãîõ áîëíî. Òýãýõýýð ãàëò òýðýã õºäºëæ
áàéíà óó, äýëõèé õºäºëæ áàéíà óó ãýäãèéã õýëýõ ÿìàð÷ àðãà áàéõã¿é.Òàéâàí áàéäëûí
¿íýìëýõ¿é (àáñîëþò) ýõ õýìæ¿¿ð áàéõã¿é ãýñýí ¿íäýñëýë íü öàã õóãàöààíû ººð ººð àãøèíä
áîëñîí õî¸ð ¿éë ÿâäàë îðîí çàéí íýã öýãò áîëñîí ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿éã
èëýðõèéëäýã þì. Æèøýý íü, õºäºëæ áàéãàà ãàëò òýðãýí äîòîðõ îäîí áºìáºã øèðýýíýýñ ýãö
äýýø îéãîîä áóöàæ óíàõäàà øèðýýíèé íýã öýã äýýð íýã ñåêóíäûí çàéòàéãààð õî¸ð óäàà îéñîí
ãýæ ¿çüå. Îäîí áºìáºã õî¸ðîíòîî îéõ õîîðîíä ãàëò òýðýã äº÷ îð÷èì ìåòð çàéã òóóëàõ ó÷ðààñ
òºìºð çàìûí äàëàí äýýðõ õ¿íä îäîí áºìáºãèéí õî¸ð óäààãèéí îéëò äº÷ îð÷èì ìåòð çàéòàé
áîëñîí ìýò õàðàãäàõ àæýý. Èéìä ¿íýìëýõ¿é òàéâàí òºëºâ áàéõã¿é íü àëèâàà ¿éë ÿâäàëä
Àðèñòîòåëèéí áîäîæ áàéñàí÷ëàí îðîí çàéí ¿íýìëýõ¿é áàéðëàë îíîîæ áîëîõã¿éã ¿ç¿¿ëæ
áàéíà. ¯éë ÿâäëûí áàéðëàë, òýäíèé õîîðîíäûí çàé ãàëò òýðãýíä ÿâàà àæèãëàã÷, äàëàí äýýðõ
àæèãëàã÷ õî¸ðûí õóâüä ÿëãààòàé áàéõ ¸ñòîé áºãººä ýäãýýð àæèãëàã÷èéí íýãíèéõ íü
òýìäýãëýñýí áàéðëàëûã íºãººãèéíõººñ íü èë¿¿ä ¿çýõ ÿìàð÷ ¿íäýñëýë áàéõã¿é
áèëýý.¯íýìëýõ¿é áàéðëàë áóþó áèäíèé íýðëýæ çàíøñàíààð ¿íýìëýõ¿é îðîí çàé áàéõã¿é íü
¿íýìëýõ¿é Áóðõàíû òóõàé ñàíààòàé íü àâöàëäàõã¿é áàéñàí ó÷ðààñ Íüþòîí ¿¿íä ñýòãýë èõ
çîâæýý. ªºðèéíõ íü íýýñýí õóóëèóäààñ ¿íýìëýõ¿é îðîí çàé áàéõã¿é ãýæ óðãàí ãàð÷ áàéñàí ÷
¿¿íèéã õ¿ëýýí àâàõààñ Íüþòîí ¿íýíäýý òàòãàëçñàí þì. Íüþòîíû óõààëàã áèø ýíý èòãýë

17. ¿íýìøëèéíõ íü òºëºº îëîí õ¿í òóõàéëáàë áîäèò á¿õ áèåò ìºí îðîí çàé, öàã õóãàöàà ÷ õîîñîí
õóóðìàã ãýæ ¿çäýã áàéñàí ôèëîñîôè÷, õàìáà Áåðêëè íèëýýä ø¿¿ìæèëñýí áàéäàã. Áåðêëèéí
¿çëèéí òàëààð ñîíñîîä äîêòîð Æîíñîí "Áè ¿¿íèéã èíãýæ ë íÿöààæ áàéíà!" õýìýýí ÷àíãà
äóóãààð õýëýýä, òîì ÷óëóóã ºøèãëºí õºëºº ãýìòýýæýý.
Àðèñòîòåëü ÷, Íüþòîí ÷ ¿íýìëýõ¿é öàã õóãàöààíä èòãýæ áàéëàà. ªºðººð õýëáýë õî¸ð ¿éë
ÿâäàë õîîðîíäûí õóãàöààã íýãýí óòãàòàéãààð õýìæèæ áîëîõ áà õýìæèã÷èä çºâ ÿâäàã öàãòàé ë
áîë õýìæèëòèéã õýí õèéñíýýñ ¿ë õàìààðàí ¿ð ä¿í íü íýã áàéõ áîëíî ãýæ òýä ¿çñýí þì. Öàã
õóãàöààã îðîí çàéãààñ á¿ðýí òóñäàà,ò¿¿íýýñ ¿ë õàìààðäàã ãýæ òîîöæýý. Åðäèéí óõààíû
òºñººëºë ÷ èéì áàéâ. Ãýâ÷ îðîí çàé, öàã õóãàöààíû òóõàé òºñººë뺺 áèä ººð÷ëºõºä õ¿ðñýí
þì. Åðäèéí óõààí äýýð ¿íäýñëýñýí òºñººëë¿¿ä ìààíü àëèì ýñâýë õàðüöàíãóé óäààí õºäºëäºã
ãàðàã ìýòèéí õóâüä òîõèð÷ áàéäàã ÷ ãýðëèéí õóðäòàéãààð áîëîí ò¿¿íä îéðîëöîî õóðäòàé
õºäºëæ áàéãàà ç¿éëèéí õóâüä èëò òîõèðîìæã¿é áîëäîã àæýý.
Ãýðýë òºãñãºëºã áîëîâ÷ ìàø èõ õóðäòàéãààð òàðõäàãèéã 1676 îíä Äàíèéí ýðäýìòýí, îäîí
îðîí ñóäëàà÷ Îëå Õðèñòåíñåí иìåð òîãòîîñîí þì. Áàðõàñáàäèéí ñàðíóóä Áàðõàñáàäèéã
òîãòìîë õóðäòàé òîéðäîã ãýâýë òýðõ¿¿ ñàðíóóä Áàðõàñáàäèéí öààãóóð äàëä îðîîä ãàð÷ èðýõ
õóãàöàà íü çºðººä áàéãààã иìåð àæèãëàæýý. Äýëõèé, Áàðõàñáàäü õî¸ð íàðûã òîéðîí ýðãýäýã
áîëîõîîð òýäíèé õîîðîíäûí çàé ººð÷ëºãääºã. Áàðõàñáàäèàñ áèä õýäèé õîë áàéíà
Áàðõàñáàäèéí ñàðíóóäûí õèðòýëò òºäèé èõ îðîéòäîãèéã иìåð òýìäýãëýæ àâ÷ýý. ¯¿íèéãýý
òýðýýð áèäíèéã õîë áàéõ ¿åä ñàðíóóäûí ãýðýë áèäýíä èðòëýý èë¿¿ õîë çàì òóóëäàãààð
òàéëáàðëàâ. Äýëõèéãýýñ Áàðõàñáàäü õ¿ðòýëõ çàéã иìåð òèéì ÷ íàðèéí õýìæèæ ÷àäààã¿é
ó÷ðààñ ãýðëèéí õóðäûã 140000 ìèëü/ñ ãýæ òîãòîîñîí áàéäàã. Ãýòýë îð÷èí öàãèéí óòãà íü
186000ìèëü/ñ áàéäàã þì. Ãýëýý ÷ ãýðýë òºãñãºëºã õóðäòàé òàðõäàã ãýäãèéã íîòîëñîí
òºäèéã¿é, ò¿¿íèéã õýìæñýí иìåðûí îëîëò íü Íüþòîíû "Ìàòåìàòèê çàð÷ìóóä" íîì
õýâëýãäýí ãàðàõààñ àðâàí íýãýí æèëèéí ºìíº òîõèîñíîîðîî îíöãîé áàéëàà. Àíãëèéí ôèçèê÷
Æåéìñ Êëàðê Ìàêñâåëë öàõèëãààí áîëîí ñîðîíçîí õ¿÷èéã òîäîðõîéëîõîä õýðýãëýäýã áàéñàí
òóñãàé õî¸ð îíîëûã 1865 îíä íýãòãýõ õ¿ðòýë ãýðëèéí òàðõàëòûí òóõàé çºâ îíîë áàéñàíã¿é.
Õî¸ð îðîí õîñîëñîí öàõèëãààí-ñîðîíçîí îðîíä äîëãèîí ìàÿãèéí ¿åëçýë áàéæ áîëîõ áà òýä
öººðìèéí óñàí äýýðõ äîëãèî øèã òîãòìîë õóðäòàé òàðõäàã ãýäãèéã Ìàêñâåëëèéí òýãøèòãýë
óðüä÷èëàí õýëñýí þì. Ýäãýýð äîëãèîíû óðò (ººðººð õýëáýë äîëãèîíû çýðãýëäýý íóðóó
õîîðîíäûí çàé) ìåòð ýñâýë ìåòð ãàðàí áàéâàë ýíý íü ðàäèî äîëãèîí ãýæ áèäíèé íýðëýäýã
äîëãèîí áàéíà. Èë¿¿ áîãèíî äîëãèîíóóäûã ñàíòèìåòðèéí ýðýìáèéíõ áîë) áè÷èë-äîëãèîí
ýñâýë(íýã ñàíòèìåòðèéã àðâàí ìÿíãàä õóâààñíààñ áàãà áîë) õýò óëààí äîëãèîí ãýæ íýðëýäýã.
¯çýãäýõ ãýðëèèí äîëãèîí íýã ñàíòåìåòðèéã äº÷ººñ íàÿí ñàÿ äàõèí õóâààñàíòàé òýíöýõ óðòòàé
áàéíà. Õýò ÿãààí, ðåíòãåí, ãàììà öàöðàãèéí äîëãèîíóóä á¿ð áîãèíî áàéäàã. Ðàäèî õèéãýýä
ãýðëèéí äîëãèîí íü òîãòìîë òîäîðõîé õóðäòàé òàðõàõ ¸ñòîé ãýäãèéã Ìàêñâåëëèéí îíîë
óðüä÷èëàí õýëñýí þì. Ãýõäýý Íüþòîíû îíîë ¿íýìëýõ¿é òàéâàí áàéäëûí òóõàé òºñººëëèéã
¿ã¿é õèéñýí ó÷ðààñ îäîî ãýðëèéí òîãòìîë õóðäíû òóõàé ÿðèõäàà ò¿¿íèéã þóòàé õàðüöóóëæ
òîäîðõîéëîõûã çààæ ºãºõ õýðýãòýé áàéëàà. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð õàà ñàéã¿é, òýð á¿¿ õýë
"õîîñîí" îðîí çàéä ÷ áàéõ "ýôèð" ãýãäýõ ÿìàð íýã îð÷èí áàéíà ãýæ ¿çæýý. Äóóíû äîëãèîí
àãààðò ÿàæ òàðõäàãèéí íýãýí àäèë ãýðëèéí äîëãèîí ýôèðò òýãæ òàðõäàã áàéæ áîëîõ òóë
ãýðëèéí õóðäûã ýôèðòýé õàðüöóóëàõ õýðýãòýé. Ýôèð äîòîð õàðèëöàí àäèëã¿é õóðäòàé õºäºëæ
áóé àëæèãëàã÷äàä ãýðýë ÿíç á¿ðèéí õóðäòàé èðæ áàéãàà ìýò ¿çýãäýõýýð áîëîâ÷ ýôèðò
õàðüöóóëñàí ãýðëèéí õóðä òîãòìîë áàéõ þì. Òóõàéëáàë äýëõèé íàðûã òîéðîí ýôèðèéí äîòîð

18. õºäºëæ áàéãàà áîëîõîîð äýëõèéí õºäºë㺺íèé äàãóó (ãýðëèéí ¿¿ñã¿¿ðèéí ç¿ã õºäëºõ ¿åä)
õýìæñýí ãýðëèéí õóðä íü õºäºë㺺íèé ÷èãò òýãø ºíöºãººð (ººðººð õýëáýë áèä ¿¿ñã¿¿ð ð¿¿
õºä뺺ã¿é ¿åä) õýìæñýí ãýðëèéí õóðäûã äàâæ áàéõ ¸ñòîè. 1887 îíä (õîæèì ôèçèêèéí
ñàëáàðò Íîáåëèéí øàãíàë õ¿ðòñýí àíõíû Àìåðèê õ¿í áîëñîí) Àëüáåðò Ìàéêåëüñîí áîëîí
Ýäâàðä Ìîðëè íàð Êëèâëåíäèéí Õàâñðàãà Óõààíû Ñóðãóóëüä ìàø íàðèéí òóðøèëò õèéæýý.
Òýä äýëõèèí õºäºë㺺íèé äàãóó õýìæñýí ãýðëèéí õóðäíû óòãûã òýãø ºíöºãººð õýìæñýí
óòãàòàé íü õàðüöóóëñàí áàéíà. Ãàéõàëòàé íü õî¸ð óòãà ÿã òýíö¿¿ áîëîõûã òýä èëð¿¿ëñýí þì!
Ìàéêåëüñîí, Ìîðëè íàðûí òóðøèëòûí ¿ð ä¿íã á¿õ (áèå ýôèðèéí äîòîð õºäºëæ áàéõäàà
õýìæýýãýýðýý áàãàñ÷ öàãèéí ÿâàëò óäààøèðäàã ãýäãýýð òàéëáàðëàñàí õýä õýäýí îðîëäëîãî
(õàìãèéí àëäàðòàé íü Äàíèéí ôèçèê÷ Õåíäðèê Ëîðåíöèéíõ) 1887-îîñ 1905 îíä ãàð÷ýý.
Ãýõäýý òýð ¿åèéã õ¿ðòýë õýíä ÷ òàíèë áàéãààã¿é, Øâåéöàðûí ïàòåíòèéí òîâ÷îîíû àæèëòàí
Àëüáåðò Ýéíøòåéí 1905 îíä õýâë¿¿ëñýí àëäàðò á¿òýýëäýý ¿íýìëýõ¿é öàã õóãàöààíû
îéëãîëòîîñ òàòãàëçâàë ÿìàð÷ ýôèð õýðýãã¿é ãýäãèéã ¿ç¿¿ëñýí þì. Õýäõýí äîëîî õîíîãèéí
äàðàà ÿã èéì ¿çëèéã Ôðàíöûí òýðã¿¿íèé ìàòåìàòèê÷äûí íýã Àíðè Ïàóíêàðå èëýðõèéëëýý.
Àñóóäëûã ìàòåìàòèêèéí ¿¿äíýýñ øèéäñýí Ïàóíêàðåãèéí ¿íäýñëýãýýíýýñ Ýéíøòåéíèé
¿íäýñëýãýýí¿¿ä ôèçèêò èë¿¿ îéð áàéâ. Ýéíøòåéíèéã øèíý îíîë á¿òýýã÷ ãýæ ÿðüäàã ÷
Ïàóíêàðåãèéí íýðèéã ò¿¿íèé ÷óõàë õýñã¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîí äóðääàã áèëýý.
Øèíæëýõ óõààíû õóóëèóä õºäºëæ áàéãàà á¿õ àæèãëàã÷èéí õóâüä òýäíèé õºäºë㺺íèé
õóðäíààñ ¿ë õàìààðàí àäèëõàí áàéõ ¸ñòîé ãýäýãò õàðüöàíãóéí ãýãäýõ ýíý îíîëûí ñóóðü ¿¿ñãýë
¿íýí îðøèíî. Ýíý ¿¿ñãýë ¿íýí íü õºäºë㺺íèé òóõàé Íüþòîíû õóóëèóäûí õóâüä ¿íýí áàéñàí
áîë îäîî òýð íü Ìàêñâåëëèéí îíîëä, ãýðëèéí õóðäàíä ÷ õàìààòàé áîëëîî. Èéìä äóðûí
àæèãëàã÷èéí õýìæñýí ãýðëèéí õóðä àæèãëàã÷èä ÿìàð õóðäààð õºäºëæ áàéãààãààñ ¿ë
õàìààðàí àäèë áàéõ ¸ñòîé. Ýíý ýíãèéí çàð÷ìààñ õýä õýäýí, àëäàðòàé ìºðäºë㺺 óðãàí ãàðñàí
áèëýý. Òýäíýýñ õàìãèéí àëäàðòàé íü Ýéíøòåéíèé E=mc^2 (ýíä E-ýíåðãè, m -ìàññ, ñ -ãýðëèéí
õóðä) ãýñýí àëäàðò òîìú¸îíä èëðýëýý îëñîí ìàññ, ýíåðãè õî¸ð òýíö¿¿ õèéãýýä þó ÷ ãýðëýýñ
õóðäàí õºäºëæ ÷àäàõã¿é ãýäýã õóóëü áèç ýý. Ìàññ, ýíåðãè õî¸ð òýíö¿¿ áîëîõîîð õºäºëæ
áàéãàà áèåèéí ýíåðãè íü ìàññàà íýìýãä¿¿ëíý. Òîäðóóëáàë ýíåðãè èõ áàéõ òóñàì õóðäûã
íýìýãä¿¿ëýõýä áýðõøýýë ó÷ðàõ áîëíî. Ýíý íºëºº ¿íýíäýý ãýðëèéí õóðäàíä îéðîëöîî õóðäòàé
õºäºëæ áàéãàà áèåòèéí õóâüä ë ÷óõàë áàéäàã. Õýðýâ ÿìàð íýã áèåòèéí õóðä ãýðëèéí õóðäíû
10 õóâüä õ¿ðâýë ò¿¿íèé ìàññ õýâèéíõýýñýý 0,5 õóâèàð èõ áîëíî, õàðèí ãýðëèéí õóðäíû 90
õóâüä õ¿ðâýë ìàññ íü õýâèéíõýýñýý õî¸ð äàõèí èõ áîëîõ þì. Ãýðëèéí õóðäàíä äºõºõèéí
õýðýýð áèåòèéí ìàññ óëàì íýìýãäýæ, èéí öààø õóðäñàõàä óëàì èõ ýíåðãè øààðäàãäàíà.
¯íýíäýý òýðýýð ãýðëèéí õóðäàíä õýçýý ÷ õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é, ó÷èð íü òýð ¿åä ò¿¿íèé ìàññ
òºãñãºëã¿é èõ áîëîõ áºãººä ìàññ ýíåðãèòýé òýíö¿¿ òóë òèéì õóðäàíä õ¿ðýõýä òºãñãºëã¿é èõ
ýíåðãè øààðäàãäàõàä õ¿ðíý. Èéìä æèðèéí àëèâàà áèåò õàðüöàíãóéí çàð÷ìààð ÿìàãò ãýðëèéí
õóðäíààñ õýòðýõã¿é õóðäòàé õºäëºíº. Ǻâõºí ãýðýë áîëîí õóâèéí ìàññã¿é áóñàä äîëãèîí ë
ãýðëèéí õóðäòàé õºäºëæ ÷àäíà. Õàðüöàíãóéí îíîëûí ººð íýã àëäàðò ìºðäºë㺺 ÷ îðîí çàé
öàã õóãàöààíû òàëààðõ áèäíèé òºñººëëèéã ººð÷èëñºí þì. Íüþòîíû îíîëûí õóâüä ãýðëèéí
èìïóëüñ íýã öýãýýñ íºãººä õ¿ðñýí áîë ÿíç á¿ðèéí àæèãëàã÷ ò¿¿íèé òóóëñàí õóãàöààí äýýð
(öàã õóãàöàà ¿íýìëýõ¿é ó÷ðààñ) ñàíàë íèéëäýã ÷ ãýðýë õýð õîë çàì òóóëñàí òóõàéä (îðîí çàé
¿íýìëýõ¿é áèø ó÷ðààñ) ÿìàãò ñàíàë çºðäºã. Ãýðëèéí õóðä íü ò¿¿íèé òóóëñàí çàéã õóãàöààíä
íü õóâààñàíòàé òýíö¿¿ áîëîõîîð ÿíç á¿ðèéí àæèãëàã÷ ãýðýëä ººð ººð õóðä îíîîíî.
Õàðüöàíãóéí îíîëûí õ¿ðýýíä õàðèí ýñðýãýýð á¿õ àæèãëàã÷ ãýðýë ÿìàð õóðäòàé òàðõäàã äýýð
ñàíàë íèéëýõ ¸ñòîé áàéäàã. Ãýõäýý ãýðëèéí òóóëñàí çàéíû òóõàéä ñàíàë ÷ºðñºí õýâýýð áàéäàã

19. òóë ãýðýë õýäýí öàã ÿâñàí äýýð ÷ ñàíàë çºðºõ áîëíî. (ßâàëòûí õóãàöàà áîë àæèãëàã÷äûí ñàíàë
íèéëäýãã¿é ãýðëèéí òóóëñàí çàéã òýäíèé ñàíàë íèéëäýã ãýðëèéí õóðäàíä õóâààñàíòàé
òýíö¿¿.) ªºðººð õýëáýë õàðüöàíãóéí îíîë ¿íýìëýõ¿é öàã õóãàöààíû îéëãîëòîíä öýã òàâüñàí
þì! Àæèãëàã÷ á¿ð ººðò áàéãàà öàãààð õýìæèõ öàã õóãàöààíû ººðèéí ãýõ õýìæ¿¿ðòýé áàéõ
¸ñòîé áºãººä àæèãëàã÷ á¿ðò áàéãàà íýã çàãâàðûí öàãóóä íü òààðàõã¿é áàéæ áîëîõ àæýý.
Ãýðëèéí èìïóëüñ ýñâýë ðàäèî äîëãèîí èëãýýæ ¿éë ÿâäàë õýçýý, õààíà áîëñîíûã
òîäîðõîéëîõäîî ðàäèî äîëãèîíîîð á¿ðòãýã÷ àøèãëàæ áîëíî. Èëãýýñýí äîõèîíû çàðèì õýñýã
¿éë ÿâäàë äýýð ýðãýí îéõ áºãººä àæèãëàã÷ ýíýõ¿¿ öóóðàé-äîõèîã õ¿ëýýí àâñàí õóãàöààãàà
òýìäýãëýäýã. Äîõèîã èëãýýãýýä ýðãýí õ¿ëýýí àâñàí õóãàöààíû äóíäàæààð òóõàéí ¿éë ÿâäàë
õýçýý áîëñîíûã òîãòîîõ áºãººä ¿éë ÿâäàë õ¿ðòýëõ çàé íü ÿâæ èðýõýä çàðöóóëñàí õóãàöààíû
ýíý äóíäæèéã ãýðëèéí õóðäààð ¿ðæ¿¿ëñýíòýé òýíö¿¿. (¯éë ÿâäëûã îðîí çàéí òîäîðõîé íýã
öýãò, öàã õóãàöààíû òîäîðõîé íýã àãøèíä áîëñîí ÿìàð íýã ç¿éë ãýäýã óòãààð îéëãîíî.)
ªã¿¿ëñýí á¿õíèéã îðîí-öàãèéí äèàãðàììûí æèøýý áîëîõ 2.1 çóðàãò ¿ç¿¿ëëýý. Áèå áèåòýéãýý
õàðèëöàí àäèëã¿é õºäºëæ áàéãàà àæèãëàã÷èä ýíý àðãûã àøèãëàí íýã ¿éë ÿâäàëä ÿëãààòàé öàã,
áàéðëàë îíîîíî. ßíç á¿ðèéí àæèãëàã÷èéí õèéñýí õýìæèëòèéí íýã íü ÷ áóñäààñàà èë¿¿-çºâ
áàéõã¿é ÷ á¿ãä ººð õîîðîíäîî õîëáîîòîé. Áóñàä àæèãëàã÷èéí õàðüöàíãóé õóðäûã ìýäýæ
áàéâàë òýä ¿éë ÿâäàëä ÿìàð öàã, áàéðëàë îíîîõûã àæèãëàã÷ á¿ð íàðèéí òîîöîæ ÷àäíà. Áèä
öàã õóãàöààã óðòààñ íàðèéí òîäîðõîé õýìæèæ ÷àääàã áîëñîí áîëîõîîð çàéã íàðèéí
òîäîðõîéëîõûí òóëä ºíºº ÷óõàì èéì àðãûã õýðýãëýæ áàéíà. ¯íýíäýý ìåòðèéã ÷ ãýñýí öåçèéí
öàãààð õýìæñýí 0.000000003335640952 ñåêóíäûí õóãàöààíä ãýðëèéí òóóëæ ºíãºðäºã çàé ãýæ
òîäîðõîéëäîã. (Ýíý òîî íü Ïàðèñò õàäãàëàãääàã òóñãàé öàãààí àëòàí òóéâàí äýýðõ õî¸ð
òýìäýãëýë õîîðîíäûí çàéãààð ìåòðèéã òîäîðõîéëäîã óëàìæëàëò òîäîðõîéëîëòòîé òààðäàã.)
¯¿í÷ëýí ãýðëèéí ñåêóíä ãýãäýõ á¿ð ÷ òîõèðîìæòîé, óðòûí øèíý íýãæèéã àøèãëàæ áîëíî.
¯¿íèéã íýã ñåêóíäýä ãýðëèéí òóóëàõ çàé ãýæ íèéòýýð òîäîðõîéëäîã. Õàðüöàíãóéí åðºíõèé
îíîëä çàéã öàã õóãàöàà áîëîí ãýðëèéí õóðäààð òîäîðõîéëäîã áîëîõîîð àæèãëàã÷ á¿ð ãýðëèéí
õóðäûã íýãýí óòãàòàéãààð (òîäîðõîéëîëò ¸ñîîð 0.000000003335640952 ñåêóíäýä 1 ìåòð ãýæ)
õýìæèõ íü àÿíäàà ìºðäºí ãàðäàã, Ýôèð îðøèí áàéãààã ÿàãààä ÷ èëð¿¿ëæ ÷àäàõã¿éã
Ìàéêåëüñîí-Ìîðëèãèéí òóðøèëò ¿ç¿¿ëñýí áîëîõîîð ò¿¿íèé òóõàé îéëãîëòûã îðóóëæ òîîöîõ
øààðäëàãà áàéõã¿é. Ãýõäýý õàðüöàíãóéí îíîë áèäíýýñ îðîí çàé, öàã õóãàöààíû òóõàé
òºñººë뺺 ¿íäñýýð íü ººð÷ëºõèéã øààðäñàí þì. Öàã õóãöàà îðîí çàéãààñ á¿ðýí òóñäàà,
ñàëàíãèä áóñ, õàðèí ò¿¿íòýé õîñîëæ îðîí-öàã ãýãäýõ íýãäìýë ç¿éëèéã ¿¿ñãýäýãèéã áèä
õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé áîëëîî. Îðîí çàé äàõü öýãèéí áàéðëàëûã ãóðâàí òîî áóþó
êîîðäèíàòààð òîäîðõîéëäîã íü ºäºð òóòìûí àìüäðàëä áàéäàã ë ç¿éë. Æèøýý íü, òàñàëãààí
äàõü ÿìàð íýã öýãèéã íýã õàíàíààñ äîëîîí àëõàìä, íºãººãººñ ãóðâàí àëõàìä, øàëíààñ õî¸ð
àëäûí ºíäºðò áàéíà ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Ýñâýë òóõàéí íýã öýã òèéì óðòðàã, òèéì
ºðãºðºãò, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø òèéì ºíäºðò áàéíà ãýæ òîäîðõîéëæ áîëäîã. Òîõèðîìæòîé
ãóðâàí êîîðäèíàòûã àøèãëàæ áîëîõ ÷ òýä õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä ë õýðýãëýãäýíý. Õýí ÷
ñàðíû áàéðëàëûã Ïèêàäèëëèéí Òîéðãèéí õîéíîîñ, áàðóóíààñ ìèëèýð òîîöîí, äàëàéí
ò¿âøèíýýñ äýýø ôóòààð [Ïèêàäèëëèéí Òîéðîã-Ëîíäîíãèéí õºë õºäºë㺺íòýé òàâàí
ãóäàìæíû óóëçâàðò áàéðëàäàã òîéðîã. 1 ôóò=30.48 ñì] òîäîðõîéëæ ÷àäàõã¿é. ¯¿íèé îðîíä
íàð õ¿ðòýëõ çàéã ãàðàãóóäûí òîéðîã çàìûí õàâòãàé õ¿ðòýëõ çàé, ñàðûã íàðòàé õîëáîñîí
øóëóóí áîëîí Àëüôà Öåíòàâð ãýõ ìýò îéðûí îäòîé íàðûã õîëáîñîí øóëóóí õîîðîíäûí
ºíöãèéã çààæ ò¿¿íèéã òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. Òýãëýý ÷ ýäãýýð êîîðäèíàò ìàíàé ãàëàêòèê äàõü
íàðíû áàéðëàëûã ýñâýë áóñàä ãàëàêòèêèéí äóíäàõ ìàíàé ãàëàêòèêèéí áàéðëàëûã òîãòîîõîä

20. òºäèéëºí õýðýãëýãäýõã¿é. ¯íýíäýý íèéò îð÷ëîí åðòºíöèéã ººð õîîðîíäîî õîëáîî á¿õèé
òóñãààð õýñã¿¿äèéí öîãöîëáîð ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Õýñýã òóñ á¿ðò öýãèéíõ íü áàéðëàëûã
òîãòîîæ áîëîõ ãóðâàí êîîðäèíàò á¿õèé ººð ººð òîãòîëöîîã õýðýãëýæ áîëíî. ¯éë ÿâäàë áîë
îðîí çàéí òîäîðõîé öýãò, òîäîðõîé íýã öàã õóãàöààíä áîëäîã ç¿éë. Òýãýõýýð ¿éë ÿâäëûã
äºðâºí òîî áóþó äºðâºí êîîðäèíàòààð òîãòîîæ áîëíî. Êîîðäèíàòûí ñîíãîëò áàñ ë äóðûí
áàéõ àãààä îðîí çàéí íàðèéí òîäîðõîé ãóðâàí êîîðäèíàò, öàã õóãàöààíû äóðûí íýã
õýìæýýñèéã àâ÷ áîëíî. Îðîí çàéí äóðûí õî¸ð êîîðäèíàò õîîðîíä ÿëãàà áàéäàãã¿éí íýãýí
àäèë õàðüöàíãóéí îíîëä îðîí çàéí áîëîí öàã õóãàöààíû êîîðäèíàò õîîðîíä áîäèò ÿëãàà
áàéõã¿é. Îðîí çàéí íýã êîîðäèíàò íü îðîí çàéí õóó÷èí êîîðäèíàòûí õî¸ðûõ íü õîñëîë áàéõ
êîîðäèíàòûí øèíý òîãòîëöîîã ñîíãîæ áîëîõ þì. Æèøýý íü, äýëõèéí ãàäàðãóó äýýðõ öýãèéí
áàéðëàëûã Ïèêàäèëëèéí Òîéðãèéí õîéíîîñ, áàðóóíààñ ìèëèýð õýìæèí òîãòîîõûí îðîíä
Ïèêàäèëëèéí Òîéðãîîñ ç¿¿í õîéø ýñâýë áàðóóí õîéø õýäýí ìèëüä áàéãààãààð òîãòîîæ áîëíî.
Ýíý÷ëýí õàðüöàíãóéí îíîëä (ñåêóíäààð õýìæäýã) õóó÷èí öàã õóãàöàà äýýð Ïèêàäèëëèéí
Òîéðãèéí õîéä òàëààñ (õýìæñýí ãýðëèéí ñåêóíäèéí) çàéã íýìñýí öàã õóãàöààíû øèíý
êîîðäèíàòûã õýðýãëýæ áîëäîã. Àëèâàà ¿éë ÿâäëûí äºðâºí êîîðäèíàòûã îðîí-öàã ãýãäýõ
äºðâºí õýìæýýñò îðîí çàé äàõü ò¿¿íèé áàéðëàëûã òîäîðõîéëîã÷ ãýæ ¿çýõ íü òóñòàé þì.
ĺðâºí õýìæýýñò îðîí çàéã òºñººëºõºä àìàðã¿é. Áè ººðºº ãóðâàí õýìæýýñò îðîí çàéã ÷
÷àäàí ÿäàí òºñººëäºã þì! Õàðèí äýëõèéí ãàäàðãóó øèã Õî¸ð õýìæýýñò îðîí çàéã
äèàãðàììààð èëýðõèéëýõýä õýö¿¿ áèø. (Àëèâàà öýãèéí áàéðëàëûã íü óðòðàã, ºðãºðºã ãýñýí
õî¸ð êîîðäèíàòààð èëýðõèéëæ áîëäîã ó÷ðààñ äýëõèéí ãàäàðãóó õî¸ð õýìæýýñòýé.) Öàã
õóãàöààíû òýíõëýã íü äýýø ÷èãëýñýí, õàðèí îðîí çàéã èëýðõèéëñýí íýã òýíõëýãèéã íü
õºíäëºí áàéðëóóëñàí äèàãðàììóóäûã áè åðºíõèé人 õýðýãëýíý. Îðîí çàéí íºãºº õî¸ð
òýíõëýãèéã îðõèñîí ýñâýë çàðèì òîõèîëäîëä íýãèéã íü àëñëàëòàíä ä¿ðñýëñýí áàéãàà. (2.1
çóðãèéíõ øèã äèàãðàììûã îðîí-öàãèéí äèàãðàìì ãýæ íýðëýíý.) Æèøýý íü, 2.2 çóðàãò öàã
õóãàöààã æèëýýð õýìæèí, äýýø ÷èãýëñýí òýíõëýãýýð èëýðõèéëñýí áîë íàðíààñ Àëüôà Öåíòàâð
õóðòýëõ çàéã Ìèëèýð õýìæèí, õºíäëºí òýíõëýã äàãóó óóëñàí áàéíà. Íàð, Àëüôà Öåíòàâð
õî¸ðûí îðîí-öàãò òóóëñàí çàìûã äèàãðàììûí ç¿¿í, áàðóóí òàëä áîñîîãîîð ¿ç¿¿ëñýí. Íàðíààñ
öàöàðñàí ãýðëèéí öàöðàã - òàðõàæ, Àëüôà Öåíòàâðò äºðâºí æèëèéí äàðàà î÷íî.

21. çóðàã 2.1

22. çóðàã 2.2
Ãýðëèéí õóðä ¿¿ñã¿¿ðèéí õóðäíààñ ¿ë õàìààðàí òîãòìîë áàéäãèéã Ìàêñâåëëèéí òýãøèòãýë
óðüä÷èëàí õýëæ, ýíý íü íàðèéí õýìæèëòýýð áàòëàãäñàíûã áèä ¿çñýí. Òîäîðõîé íýã öàãò, îðîí
çàéíû òîäîðõîé íýã öýãýýñ ãàðñàí ãýðëèéí èìïóëüñ ÿâààíäàà õýìæýý, áàéðëàë íü æèðèéíõýý
õóðäíààñ ¿ë õàìààðàõ ãýðëèéí õ¿ðýý áîëîí òàðõäàã ãýäýã íü ¿¿íýýñ óðãàí ãàðíà. Ñàÿíû íýã
ñåêóíäûí ãýðýë 300 ìåòð ðàäèóñòàé õ¿ðýýã ¿¿ñãýí òàðõäàã áà õî¸ð ñåêóíäûí äàðàà õ¿ðýýíèé
ðàäèóñ 600 ìåòð ãýõ ìýòýýð òîìîðäîã. Ýíý íü öººðìèéí óñ ðóó ÷óëóó øèäýõýä óñíû
äîëãèîòîé èæèë þì. Ýäãýýð äîëãèî ÿâààíäàà òîìðîõ òîéðîã áàéäëààð òàðõäàã. Öººðìèéí
õî¸ð õýìæýýñò ãàäàðãóó áîëîí öàã õóãàöààíû íýã õýìæýýñèéã íèéëñýí ãóðâàí õýìæýýñò
çàãâàðûã òºñººëáºë óñàíä ÷ òàðõàõ äîëãèîí òîéðîã íü óñàíä ÷óëóó õ¿ðñýí òýð àãøèí, òýð öýã
äýýð îðîéòîé êîíóñûã ¿¿ñãýíý. (çóðàã 2.3).