cnedsocjmop

2. ÑÒÅÔÅÍ ÕÎÊÈÍÃ
ÕÀÐ Í¯Õ ÁÀ ØÈÍÝ ÅÐÒªÍÖ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÕßËÁÀÐØÓÓËÑÀÍ ÇÎÕÈÎË
www.kiebooks.com

3. ÓÄÈÐÒÃÀË
Ýíý íîì áîë ìèíèé íàìòðûí õóðààíãóéãààñ ýõëýýä Îð÷ëîí Åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõ ãýñýí ãàë
õàëóóí õ¿ñýë ñîíèðõëîî òàéëàõ ¿¿äíýýñ 1976-1992 îíä áè÷ñýí øèíæëýõ óõààíû ôèëîñîôèéí
ýðýãö¿¿ëýë¿¿äèéã áàãòààñàí ºã¿¿ëëýã¿¿äèéí ýìõýòãýë þì. Ýë íîìûí òºãñãºëä áàéãàà
«Ýçýíã¿é àðëûí öîìîã» õýìýýõ íýâòð¿¿ëãèéí òýìäýãëýëä áè ººðèéíõºº òóõàé ÿðüñàí áèëýý.
Ýçýíã¿é àðàë äýýð îðõèãäñîí ãýæ òºñººëºõèéã çî÷èíä ñàíàë áîëãîîä, òýíäýýñ àâðàãäàæ
ãàðòëàà öàã íºãöººõºä íü õýðýã áîëîõ õºãæìèéí íàéìàí öîìîã ñîíãîõûã õ¿ñäýã íýãýí
íýâòð¿¿ëýã Èõ Áðèòàíèä áàéäàã. Àç áîëîõîä íàäàä ñî¸ë èðãýíøèëäýý áóöàæ èðýõèéã
õýòýðõèé óäààí õ¿ëýýõ õýðýã ãàðààã¿é þì.
ªã¿¿ëëýã¿¿äýý àðâàí çóðãààí æèëèéí òóðø áè÷ñýí ó÷ðààñ òóñ á¿ðò íü îãíîî áîëîí ÿìàð
íºõöºëä áè÷èãäñýí òóõàé òàéëáàðûã íýìæ õàâñàðãàëàà. Ýäãýýð íü ìèíèé ìýäëýãèéí òóõàéí
¿åèéí ò¿âøèíã òóñãàæ áàéãàà áºãººä æèëýýñ æèëä ñàéæèðñàí áàéõ ãýæ íàéäíàì. ̺í á¿õ
ºã¿¿ëëýã¿¿äèéã áèå äààñàí çîõèîë ìàÿãààð áè÷ñýí ó÷ðààñ äàâòàãäñàí ç¿éëñ íýëýýä áèé. Áè
èéì äàâòàëòóóäûã áàãàñãàõûã õè÷ýýñýí ÷ çàðèì íýã íü õýâýýð ¿ëäæýý.
Íîìûí èõýíõ ºã¿¿ëëýãèéã õ¿¿ðíýí ºã¿¿ëýõýä çîðèóëñàí þì. Äóóäëàãà ìààíü åð íü ë òîä áèø
áàéñàí ó÷ðààñ ëåêö, ñåìèíàðàà áè äàãàëäàíãóóäûíõàà íýãíýýð þìóó ýñâýë íàìàéã ñàéí
îéëãîäîã ººð õ¿íýýð äàìæóóëàí ÿâóóëàõ õýðýãòýé áîëæ. Èíãýñíýýð ÿðèà ìààíü ÷ èë¿¿ äýýð
ñîíñòîõ áîëîâ. Ãýâ÷ 1985 îíû õàãàëãààíû äàðàà áè ÿðèõ ÷àäâàðàà á¿ðìºñºí àëäàæ õýñýã
õóãàöààíä åðòºíöººñ á¿ðýí òóñãààðëàãäëàà. Ýöýñò íü áè êîìïüþòåðèéí ñèñòåì, ÿðèàíû
ãàéõàëòàé íèéëýãæ¿¿ëýã÷ýýð çýâñýãëýâ. Òîì òàíõèìûí ºìíº ãàðàõ áîëîëöîîã ººðòºº
íýýñýíäýý ìàø èõ ãàéõàæ áèëýý. Øèíæëýõ óõààíû îíîëóóäûã òàéëáàðëàæ, àñóóëòàä õàðèóëàõ
íü íàäàä òààëàãäàæ áàéâ. Ìýäýýæ ýíý ÷àäâàðàà óëàì ñàéæðóóëàõûí òóëä äàõèí ñóðàëöàõ
õýðýãòýé áîëîâ÷ àìæèëò îëæ áàéãàà ãýäýãòýý áè èòãýäýã. ªã¿¿ëëýã¿¿äèéã ìèíü óíøààä òà
á¿õýí ººðñ人 ¿¿íèéã ø¿¿í òóíãààíà áèç ýý.
Îð÷ëîí Åðòºíö áîë îíüñîãî, ò¿¿íèé òóõàé çºâõºí çºí÷ òºñººëëèéã ë ãàðãàõ áîëîìæòîé, ¿ë
îéëãîãäîõ, ¿ë øèíæëýãäýõ ç¿éë õýìýýõ ¿çëèéã áè õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é. Èéí ¿çýõ íü áàðàã
äºðâºí çóóíû ºìíº Ãàëèëåé ýõë¿¿ëæ Íûîòîí ¿ðãýëæë¿¿ëñýí, åðòºíöèéí á¿õ õ¿ðýýã
õàìàðñàí øèíæëýõ óõààíû õóâüñãàëä øóäàðãà áèø õàíäàæ áóé õýðýã ãýæ áè îéëãîäîã. Ýíý
õî¸ð õ¿í Îð÷ëîí Åðòºíöèéí ÿäàæ çàðèì õýñýã íü ýìõ çàìáàðààã¿é áèø, òîäîðõîé
ìàòåìàòèêèéí õóóëèóäàä çàõèðàãääàã áîëîõûã õàðóóëñàí. ªíãºðñºí õóãàöààíä áàðàã á¿õ
ñàëáàðò áèä Ãàëèëåé, Íüþòîí íàðûí ¿ð ä¿íã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëëýý. Îäîî áèäýíä ºäºð òóòìûí
àìüäðàëä ìààíü òîõèîëääîã á¿õ þìñûã óäèðäàõ ìàòåìàòèêèéí õóóëèóä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí
Ẻìñ ìºðãºëäºõºä ÷óõàì þóíä õ¿ðãýæ áîëîõûã áèä îãò ¿ë ìýäýõ òèéì èõ ýíåðãèä õ¿ðòýë íü
Ẻìñèéã õóðäàñãàõ àâàðãà òîì ìàøèí á¿òýýõýä õýäýí òýðáóì ôóíò çàðöóóëæ áóé áàðèìò
áèäíèé àìæèëòûí áàñ íýã õýìæ¿¿ð þì. Òèéì èõ ýíåðãèòýé Ẻìñ åðäèéí íºõöºëä Äýëõèé
äýýð òîõèîëäîõã¿é ó÷ðààñ òýäíèéã ñóäëàõàä çàðöóóëæ áóé àñàð èõ çàðëàãà öýâýð ýðäìèéí
øèíæòýé, òºäèéëºí õýðýãöýýã¿é ç¿éë ìýò ñàíàãäàæ áîëíî. Ãýâ÷ òèéì Ẻìñ Îð÷ëîí
Åðòºíöèéí áàë÷èð ¿åä òîõèîëäîæ áàéñàí ó÷ðààñ õýðâýý áèä Åðòºíö õýðõýí ¿¿ññýíèéã
îéëãîõûã õ¿ñ÷ áàéãàà áîë ýíýõ¿¿ ýíåðãèä þó ÿâàãäàæ áóéã èëð¿¿ëýõ ¸ñòîé.
Áèä Îð÷ëîí Åðòºíöèéí òóõàé ìàø îëîí ç¿éëèéã îéëãîæ ìýäýýã¿é áàéíà. Ãýõäýý ÿëàíãóÿà

4. ñ¿¿ëèéí çóóí æèëä îëñîí àìæèëò ìààíü áèäíèéã óðàìøóóëæ. áîëîìæèò õÿçãààðûí äîòîð
Åðòºíöèéã á¿ðýí îéëãîíî ãýñýí èòãýëèéã ºãºõ ó÷èðòàé. Áèä õàðàíõóéä ìºíõºä òýìò÷èí
áýäðýõ òàâèëàíòàé òºðñºí ãýæ áè áîääîãã¿é. Îð÷ëîí Åðòºíöèéí òóõàé á¿ðýí òºãñ îíîëûã
áàéãóóëàõàä ¿ñðýëò õèéñíýýð áèä ò¿¿íèé æèíõýíý ýçýä íü áîëîõ áîëíî.
Îäîîãîîð çàðèì õýñãèéã íü ë ìýäýæ áàéãàà ÷ îéðûí èðýýä¿éä á¿ðýí îéëãîæ áîëîõ ÿìàð íýã
ýìõ öýãöýä Îð÷ëîí Åðòºíö çàõèðàãääàã ãýñýí íàéäëàãààð ýíý íîìûí øèíæëýõ óõààíû
ºã¿¿ëë¿¿äèéã áè÷ëýý. Ýíý íàéäâàð åð人 ç¿¿ä çýðýãëýý ÷ áàéæ ìàãàä. Òèéì òºãñ îíîë
áàéõã¿é, áàéñàí ÷ áèä ò¿¿íèéã õýçýý ÷ òàíèí ìýäýõã¿é áàéæ áîëîõ þì. Ãýâ÷ õ¿íèé îþóí
óõààíû õóâüä öºõðºí㺺 áàðàõààñàà èë¿¿òýé á¿ðýí îéëãîõûã ýðìýëçýõ íü äýýð ãýäýã íü
ýðãýëçýýã¿é.
Ñòåôåí Õîêèíã. 1993 îíû 3 ñàðûí 31

5. I. ÁÀÃÀ ÍÀÑ
Áè Ãàëèëåéã íàñ áàðñíààñ õîéø ÿã ãóðâàí çóóí æèëèéí äàðàà 1942 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí 8-íä
òºðñºí. Ãýõäýý ìèíèé òîîöîîëñíîîð ýíý ºäºð äàõèàä õî¸ð çóóí ìÿíãàí õ¿¿õýä ìýíäýëñýí
áàéõ þì. Òýäíèé õýí íýã íü îäîí îðîí ñîíèðõäîã ýñýõèéã áè ìýäýõã¿é. Ýöýã ýõ ìààíü
Ëîíäîíä àìüäàðäàã áàéñàí ÷ áè Îêñôîðäîä òºðñºí. Äýëõèéí II äàéíû ¿åä Îêñôîðä òºðºõºä
òîõèðîìæòîé ãàçàð áàéñíààñ èéì ç¿éë òîõèîæýý. Òýð ¿åä àíãëè÷óóä Õàéäýëüáýðã,
øòòèíãåíèéã áºìáºãäºõã¿é áîë ãåðìàí÷óóä Îêñôîðä, Êåìáðèæèéã áºìáºãäºõã¿é ãýæ
òîõèðîëöñîí áàéëàà. Ãýâ÷ èéìýðõ¿¿ èðãýíøñýí òîõèðîëöîî áóñàä õîòóóäûí õóâüä õ¿÷èíã¿é
áàéñàí íü õàðàìñàëòàé.
Ýöýã ìààíü Éîðêøèðýýñ ãàðàëòàé. Ò¿¿íèé ºâºº áóþó ìèíèé ýëýíö ýöýã íýëýýä ÷èíýýëýã
ôåðìåð áàéæýý. Òýð õýòýðõèé îëîí ôåðì õóäàëäàí àâààä, XX çóóíû ýõíèé õºäºº àæ àõóéí
õÿìðàëûí ¿åä äàìïóóðñàí þì. Ýíý áàéäàë ºâºº, ýìýýä ìààíü ìàø õ¿íä òóññàí ÷ òýä õ¿¿ãýý
Îêñôîðä ðóó àíàãààõ óõààí ñóäëóóëàõààð ÿâóóëæ ÷àäñàí ãýäýã. Õîæèì ààâ ìààíü õàëóóí îðíû
ºâ÷íèé ñàëáàðò ñóäàëãàà õèéõ áîëæ. 1937 îíä Äîðíîä Àôðèêèéã çîðüñîí. Õàðèí äàéí
ýõëýõýä Àíãëè ðóó õºëºã îíãîöîîð áóöàæ, àðìèä ñàéí äóðààð ýëñýõ ãýæ ýõ ãàçðûã á¿õýëä íü
ãàëò òýðãýýð òóóëæ áàéñàí àæ. Ãýâ÷ öààäóóë íü ààâä àíàãààõ óõààí ñóäëàõ íü èë¿¿ ÷óõàë
áîëîõûã õýëñýí áàéíà. Ýýæ ìààíü Ãëàçãîä íýãýí ýì÷èéí äîëîîí õ¿¿õäèéí õî¸ð äàõü íü áîëæ
ìýíäýëæýý. Ò¿¿íèéã àðâàíõî¸ð íàñòàé áàéõàä òýäíèéõ ºìíº ç¿ã, Äåâîí ðóó í¿¿ñýí áàéíà.
Ààâûíõòàé íýãýí àäèë òýäíèéõ ÷ ãýñýí àçòàé áàéñàíã¿é. Ãýëýý ÷ ýöýã ýõ íü îõèíîî Îêñôîðä
ðóó ÿâóóëæ ÷àäñàí áà ñóðãóóëèà òºãñººä ýýæ ìèíü ìàø îëîí ÿíçûí àæèë, ò¿¿íèé äîòî𠺺ðò
íü îãò òààëàãääàãã¿é òàòâàðûí áàéöààã÷ ÷ õèéæ ÿâæýý. Òýðáýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
áîëîõûí òóëä ýíý àëáàíä ¿ëäýæ, äàéíû àíõíû æèë¿¿äýä ààâòàé òàíèëöñàí ãýäýã.
Áèä Ëîíäîíãèéí õîéä õýñýãò Õàéãåéòýä ñóóäàã áàéâ. Íàäààñ àðâàí íàéìàí ñàðûí äàðàà
ìèíèé ä¿¿ Ìýðè òºðñºí. Ò¿¿íèéã ìýíäëýõýä íàìàéã äóðã¿é áàéñàí ãýæ ÿðüöãààäàã. Õ¿¿õýä
àõóé öàãèéí îí æèë¿¿äýä íàñíû õóâüä ÿëèõã¿é çºð¿¿òýéãýýñ ¿¿äýëòýé òîäîðõîé ìàðãààí
áèäíèé õîîðîíä áàéñàí ÷ áèä òóñ òóñûíõàà çàìààð ÿâàõ áîëñîí òóë íàñ àõèõ òóòàì ýíý
ìàðãààí àëãà áîëñîí þì. Ìýðè ýì÷ áîëæ ààâûã áàÿðëóóëñàí áèëýý. Íàìàéã òàâ îð÷èì íàñòàé,
àëü õýäèéí þì îéëãîõ áîëñîí ¿åä îõèí ä¿¿ Ôèëèïï ìààíü òºð뺺. Ãóðâóóëàà òîãëîõ íü
õýìýýí ò¿¿íèé òºðºõèéã áàÿð õººðòýéãýýð õ¿ëýýæ áàéñíàà áè ñàíàäàã þì. Òýð ìàø ñýðãýëýí.
àâõààëæòàé õ¿¿õýä áàéñàí áîëîõîîð áè ò¿¿íèé ñàíàë áîäîëä ÿìàãò õ¿íäýòãýëòýé õàíääàãñàí.
Áàãà ä¿¿ Ýäâàðä ìààíü íýëýýä ñ¿¿ëä, íàìàéã àðâàí äºðºâòýéä òºðñºí ó÷ðààñ áàãà íàñíû ìèíü
äóðäàòãàëä òºäèé ë áàéäàãã¿é. Òýð ýðäýì íîìûí ìºð õººõ º÷¿¿õýí ÷ õ¿ñýëã¿éí äýýð, óõààëàã
áèø áàéñàí ó÷ðààñ áèä ãóðâààñ ýðñ ÿëãàðíà. Ò¿¿íèé õóâüä ýíý íü ÷ äýýð áàéñàí áàéæ
ìàãàäã¿é. Ýäâàðä òóí õýö¿¿ õ¿¿õýä áàéñàí ÷ á¿ãä ò¿¿íèéã õàéðëàäàã áàéâ.
Õàéãåéòýä Áàéðîí Õàóçûí ÿñëèä ¿ëäýõäýý ÷èõ äºæèðòºë áàðõèð÷ áàéñàí ìààíü ìèíèé
õàìãèéí àíõíû äóðäàòãàë áèëýý. Ýðãýí òîéðîíä á¿õ õ¿¿õýä ÿìàð íýã ãàéõàëòàé òîãëîîìîîð
òîãëîîä áàéñàí ñàíàãääàã þì. Òýäýíòýé òîãëîìîîð áàéñàí ÷, åð人 îé çóðãààí ñàðòàé
áàéñíààñ ãàäíà òàíèõã¿é õ¿ì¿¿ñèéí äóíä àíõ óäàà ¿ëäñýí ìààíü ýíý áàéëàà. Áè àéëûí óóãàí
õ¿¿ áàéñàí òóë ààâ ýýæ õî¸ð ìààíü õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æëèéí òóõàé íîì áàðèìòàëäàã áàéæýý.
Õàðèí òýð íîìîíä õ¿¿õäèéã õî¸ð íàñòàéãààñ íü ýõëýí íèéãìèéí õàðèëöààíä îðóóëàõ
õýðýãòýé ãýæ áè÷ñýí áàéñàí ó÷ðààñ ýöýã ýõ ìààíü ìèíèé ýñýðã¿¿öýëä íýã èõ ãàéõààã¿é áàéõ

6. ãýæ áè áîääîã. Èíãýýä òýð íýãýí àéìøèãòàé ºã뺺íèé äàðàà íàìàéã àâààä äàõèàä æèë õàãàñ
Áàéðîí Õàóçä ºãººã¿é þì.
Õàéãåéò áîë äàéíû áîëîí ò¿¿íèé äàðààõ æèë¿¿äýä ýðäýì áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ ñóóäàã
ä¿¿ðýã áàéëàà. Áóñàä îðîíä òýäíèéã óõààíòíóóä ãýæ íýðëýõýýð áîëîâ÷ àíãëè÷óóä èéí
¿çäýãã¿é. Òýíäõèéí ýöýã ýõ÷¿¿ä õ¿¿õä¿¿äýý òóõàéí ¿åèéí õàìãèéí äýâøèëòýò Áàéðîí Õàóçûí
ñóðãóóëüä ÿâóóëäàã áàéâ. Íàìàéã þóíä ÷ ñóðãàñàíã¿é õýìýýí ýöýã ýõäýý ãîìäîëëîæ áàéñíàà
áè ñàíàäàã. Òýä ìýäëýãèéã óëèãëàí îéëãóóëàõ òóõàéí ¿åèéí àðãàä èòãýäýãã¿é, õàðèí ÿìàð íýã
ç¿éëä ñóðãàæ áàéãààãàà îéëãóóëàõã¿éãýýð ààæèìä íü óíøóóëæ ñóðãàõûã èë¿¿ä ¿çíý. Èíãýýä
áè íàéìàí íàñòàéäàà íýëýýä òîì áîëñîí õîéíîî ë óíøèæ ñóð÷ áèëýý. Ä¿¿ ìààíü õàðèí
íýëýýä óëàìæëàëò àðãààð çààëãàæ äºíãºæ äºðºâòýéäýý óíøèæ ñóðñàí. Òýãýýä ÷ òýð íàìàéã
áîäâîë èë¿¿ ÷àäâàðëàã áàéñàí ë äàà.
Áºìáºãäºëò Ëîíäîíã ãàçàðòàé òýãøëýíý ãýæ á¿ãä áîäîæ áàéñàí äàéíû ¿åä ààâ ýýæèéí ìààíü
õÿìäõàí õóäàëäàæ àâñàí, âèêòîðûí ¿åèéí ºíäºð íàðèéõàí áàéøèíä áèä ñóóäàã áàéëàà.
¯íýõýýð ÷ çýðãýëäýý îðøèõ õýäýí áàéøèí äýýð «Ôàó-2» ïóóæèí óíàõ ¿åä ýýæ áèä õýä ãýðòýý
áàéãààã¿é ÷ ààâ áàéñàí þì. Çîëîîð ààâ ìààíü ºðòººã¿é, ìàíàé áàéøèí ÷ òºäèéëºí
ãýìòñýíã¿é. Ãýñýí ÷ áàëãàñ áîëñîí ýäãýýð áàéøèíãèéí îéðîëöîî áèä àõèàä õýäýí æèë
àìüäàðñàí þì. Ýíäýýñ àðàé çàéäóó, ìàíàé áàéøèíãèéí öààíà ñóóäàã íàéç Õîâàðäòàéãàà áè
ýíý áàëãàñóóä äýýð ¿ðãýëæ òîãëîäîãñîí. Õîâàðä ìèíèé õóâüä æèíõýíý íýýëò. Ó÷èð íü ò¿¿íèé
ýöýã ýõ ìïíèé òàíüäàã áóñàä á¿õ õ¿¿õäèéíõýýñ ÿëãààòàé, áîëîâñðîëã¿é õ¿ì¿¿ñ þì. ̺í
òýðýýð Áàéðîí Õàóçä áèø îðîí íóòãèéí ñóðãóóëüä ÿâæ ààâ ýýæ õî¸ðûí ñàíààíä õýçýý ÷
îðîìã¿é ñïîðòûí òºðë¿¿ä áîëîõ áîêñ, õºë áºìáºãººð õè÷ýýëëýäýã áàéëàà.
Íýëýýä ýðòíèé ººð íýã äóðäàòãàë ìèíü òîãëîîìîí òºìºð çàì þì. Äàéíû ¿åä òîãëîîìóóä
õóâèéí õóäàëäààíä ÷ ãàðäàãã¿é áàéâ. Òîãëîîìîí ãàëò òýðýã ìèíèé ìºðººäºë áàéæ áèëýý. Ààâ
ìààíü ìîäîîð ãàëò òýðýã õèéæ ºãñºí áîëîâ÷ ñýòãýëä ìèíü õ¿ðñýíã¿é. Ó÷èð íü áè ººðºº
àæèëëàäàãèéã ë ìºðººäíº. Òýãýõýä ààâ ìààíü õóó÷èí, îíüñîí ãàëò òýðýã õóäàëäàí àâ÷ ãàãíàæ
ÿíçëààä øèíý æèëèéí áàÿðààð ãóðâàí íàñòàé ººäºñõºí íàäàä áýëýãëýæ áèëýý. Ãýâ÷ ãàëò òýðýã
òèéì ÷ ñàéí àæèëëàõã¿é áàéâ. Õàðèí ààâ ìààíü äàéíû äàðààõàí Àìåðèê ðóó ÿâààä èðýõäýý
ýýæèä òóõàéí ¿åäýý Èõ Áðèòàíèä äèéëäýøã¿é ¿íýòýé áàéñàí ïàíñàí ýäëýë íýëýýä õýäèéã,
Ìåðè ä¿¿ä ìààíü õýâò¿¿ëìýãö í¿äýý àíèäàã õ¿¿õýëäýé, õàðèí íàäàä íàéìûí òîîí õýëáýðòýé
òîãëîîìîí òºìºð çàì àâ÷èð÷ ºãºâ. Áóõ òýðýã íü ºìíº òàëäàà á¿ð óòàà õàÿã÷ òºìºð ñàðààëæòàé
áàéñàí ãýý÷. Õàéðöãèéã íü çàäëàõ ¿åäýý õè÷íýýí èõ áàÿð õººð áîëñíîî áè îäîî ÷ ñàíàäàã.
Òîãëîîìîí ãàëò òýðýã ãàéõàëòàé áàéñàí ÷ ñýòãýëä ìèíü áàñ ë õ¿ðñýíã¿é. Èíãýýä áè öàõèëãààí
òºìºð çàì ìºðººäºæ ýõýëñýí äýý. Ýöýñò íü îíöãîé òîõèîëäëóóäààð íàäàä áýëýãëýñýí
ìºíãºíººñ òàðèà÷èí øèã õóðèìòëóóëñàí öººí õýäýí òºãðºãºº ýöýã ýõýýñýý íóóí øóóäàíãèéí
áàíêíààñ àâààä, öàõèëãààí òºìºð çàì õóäàëäàí àâàâ. Ãýâ÷ ýíý òºìºð çàì òºäèéëºí ñàéí
àæèëëàõã¿é áàéñàíä ìèíèé óðàì èõ õóãàð÷ áèëýý. Õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøãèéã ìýääýã áîëñîí
ºíºº ¿åä áîë ò¿¿íèéã áóöààæ ºãººä äýëã¿¿ð þìóó ¿éëäâýðèéí ãàçðààñ íü ñîëüæ ºãºõèéã
øààðäàõ áàéñàí áèç. Ãýâ÷ òýð ¿åä þó ÷ õàìààã¿é çàðñàí ë áîë àìæèëò õýìýýí ¿çýæ ãîëîãäîë
áàéñàí òîõèîëäîëä òàíû ë õîõü áîëíî. Òèéìýýñ áè óóðûí òýðýãíèé öàõèëãààí õºäºëã¿¿ðèéã
çàñóóëàõààð äàõèè ìºí㺠òºëñºí õýäèé ÷ òýð áàñ ë çîõèõ ¸ñîîð àæèëëàõã¿é áàéñàí þì.
Õîæèì áè àðâàí õýäýí íàñàíäàà óñàí áîëîí õºëºã îíãîöíû çàãâàð õèéëýý. Óð ÷àäâàðààðàà

7. ãîéä ÿëãàðäàãã¿é áàéñàí ÷ ñóðãóóëèéí íàéç Æîí Ìàê-Êëåíàí ìààíü íàäàä òóñàëñàí. Òýð
íàìàéã áîäâîë óõààëàã áàéñíû äýýð òýäíèéõ ãýðòýý äàðõíû ãàçàðòàé áàéâ. Áè óäèðäàæ
áîëîõîîð àæèëëàäàã çàãâàðóóä õèéõèéã ¿ðãýëæ ìºðººääºã ÷ òýäíèé ãàäààä òºðõèéã íü
àíõààðäàãã¿é áàéñàí þì. Ýíý õ¿ñýëäýý õºòëºãäºí ñóðãóóëèéíõàà ººð íýã íàéç Ðîæåð
Ôåðíèõîêãîé õàìòðàí íýëýýä õýäýí óãñàðìàë òîãëîîì çîõèîí á¿òýýëýý. Æèøýý íü áèäýíä ÿíç
á¿ðèéí ºíãºòýé æèæèã ç¿éëñ ¿éëäâýðëýäýã ¿éëäâýðòýé, á¿òýýãäõ¿¿íýý 纺õºä çîðèóëàãäñàí
ìàøèíû áîëîí òºìºð çàìòàé, òýð ÷ á¿¿ õýë õºðºíãèéí áèðæ á¿õèé òîãëîîìîí «¿éëäâýðëýë»
áàéñàí þì. Áàñ äºðâºí ìÿíãàí äºðâºëæèí õýýòýé ñàìáàð äýýð äàéòàæ òîãëîäîã òîãëîîì ìºí
òîãëîã÷ á¿ð ººðèé㺺 òîì ã¿ðíèé óãñàà çàëãàìæèëñàí õààí õýìýýí ºðãºìæèëæ áîëîõ
«ôåîäàëûí» òîãëîîì ÷ áàéëàà. Òºìºð çàì, óñàí îíãîö, íèñýõ îíãîö ãýõ ìýò ýíý á¿õ òîãëîîì
àëèâàà þìñ õýðõýí àæèëëàäàãèéã ìºí ýäãýýðèéã õýðõýí óäèðäàõûã îéëãîõ ãýñýí ýðìýëçëýýñ
ìèíü òºðñºí áàéõ ãýæ áè áîääîã. Íàìàéã äèññåðòàöûí àæëàà ýõëýõ ¿åä ÷ ìèíèé ýíý
ìºðººäºë ñàíñðûí ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà õèéõýä ìèíü òóñ áîëñîí. Õýðýâ Îð÷ëîí Åðòºíö
õýðõýí á¿òñýíèéã îéëãîâîë ÷è ò¿¿íèéã çàðèì òàëààð óäèðäàæ ÷àäíà. 1950 îíä ýöãèéí ìèíü
àæèëëàæ áàéñàí áàéãóóëëàãà Õàéãåéòýýñ õîëã¿éõýí îðøèõ Õýìñòýäýýñ í¿¿æ Ëîíäîíãèéí
õîéä õýñýã, Ìèëë-Õèëëä øèíýýð áàéãóóëàãäñàí àíàãààõ óõààíû ¿íäýñíèé èíñòèòóò ðóó
øèëæèâ. Õàéãåéòýýñ òèéø àæèëäàà ÿâñíààñ õîòîîñ ãàäàãø í¿¿õ íü èë¿¿ óõààëàã ñàíàãäñàí
áîëîëòîé. Òèéìýýñ ýöýã ýõ ìààíü Ëîíäîíãîîñ õîðü, Ìèëë-Õèëëýýñ õîéø àðâàí áýýðò îðøèõ
æèæèãõýí õîò Ñåíò-Îëáàíñèéí ñ¿ìèéí îéðîëöîî íýã áàéøèí õóäàëäàæ àâëàà. Ýíý íü
âèêòîðûí ¿åèéí, òîìõîí àãààä íýëýýä óðàí, ºâºðìºö õèéöòýé áàéøèí áàéâ. Òýð ¿åä ààâ ýýæ
õî¸ðò èë¿¿ ìºí㺠áàéãààã¿é òóë í¿¿æ îðîõîîñîî ºìíº ººðñ人 óã áàéøèíã íýëýýä çàñàõ
õýðýãòýé áîëæýý. ¯å çàëãàìæèëñàí éîðêøèðèéí õ¿í ààâ ìèíü õîæèì íü çàñâàðò ìºíãº
çàðàõàà áîëüæ áàéøèíã õýâýýð íü ¿ëäýýãýýä õààÿà íýã áóäàõ áîëñîí þì. Áàéøèí ìàø òîìîîñ
ãàäíà ýöýã ìààíü òèéìýðõ¿¿ àæèëä óð ä¿éã¿é áàéæ áèëýý. Õàðèí áàðèëãà áàò áºõ áàðèãäñàí
ó÷ðààñ ë èéí õààø ÿàø õàíäàõûã òýñâýðëýæ áàéñàí áàéõ. 1985 îíä ààâ ìààíü (òýð 1986 îíä
íàñ áàðñàí) õ¿íäýýð ºâäºæ ìàíàéõ òýð áàéøèíãàà çàðñàí. Ñàÿõàí áè òýð áàéøèíã õàðàõàä õýí
÷ íýìæ çàñààã¿é áîëîëòîé ãàäíààñàà áàðàã ººð÷ëºã人ã¿é áàéíà áèëýý.
Áàéøèí ãýðèéí ¿éë÷ëýã÷òýé àéëä çîðèóëàãäñàí òóë ãàë òîãîîíû ºðººíèé õàæóóãèéí
õàíàíààñ àëü ºðººíººñ äóóäàæ áóéã õàðæ áîëíî. Ìýäýýæ áèäýíä çàðö áàéãààã¿é áîëîâ÷
óíòëàãûí àíõíû ºðºº ìèíü «Ã» õýëáýðòýé òàñàëãàà áàéâ. ªìíº íü òýíä ¿éë÷ëýã÷
ýìýãòýé÷¿¿ä àìüäàðäàã áàéñàí áàéõ. Áè ýíý òààìàãëàëàà íàäààñ ÿëèã¿é ýã÷ìýä, õàéðòàé ¿åýë
Ñàðàäàà ÿðèõàä òýðáýýð øèíý áàéð áèäýíä èâýýëýý õàéðëàõ áîëíî ãýæ áèëýý. Óíàäàã äóãóé
õàäãàëààñòàé ïèíãèéí äýýâýð ð¿¿ öîíõîîð äàìæèí ãàð÷ òýíäýýñýý ãàçàðò ¿ñðýí áóóõ
áîëîëöîîòîé áàéñàí íü ýíý ºðººíèé äàâóó òàë þì.
Ñàðà áîë ìèíèé íàãàö ýã÷ Æàíåòûí îõèí. Æàíåò ýì÷ áîëæ, íýãýí ñýòãýë ñóäëàà÷òàé
ãýðëýñýí. Òýä õîéä ç¿ãò òàâàí ìèëèéí çàéòàé îðøèõ Õàðïåíäåí òîñãîíä ìàíàéõòàé òºñòýé
áàéøèíä ñóóäàã áàéâ. Èéìýýñ ÷ áèä Ñåíò-Îëáàíñ ðóó øèëæèí ñóóðüøñàí áèëýý. Áè
Ñàðàãèéíõòàé îéðõîí áàéõ áîëñîíäîî áàÿðòàé áàéñàí áà Õàðïåíäåí ðóó ¿å ¿å àâòîáóñààð
ÿâäàãñàí. Ñåíò-Îëáàíñ íýãýí öàãò Áðèòàíè äàõü ðîì÷óóäûí òîîãîîðîî Ëîíäîíãèéí äàðàà
îðäîã áàéñàí Âåðóëàëèóì õýìýýõ ýðòíèé Ãåðåãèéí õîòûí áàëãàñûí îéðîëöîî îðøäîã áàéâ.
Äóíäàä çóóíû ¿åä òýíä Áðèòàíû õàìãèéí áàÿí ñ¿ì áàéñàí ãýäýã. Ýíý ñ¿ìèéã Ñåíò-Îëáàíñûí
÷èìýýã¿é õîò. äîìîãò ºã¿¿ëäãýýð áîë Áðèòàíèä õðèñòîñ ø¿òëýãèéíõýý óëìààñ öààçëàãäñàí
àíõíû õ¿í áîëîõ ðîìûí öýðãèéí äàðãûí áóíõàí äýýð áàðüñàí þì ãýíý áèëýý. Íýëýýä áîëõè

8. õèéöòýé òîì ñ¿ì, õîæèì íü ìèíèé ñóð÷ áàéñàí, îäîî ñåíò-îëáàíñûí ñóðãóóëèéí íýã õýñýã íü
áàéðëàæ áóé ñ¿ìèéí õààëãàíä çàëãàí áàðüñàí õóó÷èí áàðèëãà çýðýã íü á¿ãä àááàòûí ¿åýñ
¿ëäñýí ç¿éëñ.
Òýð ¿åä Ñåíò-Îëáàíñ Õàéãåéò. Õàðïåíäåíèéã áîäâîë íýëýýä áºãë¿¿, óëàìæëàëûã õàäãàëñàí
ãàçàð áàéëàà. Ýöýã ýõ ìààíü ýíä õýíòýé ÷ íàéçëàæ íºõºð뺺ã¿é íü çàðèì òàëààð òýä ººðñ人
ÿëàíãóÿà ýöýã ìààíü óãààñ çîæèã õ¿í áàéñàíòàé õîëáîîòîé ÷ íºãºº òàëààð Ñåíò-Îëáàíñò îãò
ººð òºðëèéí õ¿ì¿¿ñ îðøèí ñóóäàã áàéñàí íü ¯¿íä òîäîðõîé õýìæýýãýýð íºëººëñºí. Ó÷èð íü
ñóðãóóëèéí íàéçóóäûí ìààíü ýöýã ýõ÷¿¿äèéí õýíèéã íü ÷ ñýõýýòýí ãýæ íýðëýæ áîëîõîîðã¿é
áàéëàà.
Õàéãåéòýä ìàíàé ãýð á¿ë á¿ðýí õýâèéí ñàíàãääàã áîë Ñåíò-Îëáàíñò áèäíèéã òîäîðõîé
õýìæýýãýýð õà÷èí õ¿ì¿¿ñò òîîöäîã áàéñàí ãýæ áè áîääîã. ¯¿íä ìºí㺠õýìíýæ ë áàéâàë
ãàäààä ¿çýìæäýý îãò ñàíàà òàâüäàãã¿é ýöãèéí ìèíü çàí áàéäàë ÷ íºëººëñºí áèç. ßäóó ãýð
á¿ëä ºññºí íü ò¿¿íä óë ìºðºº ¿ëäýýæýý. Òýðáýýð áîëîìæòîé ¿åäýý ÷ ººðèéí àÿ òóõòàé
áàéäàëä çîðèóëàí ìºí㺠çàðàõûã òýâ÷äýãã¿é. Àéìøèãòàé õ¿éòýíä ÷ òºâèéí õàëààëò òàâèõààñ
òàòãàëçàæ, õàðèí õàëààäàí äîòóóðàà õýä õýäýí íîîñîí öàìö äàâõàðëààä ºìñ÷èõäºã áàéñàí þì.
Ãýëýý ÷ ààâ ìààíü áóñäàä õàíäàõäàà òóí ºãººìºð íýãýí áàéæ áèëýý.
Òàâèàä îíä øèíý ìàøèí õóäàëäàí àâàõ áîëîìæã¿éãýýñ ÷ òýð ¿¿ ààâ ìààíü äàéíû ºìíºõ
¿åèéí, ëîíäîíãèéí òàêñè õóäàëäàí àâ÷, áèä õàìòäàà òºìºð ãàðààæ áàðüæ àâëàà. Õºðø¿¿ä
ìààíü ýãä¿¿öýæ áàéñàí ÷ ÿàæ ÷ ÷àäààã¿é. Áè èõýíõ õºâã¿¿äèéí íýãýí àäèë áóñàäòàé èæèë
áàéõûã õ¿ñ÷, ýöýã ýõèéíõýý ºìíººñ ñàíàà çîâñîí ÷ òýäíèéãýý õýçýý ÷ ãîìäîîæ áàéãààã¿é ýý.
Ñåíò-Îëáàíñò äºíãºæ èðýýä íàìàéã îõèäûí ãýñýí íýðòýé ÷ àðâààä æèëèéí ºìíººñ
õºâã¿¿äèéã õ¿ëýýí àâäàã áîëñîí ñóðãóóëüä îðóóëàâ. Õè÷ýýëèéí óëèðàë äóóñàõàä ààâ ìààíü
æèë á¿ðèéí ýýëæèò àÿëëààðàà Àôðèê ðóó ÿâàõäàà óðüäûíõààñàà èë¿¿ óäààí õóòàöààãààð,
áàðàã äºðâºí ñàð ÿâëàà. Ãàíöààðäàõã¿éí òóëä ýýæ ìààíü áèäíèéã ÿðóó íàéðàã÷ Ðîáåðò
Ãðåéâñèéí ãýðãèé, äóíä ñóðãóóëèéí íàéç á¿ñã¿é Áåðèëèéíäýý àâàà÷ñàí þì. Òýä Èñïàíèéí
Ìà¸îðê àðàë äýýðõ Äýé òîñãîíä ñóóíà. Äàéí äóóñààä áàðàã á¿òýí òàâàí æèë ºíãºðñºí ÷
Ãèòëåð. Ìóññîëèí íàðûí õîëáîîòîí, Èñïàíèéí äàðàíãóéëàã÷ Ôðàíöèñêî Ôðàíêî (òýð
íèéòäýý õîðèîä æèë çàñãèéí ýðõ áàðüñàí) çàñãèéí ýðõýíä áàéñàí ¿å. Äàéíû ºìíº çàëóó
êîììóíèñòóóäûí á¿ëýãò áàéñàí ýýæ ìèíü ãóðâàí õ¿¿õäýý äàãóóëàí ãàëò òýðýã, õºëºã îíãîöîîð
Ìà¸îðê ðóó õºäºëæ áèëýý. Äýé òîñãîíä áèä áàéøèí õºëñºëæ öàãèéã àÿòàéõàí ºíãºð¿¿ëñýí.
Íàìàéã ä¿¿ íàðòàé ìïíü Ðîáåðòûí õ¿¿ãèéí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ Âèëüÿìûí àñðàìæèä ºã뺺. Ýíý
õ¿í Ãðåéâñèíí òóñëàõ õèéõ áà áèäíèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýýñýý èë¿¿ Ýäèíáóðãûí èõ èààäàìä
çîðèóëñàí òàéçíû çîõèîë áè÷èõýä èõýíõ öàãàà çîðèóëäàã áàéñàí þì. Èéìä ãýð ºäºð á¿ð
áèäíýýð Áèáëèéí íýã á¿ëãèéã óíøóóëæ. ò¿¿íèé òóõàé çîõèîí áè÷ëýã áè÷¿¿ëíý. Çîðèëãî íü
áèäýíä àíãëè õýëíèé ãî¸ ñàéõíûã ìýäð¿¿ëýõ ÿâäàë. Áóöàõ õ¿ðòëýý áèä
«¯¿ñýë»-èéã á¿õýëä íü «Òºãñãºë»-èéí çàðèì õýñãèéã íü ¿çýæ äóóññàí. Ýíý ñóðãàëòààñ
ºã¿¿ëáýðèéã «áà» õîëáîîñîîð ýõýëæ áîëîõã¿é ãýñýí ãàíö ë ç¿éëèéã îéëãîñîí áàéõ. Ãýâ÷
íàìàéã Áèáëèéí èõýíõ ºã¿¿ëáýð ÿã èíãýæ ýõýëäýã ø¿¿ äýý ãýõýä àíãëè õýë Æåéìñ õààíû
¿åèéíõýýñ ìàø èõ ººð÷ëºãäñºí ãýæ õýëñýí þì. Òýãýõýä íü áè «òèéì áîë ÿàãààä áèä Áïáëèéã
óíøààä áàéãàà þì áý?» õýìýýí ýñýðã¿¿öýæ áèëýý. Ãýâ÷ á¿õ ó÷èðëàë íü õîîñîí áàéñàí. Òýð
¿åä Ðîáåðò Ãðåéâñ Áèáëèéí áèëýãäýë, ¸ðëîëûã èõýä òààøààäàã íýãýí áàéâ.

9. Ìà¸îðêîîñ ýðãýæ èðýýä íàìàéã æèëèéí òóðø ººð ñóðãóóëüä ÿâóóëæ. äàðàà íü áè «àðâàí íýã-
íýìýõ» ãýñýí íýðòýé øàëãàëò ºã뺺. Ýíý áîë àëáàí áîëîâñðîë ýçýìøèõèéã õ¿ññýí õ¿ì¿¿ñèéí
îþóíû ÷àäâàðûí øàëãàëò þì. Îäîî äóíä ñóðãóóëèéí èõýíõ õ¿¿õýä ýíý øàëãàëòàíä óíàæ.
õóâèéí ñóðãóóëüä ÿâàõ áîëñíîîñ ò¿¿íèéã àâàõàà áîëüæýý. Õàðèí áè òåñò áîëîí øàëãàëòàä
õè÷ýýëèéí ÿâöàä ñóð÷ áàéñïààñàà ÿìàãã èë¿¿ ä¿í àâäàã áàéñàí òóë ýíý øàëãàëòûã ÷ áàñ
àìæèëòòàé ºã÷, Ñåíò- Îëáàíñûí îðîí íóòãèéí ñóðãóóëüä ¿íý òºëáºðã¿é ñóðàõ áîëñîí.
Ààâ ìààíü íàìàéã àðâàí ãóðàâ õ¿ðýõýä õàìãèéí äàâóó ýðõòýí. õóâèéí ñóðãóóëèóäûí íýã áîëîõ
Âåñòìèíñòåðèéí ñóðãóóëüä øàëãóóëàõààð øèéäëýý, Òýð ¿åä áîëîâñðîëûã íèéãìèéè àíãèéí
çàð÷ìààð ìàø õàòóó çààãëàäàã áàéâ. ªåðèéíõ íü áèåý àâ÷ ÿâàõ áî.þí òàèíë òàëã¿é áàéäàë
òºäèé ë àâüÿàñëàã áèø ÷ íèéãýìä äýýã¿¿ð áàéð ñóóðüòàé õ¿ì¿¿ñýýñ èë¿¿ ãàðàõàä íü ñààä
áîëæ áàéíà ãýæ ààâ ¿çäýã áàéëàà. Ààâ ýýæ õî¸ð ìèíü òèéì ÷ ÷èíýýëýã áèø áàéñàí òóë áè
áîëîâñðîëûíõîî òºëºº òýìöýõ õýðçãòýé áîëñîí þì. Ãýâ÷ øàëãàëòûí ¿åýð ºâäñºí áàéñíààñ
Ñåíò-Îëáàíñèéí ñóðãóóëüäàà ¿ëäýâ. Áè ýíäýýñ Âåñòìèíñòåðò ñóðààä îëæ àâàõààñ èë¿¿ áèø
þì ãýõýä äóòóó áèø áîëîâñðîë îëñîí. ßçãóóðòíû ñóðãóóëüä ñóðààã¿é ìèíü íàäàä õýçýý ÷ ìóó
áîëîîã¿é ýý.
Òýð ¿åä Àíãëèéí áîëîâñðîë íàðèéí øàòàëñàí á¿òýöòýé áàéâ. Ñóðãóóëèóäûã çºâõºí óëñûí áà
õóâèéí ãýæ àíãèëààä çîãñîõã¿é óëñûí ñóðãóóëèéã äîãîð íü À. Â. Ñ õýñýãò õóâààíà. Ýíý íü À
õýñýãò ñóðàëöàãñäàä Â õýñýãò ñóðàëöàãñäààñ äàâóó òàëûã îëãîæ áàéñàí áà õàðèí Ñ õýñýãò
ñóðàëöàãñàä ººðñäèé㺺 äîðä ¿çýãäýãñýä ìýòýýð åðºíõèé人 òºñººëäºã áàéëàà. «Àðâàí íýã-
íýìýõ» øàëãàëòûí ä¿íãýýð íàìàéã À õýñýãò îðîõûã çºâøººðñºí ÷ ýõíèé õîðüä îðîîã¿é á¿õ
ñóðàã÷èä õè÷ýýëèéí æèë äóóñòàë  õýñýãò ÿâñàí þì. Ýíý íü íýðýý áîääîã õ¿íä àéìøøòàé
öîõèëò áîëæ, çàðèì íü ¿¿íýýñýý ãàð÷ ÷àäàõã¿é áàéâ. Ñåíò-Îëáàíñò ýõíèé õî¸ð óëèðàëä áè
àìæèëòààðàà õîðèí äºðºâ, õîðèí ãóðàâò áàéñàí ÷ ãóðàâäóòààð óëèðëààñ àðâàí íàéìä îðæ ýíý
äàðàìòûã ãýòýëñýí.
Àíãèäàà áè ¿ðãýëæ äóíäà÷ íü áàéâ (ìàíàé àíãè ìàø ÷àäâàðëàã áàéñàí). Ìèíèé äýâòýð
àéìøèãòàé áîõèð, ìºí áè÷ãèéí õýâ ìààíü áàãø íàðûí öºõðºíã á¿ð áàðíà. Ãýõäýý ìàíàé
àíãèéíõàí íàìàéã Ýéíøòåéí õýìýýí õî÷èëñîí íü ìàãàäã¿é ÿìàð íýã àâüÿàñ áàéãààã
ìýäýðñíèéõ áèç. Íàìàéã àðâàí õî¸ðòîéä íàéçóóäûí ìààíü íýã íü íºãººòýéãýý íàäààñ þó ÷
ãàðàõã¿é ãýæ óóòòàé ÷èõðýýð ìºðèéöºæ áàéëàà. Õîæèì õýí íü ìºðèé㺺 àâñíûã áè ìýäýõã¿é
þì.
Áè çóðãàà äîëîîí äîòíûí íàéçòàé. Îäîî ÷ èõýíõòýé íü õîëáîîòîé áàéäàã. Áèä ¿å ¿å ðàäèî
óäèðäëàãàò çàãâàðààñ àâàõóóëààä øàøèí, ïàðàïñèõîëîãèîñ ôèçèê õ¿ðòýëõ ÿíç á¿ðèéí ñýäâýýð
óäòàë ìàðãàëääàã áàéæ áèëýý. Îð÷ëîí Åðòºíöèéí ìºí ÷àíàð, ò¿¿íèéã á¿òýýæ õºäºëãºõºä
Áóðõàí õýðýãòýé áàéñàí ýñýõ òóõàé àñóóäàë ýíýõ¿¿ ìàðãààíû íýã íü áàéñàí ñàíàãäàíà.
Àëñëàãäñàí ãàëàêòèêóóäààñ èðýõ ãýðýë ñïåêòðèéí óëààí òóéë ðóó øèëæäýã íü Îð÷ëîí Åðòºíö
òýëæ áàéãààã (õàðèí õºõ òóéë ðóó øèëæèõ íü ò¿¿íèé õóìèãäàæ áóéã ãýð÷ëýõ áàéñàí)
èëýðõèéëýõ þì ãýæ áè óðüä íü ñîíññîí. Ãýâ÷ óëààí òóéë ðóó øèëæäýãò ººð øàëòãààí áàéãàà
ãýäýãò áè ýðãýëçýõã¿é áàéâ. Ìàãàäã¿é ãýðýë ç¿ãýýð ë àëæààæ áèäýí ð¿¿ èðýõ çàìäàà óëàéðàí
õàðàãääàã áàéæ áîëîõ þì. Îð÷ëîí Åðòºíïïéí ýõ ¿íäýñ ¿ë ººð÷ëºãäºõ. ìºíõèéí øèèæòýé
áàéõ íü íàäàä õàâüã¿é èë¿¿ ç¿é ¸ñíû ìýò ñàíàãääàã áàéëàà. Ãýâ÷ äèññåðòàöè äýýðýý õî¸ðõîí
æèë àæèëëààä áè òººðºëäºæ áàéñíàà îéëãîñîí.

10. Äóíä ñóðãóóëèéí ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëä áè ìàòåìàòèê, ôèçèêèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóðàëöàõààð
øèéäëýý. Áèäýíä ìàòåìàòèêèéã æèðèéí ë íýã áàãø íî¸í Òàõòà çààæ, õàðèí ñóðãóóëèàñ
áèäíèé õè÷ýýëëýõ ìàòåìàòèêèéí êàáèíåòûã äºíãºæ çàñ÷ äóóñààä áàéâ. Ýöýã ìààíü ìèíèé
ýñðýã áàéëàà. Òýðáýýð ìàòåìàòèê÷ õ¿í áàãøëàõ ë áîëîìæòîé ãýæ áîäñîí àæ. Ààâ íàìàéã
àíàãààõ óõààí ñóäëààñàé ãýæ áîääîã ÷ áè áèîëîãè îãò ñîíèðõäîãã¿é áàéñàí. Áèîëîãè õýòýðõèé
èõ òàéëáàðëàñàí, ìºí òèéì ÷ ñóóðü áèø õè÷ýýë ìýò ñàíàãäñàí õýðýã ë äýý. Òýãýýä ÷ òýð ¿åä
äóíä ñóðãóóëüä áèîëîãèéã íýð õ¿íäòýéä òîîöäîãã¿é. Õàìãèéí àâúÿàñëàã õ¿¿õä¿¿ä ôèçèê,
ìàòåìàòèê ñóäàëæ, àðàé ñóë íü áèîëîãè ¿çíý. Íàìàéã áèîëîãè÷ áîëîõã¿éã îéëãîîä ààâ
õèìèéã ò¿ëõ¿¿, ìàòåìàòèêèéã àðàé áàãà ¿çýõèéã øààðäàæ ýõëýâ. Òýðýýð øèíæëýõ óõààíóóäûí
àëü íýãèéã ñîíãîõ ãýæ ÿàðàõ õýðýãã¿é õýìýýí ¿çäýã áàéñàí þì. Àðâàí äîëîîí íàñòàéäàà
Ñåíò-Îëáàíñûí äóíä ñóðãóóëü òºãññºíººñ õîéø ìàòåìàòèêïéí ÿìàð ÷ àëáàí ¸ñíû áîëîâñðîë
ýçýìøýýã¿é ÷ îäîî áè ìàòåìàòèêèéí ïðîôåññîð. Ìàòåìàòèêèéí á¿õ ìýäëýãýý áè àæëûíõàà
ÿâöàä îëæ àâñàí þì. Áè Êåìáðèæèéí òºãñºõ àíãèéí îþóòíóóäòàé õàìò õýä õýäýí óäàà
õè÷ýýëëýæ ¿çñýí áà á¿õ ëåêöèéã òýäíýýñ äîëîî õîíîãèéí ºìíº ýçýìøèæ áàéëàà. Ýöãèéí
ìààíü ñóäàëãààíû ñýäýâ íü õàëóóí îðíû ºâ÷èí áºãººä çàðèìäàà íàìàéã Ìèëë-Õèëë äýõ
ëàáîðàòîðèäîî äàãóóëæ î÷äîã áàéâ. Ýíý íü, ÿëàíãóÿà ìèêðîñêîïîîð õàðàõ íü íàäàä èõýä
òààëàãääàãñàí. ̺í õàëóóí îðíû ºâ÷íººð õàëäâàðëóóëñàí øóìóóëòàé, øàâüæíóóäûí áàéð ëóó
íàìàéã õààÿà àâàà÷äàã áàéëàà. Õýä õýäýí øóìóóë ÷ºëººòºé íèñýæ ÿâñíààñ ÷ òýð ¿¿ áè ãýíä
äàíäàà ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäàãñàí. Ýöýã ìààíü ìàø àæèëñàã, ñóäàëãààíû àæèëäàà ººðèé㺺
çîðèóëñàí õ¿í áàéñàí ÷ õýí íýãýíòýé ìóóäàëöàõàä ¿ðãýëæ áýëýí. Ó÷èð íü äóòóó äóëèìàã
áîëîâñðîëòîé ÷ çîõèõ òàíèë òàë, õàìààòàí ñàäàíòàé áóñàä íü ò¿¿íýýñ èë¿¿ ãàð÷ ÷àääàã þì
øèã ò¿¿íä ñàíàãääàã áàéñàí õýðýã. Òýð íàìàéã èéìýðõ¿¿ õ¿ì¿¿ñýýñ ñýðýìæë¿¿ëäýã áàéñàí ÷
ôèçèê íü àíàãààõ óõààíààñ íýëýýä ÿëãààòàé ãýæ áè áîäíî. ×è ÿìàð ñóðãóóëüä ñóðñàí ýñâýë
÷èíèé õàìààòàí ñàäàí ÷èíü õýí áîëîõ íü ÷óõàë áèø õàðèí ÷è þó õèéæ áàéãàà íü ë ÷óõàë.
Þìñ õýðõýí àæèëëàäàã íü íàäàä ìàø ñîíèðõîëòîé áàéñàí áà áè àëèâàà ìåõàíèçìûã ÿìàð
çîõèîí áàéãóóëàëòòàéã íü õàðàõûí ãóää çàäàëæ ¿çäýã ÷ áóöààãààä óãñàð÷èõàæ ÷àääàãã¿é
íýãýí. Ìèíèé ïðàêòèê ÷àäâàð îíîëûíõîîñîî äóòìàã þì. Ààâ øèíæëýõ óõààíûã ñîíèðõîõ
ñîíèðõëûã ìèíü äýìæèæ ìèíèé ìýäëýã íèìãýí áàéõ ¿åä íàìàéã á¿ð ìàòåìàòèêààð
äàñãàëæóóëæ áàéñàí óäààòàé. Ýöãèéíõýý àæëûã îðîëöóóëààä íýã èéìýðõ¿¿ ìýäëýãòýé íàäàä
øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãàà ýðõëýõ íü åðäèéí ç¿éë ìýò ñàíàãäàæ áàéëàà. Õ¿¿õýä íàñàíäàà áè
øèíæëýõ óõààíóóäûí õîîðîíäûí ÿëãààã ìýääýãã¿é áàéñàí ÷ àðâàí ãóðâààñ àðâàí äºðâºí
íàñàíäàà ôèçèêýýð õè÷ýýëëýìýýð áàéãààãàà îéëãîñîí. Ó÷èð íü ôèçèê áîë á¿õ øèíæëýõ
óõààíû òóëãóóð íü. Äóíä ñóðãóóëüä ôèçèê õàìãèéí óéòãàðòàé õè÷ýýë ìýò áàéäàã íü ýíä á¿õ
ç¿éë èëýðõèé ýíãèéí ìýò ñàíàãääàãòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó. Õèìè õàðèí òýñðýëò äýëáýðýëò
ìàÿãèéí àëèâàà õýðýã ÿâäëûã òàéëáàðëàäàã áàéñàí ó÷èð õàà î÷èæ õºãæèëòýé. Ãýâ÷ ôèçèê
áîëîí àñòðàíîìè íü áèä õààíààñ èðñíèéã, ÿàãààä áèä ýíä áàéãààã îéëãîõ èòãýë íàéäâàðûã
ºãñºí. Áè Îð÷ëîí Åðòºíöèéí àëñ ã¿í ð¿¿ íýâòðýí îðîõûã ìºðººääºã. ßìàð íýã õýìæýýãýýð
¿¿íýý ã¿éöýëä¿¿ëñýí áàéæ áîëîõ ÷ èë¿¿ èõèéã ìýäìýýð áàïíà.

11. II. ÎÊÑÔÎÐÄ ÁÀ ÊÅÌÁÐÈÆ
Ýöýã ìààíü íàìàéã Îêñôîðä þìóó Êåìáðèæèéí àëü íýãä ýëñ¿¿ëýõèéã ìºðººääºã áàéëàà. Òýð
ººðºº Îêñôîðäîä Þíèâåðñèòè êîëëåæèä ñóð÷ áàéñàí òóë íàìàéã ÷ áàñ òèéø ÿâàõ õýðýãòýé
ãýæ áîäñîí àæ. Ó÷èð íü íàäàä ýëñýõ áîëîìæ èë¿¿ áàéñàí þì. ̺í òýð ¿åä Þíèâåðñèòè
êîëëåæèéí çºâëºëä íýã ÷ ìàòåìàòèê÷ áàéãààã¿é íü íàìàéã ìàòåìàòèê áèø õàðèí õèìè
ñóäàëæ áàéãàëü øèíæëýëèéí áîëîâñðîë îëæ àâàõûã õè÷ýýõ ¸ñòîé ãýæ ààâ ìèíü ¿çýõ õî¸ð äàõü
øàëòãààí áîëëîî.
Ãýðèéíõýí ìààíü Ýíýòõýã ð¿¿ íýã æèëýýð ÿâàõàä áè ñóðãóóëèà òºãñºæ, èõ ñóðãóóëüä ýëñýõèéí
òóëä ãàíöààð ¿ëäýõ õýðýã ãàðàâ. Äóíä ñóðãóóëèéí çàõèðàë íàìàéã Îêñôîðäîä ýëñýõýä
õýòýðõèé áàãà áàéíà ãýæ ¿çñýí õýäèé ÷ 1959 îíû ãóðàâäóãààð ñàðä áè æèëèéí ºìíº ñóðãóóëèà
òºãññºí õî¸ð õ¿¿õäèéí õàìò øàëãóóëæ ¿çýõýýð Îêñôîðä ðóó ÿâñàí þì. Áè ººðèé㺺 áýëòãýë
ìóóòàé ãýæ ¿çýæ áàéñíààñ ãàäíà ïðàêòèê øàëãàëòûí ÿâöàä èõ ñóðãóóëèéí áàãø íàð íàäòàé
áèø, ººð õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöààä áàéñàí íü ñýòãýëèéã ìèíü á¿ð èõ øàíàëãàâ. Ãýâ÷ Îêñôîðäîîñ
áóöàæ èðýýä, õýäõýí õîíîãèéí äàðàà íàìàéã ýëññýí áîëîõûã ìýäýãäñýí öàõèëãààí õ¿ëýýí àâ÷
áèëýý.
Áè àðâàí äîëîîí íàñòàé õàðèí ìàíàé êóðñûí èõýíõ îþóòíóóä àëü õýäèéí öýðãèéí àëáà
õààñàí íàäààñ îëîí àõ õ¿ì¿¿ñ. Èéìýýñ ýõíèé æèëäýý áîëîí õî¸ðäóãààð êóðñûí õàãàñ õ¿ðòýë
íýëýýä ãàíöààðäëàà. Õàðèí ãóðàâäóãààð êóðñýýñ ë áè àç æàðãàëòàé íýãýí áîëîõîî ìýäýð÷
ýõýëñýí. Òýð ¿åä Îêñôîðäîä õºäºëìºðëºõºä äàéñàãíàæ õàíäàõ õàíäëàãà äàâàìãàéëæ áàéâ.
Íýã áîë àâüÿàñ ÷àäâàð ÷èíü ÿìàð ÷ õ¿÷ ÷àðìàéëò ãàðãàõã¿é áàéõ áîëîëöîîã ÷àìä îëãîíî, ¿ã¿é
áîë ÷è ººðèéí óõààí õîìñûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ «àçã¿é» áîëíî ãýæ îéëãîöãîîíî. Õàðèí èë¿¿
ñàéí ä¿í àâàõûí òóëä øàðãóó àæèëëàõûã «ò¿¿õèé» áàéãààãèéí øèíæ ãýæ ¿çäýã áàéñàí íü
Îêñôîðäûí ¿ãñèéí ñàíãèéí õàìãèéí àéõòàð ÷èìýã ¿ã áàéëàà.
Íàìàéã ñóð÷ áàéõ ¿åä Îêñôîðäîä ôèçèêèéí õè÷ýýë äàâòàõã¿é áàéõàä íýã èõ õ¿íäðýë
ãàðàõààðã¿é òºëºâëºãäñºí áàéâ. Áè ýíä èðýõèéí ºìíº íýã øàëãóóëñíààñ õîéø ãóðâàí æèë
ºíãºðºõºä åð人 ë òºãñºëòèéí øàëãàëòûã ºãºõ õýðýãòýé áîëæ áàéëàà. Íýãýí óäàà áè
Îêñôîðäîä ºíãºð¿¿ëñýí ãóðâàí æèëä îéðîëöîîãîîð ìÿíãàí öàã, ºäºðò äóíäæààð íýã öàã
õè÷ýýëëýäýã áàéæýý ãýñýí òîîöîî ãàðãàñàí. Áè áàãà õè÷ýýëëýäýã áàéñíààðàà áàõàðõàæ áóé þì
áèø, ç¿ãýýð ë òýð ¿åèéí ¿çýë áîäëîî òàéëáàðëàæ áàéíà. Èõýíõè íàéçóóä ìààíü ìºí ë èíãýæ
¿çäýã áàéæ áèëýý. Òýä çºâõºí óéòãàð ãóíèãèéã ë ìýäýðäýã áàéñíû äýýð ÷àðìàéëò ãàðãàí áàéæ
õ¿ðýõ òèéì çîðèëãî áàéäàãã¿é ãýæ ¿çýöãýýíý. ªâ÷íººñ ìèíü ¿¿äýí ãàðñàí íýã ç¿éë áîë
ìèíèé ¿çýë áîäîë ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäñºí ÿâäàë. Ýðò ¿õíý ãýäãýý ìýäâýë àìüäðàëûí ¿íý öýíý,
õèéõ ç¿éë ìàø èõ áóéã îéëãîõ áîëíî.
Õè÷ýýëýý áàãà äàâòäàã áàéñíààñ òºãñºëòèéí øàëãàëòàä áýëäýõäýý áàðèìò øààðäñàí
àñóóëòóóäûã îðõèæ, îíîëûí ôèçèêèéí àñóóëòóóäàà ò¿ëõ¿¿ äàâòàõààð òºëºâëºëºº. Ãýâ÷
ìýäðýëèéí ÿäàðãààíààñ áîëæ øàëãàëòûí óðä øºíº óíòàæ ÷àäààã¿é òóë ñàéí õàðèóëæ
÷àäñàíã¿é. Ìèíèé ä¿í «îíö», «ñàéí» õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéñàí ó÷ðààñ ýöñèéí áàéäëààð
òîäîðõîéëîõûí òóëä øàëãàã÷èä íàäàä íýìýëò àñóóëò òàâüñàí þì. Òýä ìèíèé èðýýä¿éí
òºëºâëºãººíèû òóõàé àñóóõàä íü ñóäàëãààíû àæèë õèéõèéã õ¿ñäýã ãýæ õàðèóëàâ. Õýðâýý
«îíö» òàâüáàë áè Êåìáðèæ ð¿¿ ÿâæ, «ñàéí» òàâüáàë Îêñôîðäîä ¿ëäýõ áàéâ. Õàðèí òýä íàäàä

12. «îíö» òàâüæ áèëýý.
Ìèíèé õóâüä îíîëûí ôèçèêò ñóäàëæ áîëîõ õî¸ð ¿íäñýí ñàëáàð áàéëàà. Íýã íü õÿçãààðã¿é
óóäìûí ñóäàëãàà áóþó îð÷ëîí ñóäëàë, íºãºº íü Ẻìñ áóþó òºãñãºëã¿é áàãûí ñóäàëãàà. Áè
Ẻìñèéã òºäèéëºí ñîíèðõîõã¿é áàéâ. Ó÷èð íü ýðäýìòýä øèíý øèíý Ẻìñèéã îëíîîð íü
íýýí èëð¿¿ëñýí ÷ òýäãýýðò òîõèðîõ îíîë áàéñàíã¿é. Ñóäëàà÷èä óðãàìàë ñóäëàëûí íýãýí àäèë
òýäãýýðèéã çºâõºí òºðºë ç¿éë áîëãîí àíãèëäàã áàéëàà. Õàðèí îð÷ëîí ñóäëàëä áîë íýëýýä
ñàéí áîëîâñðóóëàãäñàí õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë áàéñàí þì.
Ãýâ÷ Îêñôîðäîä õýí ÷ îð÷ëîí ñóäëàëààð àæèëëàäàãã¿é. õàðèí Êåìáðèæä òóõàéí ¿åèéí
ãàðàìãàé àñòðàíîìè÷ Ôðåéä Õîéë àæèëëàíà. Èíãýýä áè Õîéëûí óäèðäëàãààð äèññåðòàöè
áè÷èõýýð çàõèàëãà ºãäºã þì áàéíà. Øàëãàëòàíäàà «îíö» àâñàí áàéñàí òóë çàõèàëãûí ìèíü
õ¿ëýýæ àâñàí ÷ ìèíèé óäèðäàã÷ áàãø Õîéë áèø. õàðèí ºìíº íü îãã ñîíñòîæ áàéãààã¿é Äåíèñ
Ñèàìà ãýõ íýãýí áîëñîí íü íàìàéã ãîíñîéëãîæ áèëýý. Ãýõäýý õîæèì ýíý íü ÷ äýýð áàéæ äýý
ãýæ áîäñîí. Ó÷èð íü Õîéë èõýíõè öàãàà õèëèéí ÷àíàäàä ºíãºð¿¿ëäýã áàéñàí òóë ò¿¿íòýé
áàéíãà óóëçàõ áîëîìæã¿é áàéõ áàéñàí áèç. Õàðèí Ñèàìà ñóóðèí áàéæ õýäèéãýýð áè
èõýíõèäýý ¿çýë áîäëûã íü õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é ÷ íàìàéã ¿ðãýëæ øàìäóóëäàã áàéñàí.
Äóíä ñóðãóóëüä ÷, Îêñôîðäîä ÷ ìàòåìàòèê áàãà ¿çñýí òóë õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë íàäàä
ýõýíäýý õ¿íä ñàíàãäàæ áè ýíä òºäèéëºí àõèõã¿é áàéâ. ¯¿íýýñ ãàäíà Îêñôîðäîä ºíãºð¿¿ëñýí
ñ¿¿ë÷èéí æèëäýý áè õºäëºõ人 íýëýýä áîëõè áîëñíîî àíçààðñàí þì. Êåìáðèæä èðýýä
óäààã¿é áàéõàä íàäàä ÕÕÕ-õàæóóãèéí õàòèíãèðàëò õàòóóðàë áóþó Àíãëèä íýðëýäãýýð
õºäºë㺺ãèé ìýäðýëèéí ýñèéí ºâ÷èí (Àìåðèêò ¿¿íèéã Ëóè Ãåðèãèíí ºâ÷èí ãýäýã) ãýñýí
îíîø òàâüëàà. Ýì÷ íàð ÿìàð ÷ ýì÷èëãýý ñàíàë áîëãîæ ÷àäààã¿éí äýýð áèåèéí áàéäàë ìààíü
äîðäîõã¿é ãýñýí áàòàëãàà ºãººã¿é.
Ýõýíäýý ºâ÷èí íýëýýä õóðäàöòàé õ¿íäýð÷ áóé ìýò áàéâ. Äîêòîðûí çýðýã àâòëàà àìüä ÿâíà ãýæ
òºñººëºõã¿é áàéñàí áîëîõîîð ñóäàëãààíû àæèë õèéõ íü ìèíèé õóâüä ÿìàð ÷ óòãàã¿é áàéëàà.
Ãýâ÷ öàã õóãàöàà óðñàí ºíãºð÷, ºâ÷íèé ÿâö ÷ óäààøðàâ. Ýíý ¿åä ë áè õàðüöàíãóéí åðºíõèé
îíîëûã îéëãîõ áîëæ, àæèëäàà øàìäàí îðñîí. Ãýõäýý ÿã ¿íýí õýðýãòýý íàäàä îíîø òàâüæ áàéõ
¿åä òàíèëöñàí Æåéí Âàéëä õýìýýõ á¿ñã¿éòýé ñ¿é òàâüñàí ìààíü á¿õ ç¿éëèéã ººð÷èë뺺. Ýíý
ÿâäàë íàäàä àìüäðàõ óðàì çîðèã ºãñºí.
Íýãýíò áèä ãýðëýõýýð øèéäñýí áîëîõîîð áè àæèëä îðîõ ¸ñòîé, õàðèí àæèää îðîõûí òóëä
äèññåðòàöèà äóóñãàõ õýðýãòýé áîëîâ. Èíãýýä áè àìüäðàëäàà àíõ óäàà àæèëä îðëîî. Ýíý
áàéäàë íàäàä òààëàãäñàíä áè ãàéõàæ áàéæ áèëýý. Ìàãàäã¿é ¿¿íèéã àæèë ãýæ íýðëýõ íü îãò
áóðóó áàéæ ìýäíý. Õýí íýã íü íýãýíòýý: ýðäýìòýí, ÿíõàí õî¸ð òààøààëàà õàíãàñíûõàà òºëºº
ìºí㺠àâäàã ãýæ õýëñýí íü áèé.
Áè Ãîíâèëë-ýíä-Êåéñ êîëëåæèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíû àëáàí òóøààëä ºðãºäºë
ãàðãàõààð øèéäýýä ò¿¿íèéãýý Æåéíýýð áè÷¿¿ëíý ãýæ áîäîæ áàéâ. Ãýâ÷ òýðýýð Êåìáðèæä íàä
ðóó èðýõ çàìäàà ãàðàà áýðòýýí, øîõîéäóóëæýý. Òóõàéí ¿åä çîõèõ ¸ñîîð õàëàìæ ¿ç¿¿ëýýã¿é
ãýäãýý áè õ¿ëýýõ ¸ñòîé. Ç¿¿í ãàð íü ãýìòñýí Æåéí äóóäàæ ºãñºí ºðãºäëèéã ìèíü àðàéõèéí
áè÷èæ õàðèí áè ò¿¿íèéã õýâë¿¿ëýõ õ¿í îëñîí þì.
Ìèíèé àæèëä ¿íýëãýý ºã÷ ÷àäàõ õî¸ð õ¿íèéã ºðãºäºëä äóðäàõ õýðýãòýé áàéëàà. Õýðìàí

13. Áîíäèãîîñ ¿íýëãýý àâàõûã óäèðäàã÷ áàãø ìààíü íàäàä ñàíàë áîëãîâ. Áîíäè áîë Ëîíäîíû
Êèäñ êîëëåæèéí ìàòåìàòèêèéí ïðîôåññîð, õàðüöàíãóaí åðºíõèé îíîëûí ìýðãýæèëòýí. Áè
ò¿¿íòýé ºìíº íü õî¸ð ÷ óäàà óóëçàæ, òýðýýð «Ïðîñèäèíãñ îôçåÐîéÿë Ñîñàåòè» ñýòã¿¿ëä
íèéòëýãäñýí íý㠺㿿ëëèéã ìèíü õàðæ áàéñàí þì. Áîíäèéã Êåìáðèæä ëåêö óíøñàíûõ íü
äàðàà áè ò¿¿íýýñ ¿íýëãýý ºãºõèéã ãóéëàà. Òýð íàä ðóó çýðâýñõýí õàðñíàà ºãüå ãýæ õýëýâ.
Ãýõäýý ò¿¿íä êîëëåæèéí ç¿ãýýñ ýíý àñóóäëààð õàíäàõàä ìèíèé òóõàé îãò äóóëæ áàéãààã¿é
ãýæ õàðèóëæ áàéñày ó÷ðààñ íàìàéã ñàíàõã¿é áàéñàí íü ìýäýýæ. Îäîî ¿åä ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíû àëáàí òóøààëä ìàø îëîí ºðãºäºë èðäýã áºãººä ºðãºäºëä äóðäñàí
õ¿ì¿¿ñèéí àëü íýã íü ºðãºäºë ãàðãàã÷èéã òàíèõã¿é ãýæ õýëñýí íü ë áîë á¿õ ç¿éë äóóñäàã.
Ãýâ÷ òýð ¿åä èéìýðõ¿¿ àñóóäàëä àðàé òàéâàí õàíääàã áàéæ äýý. Íýã ø¿¿ìæëýã÷ ýðãýëçñýí
õàðèóëò ºãñºí òóõàé êîëëåæèéí ç¿ãýýñ íàäàä ìýäýãäýõýä óäèðäàã÷ áàãø ìààíü Áîíäèòîé
õîëáîî áàðüæ ìèíèé òóõàé äóðñàìæèéã íü ñýðãýýæ ºãºâ. ¯¿íèé äàðàà Áîíäè íàäàä ø¿¿ìæ
áè÷ñýí áºãººä ìàãàäã¿é ýíý ø¿¿ìæèéã ìèíèé õèéæ á¿òýýñíýýñ èë¿¿ ñàéíààð áè÷ñýí
ñàíàãäàíà. Èíãýæ áè Êåéñ-êîëëåæèä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áîëñîí þì äàà. Àæèëä
îðñíîîð Æåéí áèä õî¸ð ãýðëýõ áîëîìæòîé áîëëîî. Áèä 1965 îíû 6 ñàðä ãýðëýñýí þì.
Õóðèìûí àÿëëààðàà Ñóôôîëêåä äîëîî õîíîñîí áºãººä áèäíèé ìºíãºíèé áîëîìæ ë ýíý áàéæ
áèëýý. Äàðàà íü áèä Íüþ-Éîðê ìóæèéí õîéä õýñýã äýõ Êîðíåëèéí èõ ñóðãóóëü ðóó
õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîëûí çóíû ñóðãàëòàä ÿâñàí ìààíü àëäàà áîëñîí þì. Øóóãèëäñàí
îëîí æèæèã õ¿¿õýäòýé àéëóóä ñóóäàã íèéòèéí áàéðàíä áàéðëàñàí íü ãýðëýëòýä ìààíü íýëýýä
ñºðºã ºí㺠àÿñ îðóóëëàà. Ãýõäýý áóñàä òàëààðàà çóíû ñóðãàëò íàäàä ìàø àøèãòàé áîëîâ. Ó÷èð
íü áè ýíý ñàëáàðò òýðã¿¿ëýã÷ îëîí ýðäýìòýäòýé òàíèëöñàí.
1970 îí õ¿ðòýë ìèíèé ñóäàëãàà òîì õýìæýýñò Åðòºíöèéí ñóäàëãàà, îð÷ëîí ñóäëàëä ãîë÷ëîí
÷èãëýæ áàéëàà. Îíöãîé öýã (singularity)-èéí òóõàé àæèë ìààíü ýíý ¿åèéí õàìãèéí ÷óõàë
á¿òýýë ìèíü þì. Àëñûí ãàëàêòèêóóäûã àæèãëàñàí àæèãëàëòààð ãàëàêòèêó¿ä áèäíýýñ õîëäîæ
áàéãàà íü, Îð÷ëîí Åðòºíö òýëæ áóé íü èëýðõèé áîëëîî. Õàðèí ýíý íü ãàëàêòèêóóä áèå áèåäýý
èë¿¿ îéð áàéñàí ¿å áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ñýòãýìæ òºð¿¿ëýâ. Èéíõ¿¿ õýçýý íýãýí öàãò ãàëàêòèêóóä
íýã äîð îðøèæ, Åðòºíöèéí íÿãò òºãñãºëã¿é áàéñàí òèéì ¿å áèé áîëîâ óó? Ýñâýë ¿¿íýýñ ºìíº
ãàëàêòèêóóä áèå áèåòýéãýý ìºðãºëäºëã¿é öóãëààä, òàë òàë òèéø òàðàí íèñýí îäñîí áàéæ
áîëîõ óó? ãýñýí àñóóëò ¿¿ñëýý. Ýíý àñóóëòàä õàðèóëàõàä ìàòåìàòèêèéí øèíý àðãà
øààðäëàãàòàé áîëæ ¿¿íèéã 1965-1970 îíä Ðîæåð Ïåíðîóç áèä õî¸ð ãîëëîí áîëîâñðóóëñàí
þì. Òýãýõýä Ïåíðîóç Ëîíäîíãèéí Áèðêáåê- êîëëåæä àæèëëàæ áàéñàí áîë îäîî õàðèí òýð
Îêñôîðäîä áàéãàà. Áèä ýíý àðãàà àøèãëààä õýðâýý õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë ¿íýí áîë
ºíãºðñºí ¿åä òºãñãºëã¿é íÿãòòàé òºëºâ áàéñàí áàéõ ¸ñòîéã õàðóóëñàí.
Òºãñãºëã¿é íÿãòòàé òèéì òºëºâèéã Èõ òýñðýëòèéí îíöãîé öýã ãýæ íýðëýäýã. Ýíý íü õýðâýý
õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë ¿íýí áîë øèíæëýõ óõààí Åðòºíö õýðõýí ¿¿ññýíèéã òàéëáàðëàæ
÷àäàõã¿éã èëýðõèéëäýã þì. Ãýõäýý Ẻìñèéí îíîë áóþó êâàíò ôèçèêèéã àíõààðàí àâ÷ ¿çâýë
Îð÷ëîí Åðòºíö õýðõýí ¿¿ññýíèéã ÿìàð ÷ áàéñàí òîîöîæ áîëîõ þì ãýäãèéã íýëýýä õîæóó
¿åèéí ñóäàëãàà ìààíü ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë èõ ìàññòàé îäîä öºìèéí ò¿ëøýý áàðàõ ¿åäýý ººðºº
õóìèãäàæ ýõëýõ áîëíî ãýæ íîòîëäîã. Ïåíðîóçòàé õàìò õèéñýí àæèë ìààíü îäîä îíöãîé öýã
áóþó òºãñãºëã¿é íÿãòòàé òºëºâò õ¿ðòëýý õóìèãäñààð áàéíà ãýäãèéã õàðóóëñàí þì. Ýíý
îíöãîé öýã ïààä çàõ íü òóõàéí îä áîëîí ò¿¿í äýýðõ á¿õ þìñûí õóâüä öàã õóãàöààíû òºãñãºë

14. áîëîõ áèëýý. Îíöãîé öýãèéí òàòàëöëûí îðîí ò¿¿íèé îéðîëöîîõ ìóæààñ ãýðýë íýâòðýí ãàð÷
÷àäàëã¿é ýðãýýä ñîðîãäîí îðîõîîð òèéì õ¿÷òýé áàéíà. Ãýðýë íýâòðýí ãàðàõ áîëîìæã¿é ýíý
ìóæèéã õàð í¿õ, õàðèí ýíý ìóæèéí õèëèéã ¿éë ÿâäëûí õàÿàâ÷ ãýäýã. ¯éë ÿâäëûí õàÿàâ÷ààð
äàìæèí õàð í¿õ ð¿¿ óíàæ áóé á¿õýí ýíýõ¿¿ îíöãîé öýã äýýð öàã õóãàöààíû òºãñãºëä õ¿ðýõ
áîëíî.
Íýãýí øºíº (ìèíèé îõèí Ëþñè òºðñíèé äàðààõàí. 1970 îíä) õàð í¿õíèé òóõàé áîäîæ áàéòàë
îíöãîé öýãèéã íîòëîõûí òóëä Ïåèðîóçòàé õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí àðãóóäûí èõýíõèéã õàð
í¿õä ÷ áàñ õýðýãëýæ áîëîõ þì ãýñýí ñàíàà ãýíýò òºðºâ. Òóõàéëáàë õàð í¿õíèé õèë áóþó ¿éë
ÿâäëûí õàÿàâ÷ öàã õóãàöàà ºíãºðºõ òóñàì áàãàñäàãã¿é. ̺í õî¸ð õàð í¿õ ìºðãºëäºæ íèéëýõýä
¿¿ññýí øèíý õàð í¿õíèé ¿éë ÿâäëûí õàÿàâ÷èéí òàëáàé àíõíû õàð í¿õí¿¿äèéí õàÿàâ÷èéí
òàëáàéí íèéëáýðýýñ èë¿¿ áàéíà. Ýíý íü ìºðãºëäºõ ¿åä ÿëãàðàõ ýíåðãèéí òîî õýìæýýíä ÷óõàë
õÿçãààðëàëò áîëíî. Áè èéíõ¿¿ òýð øºíºäºº óíòàæ ÷àäàõã¿é áîëòëîî äîãäîëæ áèëýý.
1970-1974 îíä áè ¿íäñýíäýý õàð í¿õèéã ñóäàëñàí. Õàðèí 1974 îíä «õàð í¿õ õàâ õàð áèø!»
ãýñýí ìàãàäã¿é ººðèéí õàìãèéí ãàéõàëòàé íýýëòýý õèéëýý. ª÷¿¿õýí æèæèã ìàòåðèéí òºëºâ
áàéäëûã òîîöîæ ¿çâýë Ẻìñ áîëîí öàöðàãóóä õàð í¿õýýñ íýâòðýí ãàð÷ ÷àäàõ þì. Ó÷èð íü õàð
í¿õ õàëóóí áèåòèéí íýãýí àäèë öàöðàã öàöðóóëäàã àæýý.
Õàðèí 1974 îíîîñ õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë áîëîí êâàíò ìåõàíèêèéã íýãòãýí íýã îíîë
ãàðãàõààð àæèëëàæ áàéíà. Ýíý àæëûí ìààíü íýã ¿ð ä¿í áîë 1983 îíä Ñàíò- Áàðáàð äàõü
Êàëèôîðíûí èõ ñóðãóóëèéí Æèì Õàðòëòàé õàìòðàí õèéñýí îðîí çàé, öàã õóãàöàà òºãñãºëºã
áîëîâ÷ õèë, õÿçãààðã¿é ãýñýí òààìàãëàë þì. ¯¿íèéã ãóðàâ áèø, òàâàí õýìæýýñò äýëõèéí
ãàäàðãàòàé àäèëòãàæ áîëíî. Äýëõèéí ãàäàðãà ãºãñãºëºã ÷ õèë õÿçãààðã¿é áèëýý. Áèä õè÷íýýí
÷ àÿëààä äýëõèéí áºìáºðöãèéí çàõ õÿçãààðààñ óíà÷èõã¿é. Õýðýâ ýíý òààìàãëàë ¿íýí áîë ÿìàð
÷ îíöãîé Öýã áàéõã¿éãýýð ¿ë áàðàì øèíæëýõ óõààíû õóóëèóä õàà ñàéã¿é, òýð äóíäàà Îð÷ëîí
Åðòºíöèéí ýõýíä ÷ áèåëýíý, Îð÷ëîí Åðòºíö õýðõýí ¿¿ññýíèéã øèíæëýõ óõààíû õóóëèóäààð
òîäîðõîéëæ áîëíî. ̺í áè ñàíàñàíäàà õ¿ð÷ Îð÷ëîí Åðòºíö õýðõýí ¿¿ññýíèéã íýýõñýí. Ãýâ÷
ÿàãààä ¿¿ññýíèéã íü áè õýëæ ìýäýõã¿é ë áàéíà.

15. III. ÕÕÕ-ÒÀÉ ÀÌÜÄÐÀË ÌÈÍÜ
«ªâ÷íèéõºº òóõàé òà þó ãýæ áîääîã âý?» õýìýýí íàäààñ îëîíòàà àñóóöãààäàã. Òýãýõýä íü áè
«Ýíý òóõàé íýã èõ áîääîãã¿é ýý. Àëü áîëîõ æèðèéí õ¿í øèã àìüäàð÷ ººðèéíõºº òóõàé
áîäîëã¿é, ýíý áàéäàë ìààíü ÿìàð íýã ç¿éë õèéõýä ìèíü ñààä áîëæ áóéä õàðàìñàõã¿é áàéõüã
õè÷ýýäýã. Òýãýýä ÷ èéì ç¿éë íýã èõ îëîí áèø ýý» ãýæ õàðèóëäàã þì.
Õºäºë㺺íèé ìýäðýëèéí ýñèéí ºâ÷èí òóññàíàà ìýäñýí ìààíü ìàø õ¿íä öîõèëò áîëîâ. Áè
áàãàäàà õºäºë㺺íèé ýâñëýýðýý ãîéä ÿëãàðäàãã¿é, áºìáºã òîãëîõäîî ñàéí áèø áàéëàà.
Ìàãàäã¿é èéìýýñ ñïîðòûã, åðººñºº áèåèéí õ¿÷ øààðäñàí àæëûã íýã èõ ñîíèðõäîãã¿é áàéñàí
áàéõ. Õàðèí Îêñôîðäîä èðñíýýð á¿õ ç¿éë ººð÷ëºãäºâ. Áè ñýë¿¿ðèéí ñïîðòîîð õè÷ýýëëýæ,
çàëóóð÷èí áîëñîí þì. Ìýäýýæ áè æèíõýíý ñýë¿¿ð÷äèéí õýìæýýíä õ¿ðýõã¿é áàéñàí ÷
êîëëåæíéí òýìöýýíä îðæ ÷àäñàí ø¿¿.
Ãýâ÷ Îêñôîðäîä ñóðñíûõàà ãóðàâ äàõü æèëä ÿàãààä ÷ þì áóäëèó, áîëõè áîëñíîî àíçààðàõ
áîëæ, òýð á¿¿ õýë îíöûí øàëòãààíã¿éãýýð õî¸ð ÷ óäàà óíàñàí þì. Êýìáðèæä èðñíèé äàðàà
æèë ýýæ ¿¿íèéã àíçààð÷ íàìàéã ýì÷èä ¿ç¿¿ëëýý. Èíãýýä áè íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷èä
õàíäàæ, õîðèí íýãýí íàñíûõàà òºðñºí ºäðèéí áàÿðûí äàðààõàí ýìíýëýãò øèíæèëãýý õèéëãýâ.
Òýíä õî¸ð äîëîî õîíîõäîî áè ìàø èõ ç¿éë ¿çýæ áèëýý. Íàäààñ ãàðûí áóë÷èíãèéí íýõäýñíèé
ñîðüö àâ÷, ýëåêòðîäîîð õàòãàæ, íóðóóíû ÿñ ðóó íýã òºðëèéí øèíãýí òàðüæ, ýíý íü îðíû íàëóó
ºíöºã ººð÷ëºãäºõºä õýðõýí ºãñºæ óðóóäàæ áóéã àæèãëàöãààíà. Ýíý á¿õíèé äàðàà òýä íàäàä
ÿìàð ºâ÷íí òóññàíûã õýëýýã¿é ÷ ÿìàð ÷ áàéñàí ñóäàñíû õàòóóðàë áèø, ò¿¿íýýñ ãàäíà ýíý
ºâ÷èí ìàø õîâîð òîõèîëääîã ãýæ õýëëýý. Ýì÷ íàð áèåèéí áàéäàë óëàì äîðäîõûã òààâàðëàæ
áàéñàí ÷ íàäàä àìèí äýìýýñ ººð þó ÷ ñàíàë áîëãîæ ÷àäàõã¿é áàéãààã íü áè îéëãîñîí.
Àìèíäýì íýã èõ òóñ áîëîõã¿é ãýäãèéã áè ìýäñýí ÷ íàðèéí øèðèéí ç¿éëèéã àñóóæ ëàâëàõûã
õ¿ññýíã¿é. Èíãýëýý ãýýä áè ñàéí ç¿éë ñîíñîõã¿é ø¿¿ äýý.
Õýäõýí æèëèéí äàðàà íàìàéã àâ÷ îäîõ ýäãýøã¿é ºâ÷èí òóññàíàà ìýäýýä ìàø èõ öî÷èðäëîî.
Èéì þì ÿàãààä çààâàë íàäàä òîõèîëäîõ áîëîâ? Þóíû ó÷èð èéì õóâü òàâèëàí îíîãäîâ îî?
Ýìíýëýãò áàéõäàà áè ýñðýã òàëûí îðíû íýã õ¿¿ öóñíû ºâ÷íººñ áîëæ íàñ áàðàõûã õàðñàí.
¯¿íèéã õàðàõ õýö¿¿ áàéñíû äýýð, çàðèìä íü ìèíèéõýýñ ÷ äîð õóâü òàâèëàí òîõèîëääîãèéã
îéëãîñîí. Þóòàé ÷ áè ãóòàðààã¿é. ªºðòºº õàðàìñàõ ñýòãýë òºðºõ á¿ðäýý áè òýð õ¿¿ã äóðñàí
ñàíàäàã.
Íàìàéã ÷óõàì þó õ¿ëýýæ áàéãààã, ºâ÷èí öààø õýðõýí õ¿íäðýõèéã ìýäýõã¿é ë áàéëàà. Ýì÷ íàð
íàìàéã Êåìáðèæ ð¿¿ áóöàæ õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë áîëîí îð÷ëîí ñóäëàëä äºíãºæ
ýõëýëèéã íü òàâèàä áàéñàí ñóäàëãààíû àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéã çºâøººð뺺. Ãýâ÷ áè
ìàòåìàòèêèéí çîõèõ áýëòãýëã¿é áàéñàí ó÷ðààñ ýíý àæèëäàà øàìäàí îðñîíã¿é. Òýãýýä ÷
äèññåðòàöèà áè÷èæ äóóñòàë àìüä ÿâàõã¿é áàéæ ìýäýõ áàéâ. ªºðèé㺺 ýìãýíýëò æ¿æãèéí
áààòàð áîëãîí ä¿ðñëýýä Âàãíåðèéã ñîíñîæ ýõýëëýý. Ãýâ÷ íàìàéã óóäàã áîëñîí ìýòýýð
ìýäýýëñýí ñîíèí õýâëýë íýìýãäñýýð ë. Ýíý íü ìàø ñîíèðõîëòîé ñýäýâ áàéñàí ó÷ðààñ íýã
ºã¿¿ëýëä èéìýðõ¿¿ ç¿éëèéã íîòëîõîä áóñàä íü ò¿¿íèéã õóóëæ áàéñàí íü, ìºí îëîí õóâèàð
õýâëýãäýí ãàð÷ áàéãàà á¿õ ç¿éë ãàðöààã¿é ¿íýí áàéõ ¸ñòîé íü ýìãýíýëòýé áàèâ. Ýíý ¿åýñ ë
ìèíèé õ¿ñýë ìºðººäºë íýëýýä ººð÷ëºãäñºí. Îíîø òàâèõààñ ºìíº íàäàä àìüäðàë óéòãàðòàé,
õèéõ ç¿éë îãò áàéõã¿é ìýò ñàíàãääàã áàéæ äýý. Ýìíýëãýýñ ãàðààä ººðèé㺺 öààçûí ÿë

16. ñîíññîí ìýò áîëæ, õýðâýý øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéã õîéøëóóëäàãñàí áîë ìàø èõ ç¿éë õèéæ
÷àäàõàà ãýíýò îéëãîæ áèëýý. Áóñäûã àâðàõûí òóëä àìü íàñàà çîðèóëàõñàí ãýñýí áîäîë ÷ íýã
áèø óäàà òºðñºí. Ýöñèéí áºëºãò ÿëãààã¿é ë ¿õýõýýñ õîéø ýíý íü õýí íýãýíä àøèãòàé òóñààñàé
ãýæ õ¿ññýí þì.
Ãýâ÷ áè ¿õýýã¿é. Õýäèéãýýð èðýýä¿é ìèíü á¿ðõýã áàéñàí ÷ òýð ¿å íàäàä ºìíºõººñºº èë¿¿
áàÿð æàðãàë ºã÷ áàéñàí íü ãàéõàëòàé. Áè ñóäàëãààíû àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ, ¸ñ òºðòýé ãýðëýæ,
Êåìáðèæä Êåéñ-êîëëåæèä àæèëä îðñîí. Êîëëåæèä àæèëëàñíààð çàâã¿é áîëæ, àñóóäëóóä
øèéäýãäëýý. Îíîëûí ôèçèêèéã ñóäëàõààð øèéäñýí ìààíü ¸ñòîé àç. Ó÷èð íü ýíý áîë ìèíèé
áèåèéí áàéäàë íîöòîé ñààä áîëîõîîðã¿é öººí õýäõýí ñàëáàðûí íýã áàéâ. ̺í ìèíèé áèåèéí
áàéäàë äîðäîõ òóñàì øèíæëýõ óõààíû íýð õ¿íä ìèíü ºñºæ áàéñàí íü ÷ àçòàé õýðýã. Èíãýýä
áè ëåêö óíøèõã¿éãýýð ñóäàëãààíû àæèë ÿâóóëàõ áîëîìæòîé àæèë ¿¿ðýã ýðõëýõ áîëñîí áèëýý.
Îðîí áàéðíû õóâüä ÷ áèäíèéã àç ò¿øëýý. Áèäíèéã ãýðëýõ ¿åä Æåéí Ëîíäîíãèéí Âýñòôèëä-
êîëëåæèéí òºãñºõ àíãèä ñóð÷ áàéñàí òóë òýð äîëîî õîíîã á¿ð òèéø ÿâàõ ¸ñòîé áàéñàí þì. Áè
õîë ÿâæ ÷àääàãã¿é ó÷ðààñ õîòûí òºâä áàéðëàëòàé, ìºí ººðºº ººðèé㺺 àâààä ÿâàõàä ìèíü
ñààä áîëîõîîðã¿é òèéì áàéð îëîõ õýðýãòýé áîëîâ. Êîëëåæýýñ òóñëàõ ýñýõèéã íü ñîíèðõñîí ÷
«êîëëåæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûã îðîí ñóóöíû àñóóäëààð äýìæèõ áîäëîãîã¿é
áàéãàà» ãýñýí õàðèóëò ñîíñëîî. Èéìýýñ áèä çàõèàëãààð áàðèãäàæ áàéñàí øèíý áàéðóóäûí
íýãýíä äóãààð àâäàã þì áàéíà (õýäýí æèëèéí äàðàà áè ýíý áàéðóóä ¿íýíäýý êîëëåæèéí
õàðüÿàíûõ áàéñàí ÷ òóõàéí ¿åä ýíý òóõàé íàäàä õýëýýã¿éã ìýäñýí). Ãýâ÷ Àìåðèêò çóíûã
ºíãºð¿¿ëýýä Êåìáðèæä áóöàæ èðýõýä áàéðûã áàðüæ äóóñààã¿é ë áàéâ. «Åðäèéí òîõèîëäîëä
áîë èéìýðõ¿¿ ºðººíººñ ºäºðã 12 øèëëèíã 6 ïåíñ àâäàã. Ãýâ÷ òà õî¸ðîîñ õî¸óëàà ó÷ðààñ 25
øèëëèíã àâíà» ãýýä àñïèðàíòóóäûí íèéòèéí áàéðíû íýã ºðººã áèäýíä ñàíàë áîëãîñîí íü
òóõàéí ¿åäýý èõ òóñ áîëñîí äîî.
Áèä òýíä åð人 ë ãóðàâ õîíîîä, äàðàà íü õîëã¿éõýí íýã æèæèã áàéøèí îëëîî. Ýíý áàéøèí
ººð êîëëåæèéí ìýäëèéíõ áºãººä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûíõàà íýãýíä ò¿ð
õýðýãë¿¿ëæ áàéñàí þì áèëýý. Ýäíèéõ äºíãºæ õîòûí çàõ ðóó í¿¿ãýýä áàéñàí áºãººä ¿ëäñýí
ãóðâàí ñàðä íü áàéøèíãàà áèäýíä øèëæ¿¿ëýí ºãºâ. ¯¿íèé äàðàà áèä òýð ãóäàìæèíäàà ººð
ñóë áàéð ýðæ îëëîî. Õºðø íü Äîðñåòààñ ãýðèéí ýçýí ýìýãòýéã äóóäàí èð¿¿ëæ áàéøèíä õ¿í
ñóóëãàõ áîëñîíä äóðã¿éöëýý èëýðõèéëñýí áîëîâ÷ òýð ¿åä çàëóó õ¿ì¿¿ñ îðîãíîõ ãàçàð õàéäàã
áàéñàí òóë ýçýãòýé áèäíèéã àìüäðàõûã çºâøººðñºí þì. Õýäýí æèëèéí äàðàà áèä ýíý
áàéøèíã õóäàëäàí àâ÷ çàñâàð õèéìýýð áàéñàí òóë êîëëåæýýñ çýýë õ¿ñëýý. Áèäíèé õ¿ñýëòèéã
àâ÷ ¿çýýä õýòýðõèé ýðñäýëòýé ãýæ ä¿ãíýñýí òóë ñ¿¿ëäýý áèä áàðèëãûí õîðøîîíîîñ çýýë àâ÷,
õàðèí çàñâàðûí ìºíãèéã ýöýã ýõ ìààíü ºãñºí þì.
Íàìàéã øàòààð ºãñºæ ÷àäàõã¿é áîëîõ õ¿ðòýë äàõèàä äºðâºí æèë áèä òýíä ñóóâ. Ýíý ¿åä
êîëëåæ íàìàéã ¿íýëæ ýõëýýä áàéñàí òóë ººðèéí ìýäëèéí áàéøèíãààñ íýã äàâõðûí áàéðûã
áèäýíä ñàíàë áîëãîñîí. Ýíý áàéð óóæèì òàñàëãààòàé, òîì õààëãàòàé áàéñàí íü íàäàä èõ
çîõèöîæ áèëýý. Áàéøèí òºâººñ õîëã¿é ó÷ðààñ áè öàõèëãààí òýðãýíöýðýýðýý òýíõèìäýý î÷èõ
áîëîìæòîé áàéâ. Êîëëåæèéí öýöýðëýã÷ íàðûí àð÷èëäàã öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí ýðãýí òîéðîíä
íü îðøèõ òóë ãóðâàí õ¿¿õäèéí ìààíü ñýòãýëä ÷ áàñ èõ íèéöñýí.
1974 îí õ¿ðòýë áè ººðºº õîîëëîæ, áîñîæ áàñ îðîíäîî õýâòýæ ÷àääàã áàéëàà. Æåéí ÷ áóñäûí
òóñëàìæã¿éãýýð íàìàéã áîëîí õî¸ð õ¿¿õäýý àñðàí õàëàìæèëæ äºíãºäºã áàéæ áèëýý. Õàðèí

17. õîæèì ìèíèé áèå óëàì äîðäîõîä øàâü íàðûí ìààíü íýã íü áàéíãà áèäýíòýé õàìò àìüäðàõ
áîëîâ. Ìàíàéä òºëáºðã¿é ñóóæ, áàñ ìèíèé ç¿ãýýñ òàâèõ îíöãîé àíõààðàë õàëàìæèéí òºëºº
îþóòíóóä õýâòýæ áîñîõîä ìèíü òóñàëíà. 1980 îíîîñ áèä ñàéí äóðûí æèæ¿¿ðèéí ñèñòåìä
øèëæèæ ñàõèóðóóä íàìàéã ºã뺺, îðîéä òóñ á¿ð õî¸ð öàãààð ñàõèõ áîëñîí. Èéì áàéäàë 1985
îíä íàìàéã óóøèãíû õàòãàëãàà òóñàõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëëýý. Õàðèí òºâºíõºä ãóóðñ ñóóëãàõ
õàãàëãààíààñ õîéø íàìàéã ºäºð øºíºã¿é ñàõèõ õýðýã ãàðàâ. Ýíý õàãàëãààã íýëýýä õýäýí
áàéãóóëëàãûí äýìæëýã òóñëàëöààòàéãààð õèéæ áèëýý.
Õàãàëãààíààñ ºìíº ÿðèà ìààíü íýëýýä òîä áèø áàéñàí ÷ íàìàéã ñàéí ìýääýã õ¿ì¿¿ñ îéëãîæ
äºíãºäºã áàéâ. Þóòàé ÷ áè õàðèëöàæ ÷àääàã áàéëàà. Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàäàà õýëæ
áè÷¿¿ëýí øèíæëýõ óõààíû á¿òýýë òóóðüâèæ, ¿òèéã ìèíü òîäðóóëàí äàâòàõ îð÷óóëàã÷òàéãààð
ñåìèíàð ÷ ÿâóóëíà. Ãýâ÷ òºâºíõºä ãóóðñ ñóóëãàõ õàãàëãààíû äàðàà áè ÿðèõ ÷àäâàðàà á¿ðìºñºí
àëäñàí. Õýí íýãýí õ¿í õ¿ñíýãò äýýðýýñ çîõèõ ¿ñãèéã çààõàä õºìñ㺺 ºðãºõ íü ìèíèé õóâüä
õàðèëöààíû öîð ãàíö õýðýãñýë áîëæ õîöðîâ. Èéíõ¿¿ øèíæëýõ óõààíû á¿òýýë òóóðüâèõ íü
áàéòóãàé õàðèëöàõàä ÷ áýðõòýé áîëëîî. Ãýòýë Êàëèôîðíûí Âîëò Âîëòîø íýðòýé,
êîìïûîòåðûí ìýðãýæèëòýí ìèíèé ýíý õººðõèéëºëòýé áàéäëûã äóóëààä ººðèéíõºº çîõèîñîí
«Ýêâàëàéçåð» ïðîãðàììûã èëãýýñýí áàéëàà. Èíãýñíýýð áè õóðóóãààðàà òîâ÷ëóóð äàðæ äýëãýö
äýýðýýñ ¿ã ñîíãîõ áîëîëöîîòîé áîëñîí. Ýíý ïðîãðàìì òîëãîé, í¿äíèé õºäºë㺺íèéã ÷
ìýäýðíý. Èéíõ¿¿ á¿òýýñýí ÿðèàãàà áè íèéëýãæ¿¿ëýã÷ ð¿¿ èëãýýäýã áàéñàí þì.
Ýõëýýä «Ýêâàëàéçàð»-ûã øèðýýíèé êîìïüþòåðò ñóóëãàëàà. Äàðàà íü «Êåìáðèæ Àäàïòèâ
Êîììþíèêåéøèíç»-èéí Äýâèä Ìýéñîí æèæèãõýí ïåðñîíàë êîìïüþòåð, ÿðèà
íèéëýãæ¿¿ëýã÷èéã òýðãýíä ìèíü ñóóëãàæ ºãñºí. Ýíý ñèñòåì íàäàä ºìíºõººñºº àðàé èë¿¿
áîëîìæ îëãîâ. Áè÷ñýí ç¿éëýý ÿðèóëàõ þìóó äèñêýíä õóóëàõûí òóëä áè ìèíóòàíä òàâü õ¿ðòýëõ
¿ã öóãëóóëíà. Äàðàà íü ¿¿íèéãýý çàäëàõ áóþó øèíýýð ýâë¿¿ëæ, ºã¿¿ëáýð ºã¿¿ëáýðýýð íü ÿðüæ
÷àääàã áîëëîî. Ýíý ñèñòåìèéí òóñëàìæòàéãààð áè õî¸ð ÷ íîì, õýä õýäýí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë áè÷ñýí, ìºí øèíæëýõ óõààíû áîëîîä ùèíæëýõ óõààíû-õÿëáàðøóóëñàí
èëòãýë¿¿ä áè÷èæ, ýäãýýðèéã ìààíü õ¿ì¿¿ñ ñàéí õ¿ëýýæ àâñàíä «Ñïè÷ Ïëàñ» êîìïàíèéí ñàéí
÷àíàðûí íèéëýãæ¿¿ëýã÷èéí à÷ òóñ áàãàã¿é áèé ãýæ áîääîã. Õîîëîé ìàø ÷óõàë. Õýðâýý òà
öýâýð òîä ÿðüäàãã¿é áîë õ¿ì¿¿ñ òàíûã îþóí óõààíû õóâüä õàãàñ äóòóó ãýæ ãýæ ¿çýõýä õýçýýä
áýëõýí. Ýíý íèéëýãæ¿¿ëýã÷ òåêñòèéã àÿëãóóòàé óíøäàã áîëîâ÷ Äàëåê ìàÿãààð ÿðüäàãã¿é
áîëîõîîð ìèíèé ñîíñîæ áàéñàí ÿðèã÷óóäààñ õàìãèéí ñàéí íü. Íýã ãýì íü æààõàí àìåðèê
äóóäëàãàòàé. Ãýõäýý áè îäîî ýíý äóó õîîëîéä íýãýíò äàññàí áîëîõîîð íàäàä Áðèòàíè äóóäëàãà
ñàíàë áîëãîñîí ÷ ñîëèìîîðã¿é áàéäàã. Ñîëèëîî ãýõýä áè ººðèé㺺 îãò ººð õ¿í ìýòýýð
òºñººëºõ áèç.
Íàñàíä õ¿ðñýí àìüäðàëûíõàà òóðøèä áè õºäºë㺺íèé ìýäðýëèéí ýñèéí ºâ÷íººð øàíàëæ
ÿâíà. Ãýâ÷ ñàéõàí ãýð á¿ëòýé áîëæ àæèëäàà àìæèëò ãàðãàõàä ýíý áàéäàë ìèíü íºëººëººã¿é.
Ýíý á¿õýí áîë ìèíèé ýõíýð, õ¿¿õä¿¿ä, áóñàä îëîí áàéãóóëëàãà õ¿ì¿¿ñèéí à÷ òóñ. Õ¿ì¿¿ñ
íàäàä òóñëàõ á¿ð ºâ÷íèé õ¿íäðýë óäààøèð÷ áàéñàí íü ìèíèé àç þì. Ýíý ÿâäàë èòãýë
íàéäâàðàà õýäèéä ÷ àëäàõ õýðýãã¿éã íîòîëæ áàéíà.

18. IV. ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÄ ÕÀÍÄÀÕ Õ¯Ì¯¯ÑÈÉÍ ÕÀÍÄËÀÃÀ
Áèäýíä òààëàãäñàí òààëàãäààã¿é àìüäðàí áóé åðòºíö ìààíü ºíãºðñºí çóóí æèëä ýðñ
ººð÷ëºãäñºí øèãýý èðýõ çóóí æíëä ÷ óëàì èõ ººð÷ëºãäºõ áîëîëòîé. Çàðèì íü ýíý
ººð÷ëºëòèéã çîãñîîæ, ººðñºíä íü èë¿¿ ýíãèéí, öýâýð òóíãàëàã ìýò ñàíàãäàõ ¿å ð¿¿ áóöàõñàí
ãýæ ìºðººääºã. Ãýâ÷ ºíãºðñºí ¿å òèéì ÷ ãàéõàëòàé áàéãààã¿éã ò¿¿õ ãýð÷èëíý. Ýðõ ÿìáàòàé
öººíõèéí õóâüä ºíãºðñºí ¿å ìóóã¿é áàéñàí ÷ îð÷èí ¿åèéí àíàãààõ óõààíã¿éãýýð ýíýõ¿¿
öººíõ õ¿ðòýë ýðñäýõýä õ¿ð÷ õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä õàìãèéí àþóëòàé
ÿâäàë áàéâ. Õ¿í àìûí îëîíõèéíõ íü õóâüä àìüäðàë äýíä¿¿ áîãèíî, àéìøèãòàé. õàòóó øèð¿¿í
áàéñàí áèëýý.
Þóòàé ÷ õè÷íýýí õ¿ñýýä öàã õóãàöààã áóöààõ áîëîìæã¿é. Ìýäëýã áà òåõíèêèéã ¿ë îéøîîæ
áîëîõã¿é. Öààøäûí ºñºëò õºãæëèéã ÷ çîãñîîæ áîëîõã¿é. Òºðººñ ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé
àæèëä çîðèóëàí îëãîõ ìºíãèéã á¿ãäèéã íü õàññàí ÷ (ºíººãèéí çàñãèéí ãàçàð ¿¿íèéã õèéõèéã
ýðìýëçýæ áàéíà) ºðñºë人í ÿëãààã¿é ë òåõíîëîãèéí äàâóó òàëààñ òóñëàìæ ãóéíà. Ò¿¿í÷ëýí
õýí íýã íü ìºí㺠òºëæ áàéãàà ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí ñóóðü øèíæëýõ óõààíûã ñîíèðõîõ ñîíèó÷
óõààíòíóóäûã ÷ õîðüæ áàðàõã¿é. Öààøäûí õºãæèë äýâøëèéã ñààòóóëàõ öîðûí ãàíö çàì áîëîõ
àëèâàà øèíèéã íóõ÷èí äàðàõ òîòàëèòàð òºð ÷ õ¿íèé èäýâõè ñàíàà÷ëàãà çîõèîí á¿òýýõ
÷àäâàðûã ìîõîîæ ÷àäàõã¿é. Èéìýýñ õèéæ ÷àäàõ ç¿éë áîë åð人 ë ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéí ÿâöûã
óäààøðóóëàõ òºäèéõºí þì.
Åðòºíöèéã õóâèðãàí ººð÷èëæ áóé øèíæëýõ óõààí, òåõíèêò ñààä õèéõ áîëîìæã¿éã îéëãîñîí
áîë ÿäàæ áèä ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâöûã çºâ çàìààð íü ÿâóóëàõûã îðîëäîîä ¿çýæ áîëíî. Àðä÷èëñàí
íèéãýìä ýíý íü ìýäýýëëèéã ìýðãýæèëòíèé îíöãîé ýðõ áîëãîõ áèø, õàðèí øèéäâýð ãàðãàõäàà
àøèãëàõûí òóëä àðä ò¿ìýí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí îéëãîëòóóäûí òóõàé çàðèì íýã
òºñººëºëòýé áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã. Îð÷èí ¿åä õ¿ì¿¿ñ øèíæëýõ óõààíä õî¸ðäìîë áàéäëààð
õàíääàã. Òýä íýã òàëààñ øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí øèíý îëîëò àìüäðàëûí ò¿âøèíã
äýýøë¿¿ëíý ãýæ íàéääàã ÷ ¿¿íèé õàæóóãààð øèíæëýõ óõààíûã îéëãîäîãã¿é òóë ò¿¿íä ¿ë
èòãýæ áàéíà. Ýíý ¿ë èòãýõ áàéäàë íü ëàáîðàòîðèäîî Ôðàíêåíøòåéíèéã á¿òýýñýí ýðäýìòíèé
òóõàé õîøèí ä¿ðñëýëýýð òîä èëýðäýã. Ýíý áàéäàë íîãîîí íàìûã äýìæèæ áóéãààð ÷ èëýð÷
áàéíà. Ãýâ÷ ¿¿íèé çýðýãöýý òåëåâèçèéí øèíæëýõ óõààíû-çºãíºëò îëîí àíãèò êííîã øèìòýí
¿çýæ áóé ºðãºí îëîí ¿çýã÷äýýñ íèéãýìä øèíæëýõ óõààíûã, ÿëàíãóÿà îäîí îðîíã ñîíèðõîõ
ñîíèðõîë èõ áàéãàà íü õàðàãääàã þì.
Ýíý ñîíèðõëûã çºâ ãîëäðèëä íü îðóóëæ õ¿÷ëèéí áîðîî, õ¿ëýìæèéí íºëºº, öºìèéí çýâñýã,
ãåíèéí èíæåíåð÷ëýë çýðýã àñóóäëààð ¿íäýñëýëòýé øèéäâýð ãàðãàõàä øààðäàãäàõ øèíæëýõ
óõààíû ìýäëýãèéã àðä ò¿ìýíä ºãºõèéí òóëä þó õèéõ ¸ñòîé âý? Ìýäýýæ äóíä ñóðãóóëüä ¿íäýñ
ñóóðèéã íü òàâüæ ºãºõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ äóíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýë èõýíõäýý ýâ ä¿éã¿é, ñîíèðõîëã¿é
õýëáýðýýð ÿâàãääàã. Õ¿¿õä¿¿ä øàëãàëò ºãºõèéí òóëä ë ìåõàíèêààð öýýæèëäýã áîëîõîîð
øèíæëýõ óõààí, õ¿ðýýëýí áóé åðòºíöèéí õîîðîíäûí õîëáîîã îãò îéëãîäîãã¿é. ¯¿íèé äýýð
øèíæëýõ óõààí èõýíõäýý òîìú¸î õýëáýðýýð ºãºãäºíº. Ãýòýë òîìú¸î ìàòåìàòèê ñýòãýõ¿éã
èëýðõèéëýõ íàðèéí ÷àíä, õóðààíãóé àðãà ìºí áîëîâ÷ õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü ¿¿íýýñ àéäàã.
Ñàÿõàí øèíæëýõ óõààíû-õÿëáàðøóóëñàí íîì áè÷èõ ¿åä ò¿¿íä îðñîí òîìú¸î á¿ð õóäàëäàí
àâàã÷èéí òîîã õî¸ð äàõèí áàãàñãàäàã áîëîõûã íàäàä óðüä÷èëàí ñàíóóëñàí. Áè ýíý íîìäîî öîð
ãàíö òîìú¸î îðóóëñàí íü Ýéíøòåéíèé àëäàðò Å = mñ2 Ìàãàäã¿é ýíý òîìú¸îã îðóóëààã¿é áîë

19. áè àõèàä õî¸ð äàõèí îëîí õóâèéã õóäàëäàõ áàéñàí áèç.
Ýðäýìòýä, èíæåíåð¿¿ä ñàíààãàà òîìú¸î õýëáýðýýð èëýðõèéëýõèéã ýðìýëçäýã. ßàãààä ãýâýë
òýäíèé õóâüä õýìæèãäýõ¿¿íèé íàðèéí, òîîí óòãûã ìýäýæ áàéõ íü ÷óõàë. Õàðèí áóñäûíõ íü
õóâüä øèíæëýõ óõààíû ¿çýë áàðèìòëàëûã ñàéòàð îéëãîõ íü ë õàíãàëòòàé. ¯¿íèéã òîìú¸îãîîð
áèø õàðèí ¿ò ÿðèà, äèàãðàììààð äàìæóóëàí õ¿ðãýæ áîëíî. Áè äóíä ñóðãóóëüä áàéõäàà
ìîëåêóë áèîëîãè, òðàíçèñòîð ñóäëààã¿é ÷ ãåíèéí èíæåíåð÷ëýë, êîìïüþòåð õî¸ð áèäíèé
àìüäðàëûí èðýýä¿éí ä¿ð òºðõèéã þóíààñ ÷ èë¿¿òýéãýý𠺺ð÷ëºõ îëîëòóóä ìºí. Ñýòã¿¿ëä
õýâëýãäñýí ºã¿¿ëýë, øèíæëýõ óõààíû- õÿëáàðøóóëñàí íîì çýðýã íü øèíæëýõ óõààíû øèíý
îëîëòóóäûã òàéëáàðëàõàä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ áîëîõ ÷ òýäãýýðýýñ õàìãèéí ñàéíûã íü ÷ õ¿í
àìûí ìàø º÷¿¿õýí õýñýã óíøäàã. Ǻâõºí çóðàãòûí íýâòð¿¿ëýã ë ºðãºí îëíûã æèíõýíý ¸ñîîð
õóðàëäóóëæ ÷àäíà. Çóðàãòààð øèíæëýõ óõààíû õýä õýäýí ãàéã¿é íýâòð¿¿ëýã ÿâäàã ÷ ¿ëäñýí íü
øèíæëýõ óõààíû ¿çýë ñàíààíû õ¿ðýýíä øèíæëýõ óõààíû ãàéõàìøèã õýðõýí áè÷èãääýãèéã
òàéëáàðëàí òàíèóëàõã¿éãýýð ýäãýýðèéã çºâõºí èëá, èä øèä áàéäëààð ¿ç¿¿ëäýã. Èéì
íýâòð¿¿ëãèéã õèéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéíõ íü ¿¿ðýã áîë àðä ò¿ìíèéã çºâõºí çóãààöóóëàõ
òºäèé áèø áàñ òýäíèéã ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ ÿâäàë ãýäãèéã îéëãîõ õýðýãòýé áàéíà.
Îéðûí èðýýä¿éä õ¿ì¿¿ñ øèíæëýõ óõààíû ÿìàð àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãòýé áîëîõ âý?
Õàìãèéí àìèí ÷óõàë íü öºìèéí çýâñãèéí òóõàé àñóóäàë. Õîîë õ¿íñíèé õàíãàìæ, õ¿ëýìæèéí
õèéí õîð õºíººë çýðýã áóñàä ãëîáàëü, àñóóäëûí íºëººëºë õàðüöàíãóé àëãóóð áîë öºìèéí äàéí
åð人 õýäõýí ºäðèéí äîòîð ë õ¿í òºðºëõòíèé àìüäðàëä öýã òàâèõ áîëíî. ªðíº Äîðíûí
õîîðîíäîõ ò¿ãø¿¿ðò áàéäàë íàìæèæ, õ¿éòýí äàéí áàðàã çîãññîí íü öºìèéí äàéíààñ
¿¿äýëòýé àéäàñ õ¿éäýñ õî¸ðäóãààð çýðýã ð¿¿ áóóðñíüã èëòãýõ áîëîâ÷ ìàíàé ãàðàãèéí íèéò õ¿í
àìûã õýä äàõèí óñòãàõàä õ¿ðýëöýõ¿éö çýâñýã äýëõèé äýýð áàéãàà áîëîõîîð àþóë îäîî ÷ õýâýýð
¿ëäæýý. Õóó÷èí Ǻâëºëòèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñóóä áîëîí ÀÍÓ-ä äýëõèéí õîéä òàë
áºìáºðöãèéí á¿õ òîìîîõîí õîòûã óñòãàõàä õ¿ðýëöýýòýé öºìèéí çýâñýã áàéæ ë áàéíà. ßìàð
íýã êîìïüþòåðûí àëäàà þì óó ã¿éöýòãýõ àæèëòíû ¿éìýýí ñàìóóí äýëõèéí äàéíûã
ýõë¿¿ë÷èõýæ ÷àäíà. Õàðüöàíãóé æèæèã ã¿ðí¿¿ä öºìèéí çýâñýãëýëýýð õººöºëäºæ áóé íü á¿ð
÷ ò¿ãø¿¿ðòýé. ªíººäðèéã õ¿ðòýë òîì ã¿ðí¿¿ä ººðñäèé㺺 õàðèóöëàãàòàéãààð àâ÷ ÿâæ èðñýí ÷
Ëèâè, Ïàêèñòàí òýð ÷ á¿¿ õýë Àçåðáåéæàí çýðýã õàðüöàíãóé æèæèã óëñóóäàä èéìýðõ¿¿ èòãýë
õ¿ëýýëãýæ áîëîõã¿é áèëýý. Ãîë àþóë íü ýíý óëñóóä òóí óäàõã¿é ººðèéí áîëãîõ, ºíººäºð
íýãýíò áàéãàà öºìèéí çýâñýãã áèø õàðèí ýäãýýð íü íýëýýä ýíãèéí ÷ ãýñýí ÿëãààã¿é ë îëîí
ìÿíãàí õ¿íèé óñòãàõ ÷àäàëòàéä îðøèæ áóé þì. Æèæèã óëñ õîîðîíäûí öºìèéí äàéíä
öºìèéí çýâñãèéí àñàð èõ íººöòýé òîì ã¿ðí¿¿ä òàòàãäàí îðæ áîëçîøã¿é áàéãàà íü á¿ð ÷
àþóëòàé áîëæ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ ýíý àþóëûã óõàìñàðëàæ çàñãèéí ãàçàðòàà á¿õ íèéòýýð çýâñãýý
õóðààõûã çºâøººðºõèéã øààðäàõ çàìààð øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë ìàø ÷óõàë. Öºìèéí çýâñãèéã
á¿ðýí óñòãàõ áîëîìæã¿é áàéæ áîëîõ ÷ õýìæýýã íü áóóðóóëàõ çàìààð áèä äàéíû àþóëûã
áàãàñãàæ áîëîõ þì.
Öºìèéí äàéíààñ çàéëñõèéæ ÷àäëàà ÷ á¿ãäèéã óñòãàæ ÷àäàõóéö àþóë çàíàë õýâýýð ¿ëäýæ
áàéíà. «Áèä ººð èðãýíøèëòýé õîëáîî òîãòîîæ ÷àäàõã¿é. Ó÷èð íü òýä ºíººãèéí áèäíèé
ò¿âøèíä õ¿ðýõ ¿åäýý ººðñäèé㺺 óñòãàõ õàíäëàãàòàé» ãýñýí íýëýýä òààã¿é íàðãèàí áàéäàã.
Ãýâ÷ áè õ¿ì¿¿ñèéí ñàðóóë óõààíä èòãýäýã áºãººä èéì áèø ãýäãèéã áèä íîòîëæ ÷àäíà ãýæ
íàéääàã.

20. V. «ÒÎÂ× Ò¯¯Õ» -ÈÉÍ ÒÎÂ× Ò¯¯Õ
«Öàã õóãàöààíû òîâ÷ ò¿¿õ» íîìûã ìèíü õ¿ëýýæ àâñàí áàéäàë îäîî ÷ íàìàéã äîãäëóóëñààð
áàéíà. Ýíý íîì ãó÷èí äîëîîí äîëîî õîíîãèéí òóðø «Íûî-Éîðê Òàéìñ»-ûí, õîðèí äîëîîí
äîëîî õîíîãèéí òóðø «Ñàíäè Òàéìñ»-ûí øèëäýã íîìûí æàãñààëòàä áè÷èãäñýí þì (Èõ
Áðèòàíèä ÀÍÓ-ààñ àðàé õîæóó õýâëýãäñýí). Ò¿¿íèéã ìºí õîðèí (àìåðèê õýëèéã àíãëè õýë
ãýæ òîîöîõã¿é áîë õîðèí íýã) õýë ð¿¿ õºðâ¿¿ëëýý. Ýíý áîë 1982 îíä Îð÷ëîí Åðòºíöèéí
òóõàé øèíæëýõ óõààíû õÿëáàðøóóëñàí íîì áè÷èõ ñàíàà àíõ òºðæ áàéõ ¿åä õ¿ñýí õ¿ëýýæ
áàéñíààñ õàâû¿é èë¿¿ ç¿éë áàéâ. Îõèíûõîî ñóðãàëòûí òºëáºðèéã òºëºõèéí òóëä ìºí㺠îëîõ
õýðýãòýé áàéñàí ìèíü çàðèì òàëààð íºëººëñºí ÷ õàìãèéí ãîë íü áè õ¿í òºðºëõòºí Îð÷ëîí
Åðòºíöèéã óõààðàõ òàë äýýð õýð õîë ÿâààä áàéãààã. Îð÷ëîí Åðòºíö áîëîí ò¿¿í äýýð áàéãàà
á¿õíèéã òàéëáàðëàõ íýãäìýë íýã îíîëä õýð îéðòîæ î÷ñîíûã ººðèéíõººðºº òàéëáàðëàõûã
õ¿ññýí þì.
Íýãýíò íîì áè÷èõýä öàã çàâàà çîðèóëàõààð øèéäñýí áîëîõîîð íîìîî àëü áîëîõ îëîí õ¿íä
õ¿ðãýìýýð áàéëàà. Óðüä íü íèéòëýë¿¿äèéã ìèíü «Êåìáðèæ Þíèâåðñèòè ïðåññ» õýâëýëèéí
ãàçàð õýâëýäýã áàéñàí þì. Ýíý ãàçàð àæëàà ñàéí ã¿éöýòãýäýã ÷ íîìóóä íü îëîí íèéòèéí äóíä
ýðýëòòýé áàéõûã íü áè ë ëàâ õàðààã¿é. Ãýòýë áè ¿¿íèéã ë õ¿ñ÷ áàéëàà. Èéìýýñ çîõèîëûí
íîìûí òºëººëºã÷ Ýë Öóêåðìàíòàé õîëáîî áàðèâ. Õàìò àæèëëàãñàäûí ìààíü íýã èü õ¿ðãýí
àõäàà Ýëàã òàíèëöóóëæ áàéõäàà íàìàéã ÷ áàñ òàíèëöóóëæ áíëýý. Áè ò¿¿íä íýãä¿ãýýð á¿ëãèéí
íîîðãèéã ºãºõ人 íîì ìààíü íèñýõ áóóäëûí õ¿ëýýëãèéí òàíõèìûí áóëàíä ÷ õóäàëäààëàãääàã
áàéãààñàé ãýæ ìºðººääºãºº õýëýõýä òýð ¿¿íèéã áîëîìæã¿é ãýýä ýíý íîì îþóòàí,
ïðîôåññîðóóäûí äóíä ñàéí ã¿éæ áîëîõ ÷ Æåôôðè Àð÷åðèéí ýçýìøèë íóòàã äýýð àìæèëò
îëîõã¿é ãýæ õýëñýí þì.
1984 îíä Öóêåðìàíä íîìûí íîîðãèéã ºã뺺. Òýð ¿¿íèéã íýëýýä õýäýí õýâëýëèéí ãàçàð
òàðààñàí áºãººä óäàõã¿é øèëäýã ñýõýýòí¿¿äýä çîðèóëñàí íîì õýâëýí ãàðãàõ ãýæ áóé
àìåðèêèéí «Íîðòîí» êîìïàíèéí ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâàõûã íàäàä çºâëºñºí þì. Ãýâ÷ áè ¿¿íèé
îðîíä èë¿¿ ºðãºí çàõ çýýë ð¿¿ ÷èãëýñýí «Áàíòàì Áóêñ» õýâëýëèéí ãàçðûí ñàíàëûã õ¿ëýýæ
àâàõààð øèéäëýý. Ýíý õýâëýëèéí ãàçàð øèíæëýõ óõààíû íîì, çîõèîëûí õýâëýí íèéòëýëýýð
ìýðãýøýýã¿é ÷ õýâëýñýí íîìóóä íü íèñýõ áóóäëóóäààð çàðàãääàã áàéñàí þì. Òýä ìèíèé ãàð
áè÷ìýëèéã ðåäàêòîðóóäûí íýã Ïèòåð Ãóäçàðä ñîíèðõñîíîîñ õ¿ëýýí àâñàí ÷ áàéæ ìàãàäã¿é.
Ýíý õ¿í àæèëäàà ìàø íóõàöòàé õàíäàæ, íîìûã ýðäýìòäýä áèø õàðèí ººð øèã íü æèðèéí
õ¿ì¿¿ñò îéëãîìæòîé áîëãîõûí òóëä íàäààð äàõèí äàõèí áè÷¿¿ëæ áàéëàà. Áè ò¿¿íä áè÷ñýí
á¿ëãýý èëãýýõ á¿ðò òýð òîäðóóëàõûã õ¿ññýí àñóóëò, ñàíàë ø¿¿ìæèéí æàãñààëòûã áóöààí
èð¿¿ëíý. Çàðèìäàà íàäàä ýíý ¿éë ÿâö äóóñàõã¿é ìýò ñàíàãäàæ áàéæ áèëýý. Ãýâ÷ Ïèòåð
Ãóäçàðäûí çºâ áîëæ, ýíý á¿õíèé ýöýñò íîì ºìíºõººñºº õàâüã¿é ñàéæèðñàí.
«Áàíòàì Áóêñ» õýâëýëèéí ãàçðûí ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâààä òóí óäàëã¿é áè óóøèãíû õàòãàëãàà
òóñëàà. ¯¿íèé äàðàà òºâºíõºä ãóóðñ ñóóëãàõ õàãàëãàà õèéëãýõ õýðýãòýé áîëæ èíãýñíýýð áè
õîîëîéã¿é áîëîâ. Xýñýã õóãàöààíä áè õ¿ñíýãò äýýðõ çîõèõ ¿ñãèéã çààõàä õºìñ㺺 ºðãºõ
áàéäëààð õàðèëöàæ áàéñàí áà íàäàä êîìïüþòåðèéí ïðîãðàìì áýëýãëýýã¿éñýí áîë íîìîî
äóóñãàõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é áàéõ áàéëàà. Ïðîãðàìì íýëýýä óäààí àæèëëàæ, áè ÷ áàñ óäààí
áîääîã áàéñàí òóë áèä õî¸ð ÿã òîõèð÷ áàéâ. ¯¿íèé òóñëàìæòàéãààð, ìºí Ãóäçàðäûí
øàõàëòààð áè àíõíû õóâèëáàðûã áàðàã á¿õýëä íü äàõèí áè÷ëýý. Ýíý àæèëä îþóòíóóäûí ìààíü