Tsag xugatsaanii tuux
- 3. Òàëàðõàë
Ýíýõ¿¿ íîìûã Æåéíä çîðèóëàâ.
1982 îíä Õàðâàðäàä ˸áîâûí áàãö ëåêöèéã óíøñàíûõàà äàðàà áè îðîí çàé öàã õóãàöààíû òóõàé
õÿëáàðøóóëñàí íîì áè÷èæ ¿çýõýýð øèéäñýí þì. Òýð ¿åä ýðòíèé îð÷ëîí åðòºíö, õàð í¿õíèé
òóõàé îëîí òîîíû íîì áàéñíû äîòîð Ñòèâåí Âàéíáåðãèéí "Ýõíèé ãóðâàí õîðîì" øèã ñàéí íîì,
ýíä íýðèéã íü äóðäàõûí õýðýãã¿é ìóó íîì ÷ áàéñàí áèëýý. Ãýõäýý îð÷ëîí ñóäëàë áîëîí êâàíò
îíîëûã ñóäëàõ õ¿ñëèéã íàäàä òºð¿¿ëñýí îð÷ëîí åðòºíö õààíààñ ¿¿ññýí áý? ÿàæ, ÿàõ ãýæ ¿¿ññýí
áý? òýð ìºõºõ ¿¿, õýðýâ ìºõºõ áîë ÿàæ ìºõºõ âý? çýðýã àñóóäëûã òýäíèé íýã íü ÷ õºí人ã¿é þì
øèã ñàíàãääàã. Ýäãýýð àñóóëòûã áèä á¿ãäýýðýý ñîíèðõäîã. Ãýòýë ýäãýýð àñóóäëûã øèéäýõýä
òóñàëäàã ìàòåìàòèêèéí ó÷ðûã öººí òîîíû ìýðãýæèëòýí ë îéëãîæ ÷àäàõààð òèéì èõ ìýäëýã, óð
÷àäâàð øààðäñàí øèíæèéã îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí îëæýý.
Ãýõäýý îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñýë, öààøäûí õóâü çàÿàíû òàëààðõ ¿íäñýí òºñººëëèéã
ìàòåìàòèêã¿éãýýð øèíæëýõ óõààíû áîëîâñðîë îëîîã¿é õ¿ì¿¿ñò ÷ îéëãîìæòîéãîîð èëòãýí
ºã¿¿ëæ áîëíî. ¯¿íèéã ë áè ýíý íîìäîî ã¿éöýëä¿¿ëýõèéã õè÷ýýñýí þì. Èíãýæ ÷àäñàí ýñýõèéã
ìèíü óíøèã÷èä ø¿¿íý áèç ýý. Íîìîíä îðñîí òîìú¸î á¿ð õóäàëäàí àâàã÷äûí òîîã õî¸ð äàõèí
áóóðóóëäàã ãýæ íàäàä õýëæ áàéñàí. Òýãýõýä íü áè ÿìàð ÷ òîìú¸îã¿éãýýð àñóóäàëä õàíäàõààð
øèéäñýí þì. Ãýëýý ÷ ýöñèéí ýöýñò íýã ë òîìú¸î, Ýéíøòåéíèé àëäàðò E=mc^2 òîìú¸îã îðóóëëàà.
Ýíý íü ÷àäâàðëàã óíøèã÷äûí ìààíü òýí õàãàñûã ¿ðãýý÷èõã¿é ãýäýãò áè èòãýæ áàéíà.
Õàæóóãèéí õàòèíãèðàëò õàòóóðàë áóþó õºäºë㺺íèé ìýäðýëèéí ýñèéí ºâ÷íººð ºâäñºíèéã ìèíü
ýñ òîîöâîë áóñàä á¿õ ç¿éëä íàìàéã àç ò¿øèæ áàéëàà. Ýõíýð Æåéí, õ¿¿ Ðîáåðò, Òèììè, îõèí
Ëþñè íàðûí ìààíü íàäàä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ äýìæëýã àìüäðàëûí õýâèéí áàéäàëäàà ýðãýí îðæ,
àæèëäàà àìæèëò ãàðãàõ áîëîëöîî îëãîñîí. Îíîëûí ôèçèêèéã ñîíãîñîí ìààíü áàñ àç áîëîâ, ó÷èð
íü òýð á¿õýëäýý îé óõààíä ìèíü áàéñàí þì. Òýãýõýýð ìèíèé áèåèéí äîðîéòîë íîöòîé ñààä
áîëîîã¿é. Øèíæëýõ óõààíû íàéç íºõºä ìèíü á¿ãäýýðýý òóéëûí èõ äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéëàà.
Àæëûí ìààíü ýõíèé, "ñîíãîäîã" ¿åä îéðûí òóñëàã÷, õàìòðàã÷èä ìààíü Ðîæåð Ïåíðîóç, Ðîáåðò
Ãåðîê, Áðåíäîí Êàðòåð, Æîðæ Ýëëèñ íàð áàéâ. Íàäàä òóñàëæ, õàìòðàí àæèëëàñàí òýäýíäýý
òàëàðõàæ áàéíà. Ýëëèñòýé õàìòðàí áè÷ñýí "Îðîí-öàãèéí òîì õýìæýýíèé á¿òýö" íîì 1973 îíä
õýâëýãäñýíýýð ýíý ¿å ºíäºðëºñºí þì. Óã íîìîîñ íýìýëò ìýäýýëýë àâ÷ áîëíî ãýæ óíøèã÷äàäàà
çºâëºìººðã¿é áàéíà. Ó÷èð íü òýð íîì õýòýðõèé ìàòåìàòèê øèíæòýé, òýãýýä ÷ óíøèõàä õ¿íä. Òýð
¿åýñ õîéø èë¿¿ îéëãîìæòîé áè÷èæ ñóðñàí ãýäýãòýý áè èòãýëòýé áàéäàã.
1974 îíîîñ ýõýëñýí àæëûíõàà õî¸ð äàõü, "êâàíòûí" ¿åäýý Ãàððè Ãèáñîí, Äîí Ïåéæ, Æèì Õàðòë
íàðòàé ãîëëîí àæèëëàñàí þì. Òóñëàìæ ãýäýã ¿ãèéí øóóä óòãààð ÷, øèëæñýí óòãààð ÷ òóñëàìæ
¿ç¿¿ëñýí òýäýíäýý áîëîí øàâü íàðòàà áè ìàø èõ òàëàðõàæ áàéíà. Øàâü íàðààñàà õîöðîõã¿é áàéõ
õýðýãöýý øààðäëàãà íàìàãò øèãäýõýýñ íàìàéã àâàðñàí õàìãèéí ÷óõàë ò¿ëõýö áîëñîí ãýäýãò áè
èòãýäýã. Ýíý íîìûã áîëîâñðóóëàõàä øàâü íàðûí ìààíü íýã Áðàéí Óèòò èõ òóñ õ¿ðãýñýí áèëýý.
Íîìûíõîî àíõíû íîîðãèéã áè÷÷èõñýí áàéñàí 1985 îíä áè óóøèãíû õàòãàëãàà òóñëàà. Òºâºíõºä
ãóóðñ ñóóëãàõ õàãàëãàà õèéëãýõ õýðýãòýé áîëæ, õàãàëãààíû äàðàà áè ÿðüæ ÷àäàõàà áîëüñîí þì.
Èíãýýä õàðèëöàõ áîëîìæîî áàðàã àëäàâ. Íîìîî äóóñãàæ ÷àäàõã¿é íü äýý ãýæ òýð ¿åä áîäîæ
áàéëàà. Ãýâ÷ Áðàéí íîìûã çàñàæ ñàéæðóóëàõàä òºäèéã¿é Êàëèôîðíèéí Ñàííèâåëèéí Words plus,
Inc êîìïàíèéí Âîëò Âîëòîøîîñ íàäàä áýëýãëýñýí õàðèëöààíû Living center ïðîãðàììûã àøèãëàæ
ñóðàõàä ìèíü òóñàëñàí. Ýíý ïðîãðàììûí òóñëàìæòàéãààð íîì, ºã¿¿ëýë áè÷èæ, Ñàíííâåëèéí ººð
- 4. íýã êîìïàíè Speech Ðlus-ààñ íàäàä áýëýãëýñýí ÿðèà íèéëýãæ¿¿ëýã÷èéí òóñëàìæòàéãààð
õ¿ì¿¿ñòýé ÿðüæ ÷àääàã áîëîâ. Äýâèä Ìýéñîí ýíý íèéëýãæ¿¿ëýã÷èéã æèæèãõýí ïåðñîíàë
êîìïüþòåðèéí õàìò òýðãýíöýðò ìèíü ñóóðèëóóëæ ºãñºí þì. Ýíý ñèñòåì á¿ãäèéã ººð÷èëñºí
áèëýý. ¯íýíäýý áè îäîî äóó õîîëîéãîî àëäàõààñ ºìíºõ ¿åýñýý èë¿¿ äýýð õàðèëöàæ ÷àääàã áîëñîí.
Íîìûí àíõíû õóâèëáàðòàé òàíèëöàæ, ýíý íîìûã ñàéæðóóëàõàä òóñ áîëîõ çºâëºãºº ºã÷ áàéñàí
õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàë èëýðõèéëüå. ßëàíãóÿà, Âàntam bîîês õýâëýëèéí ãàçðûí ðåäàêòîð Ïåòåð
Ãóççàðäè ìààíü ñàéòàð òàéëáàðëàãäààã¿é ãýæ ¿çñýí ç¿éëñèéíõýý òóõàé ñàíàë àñóóëãàòàé
çàõèäëóóäûã àð àðààñ íü èëãýýæ áàéëàà. Ǻâëºãºº, çàëðóóëãûí ìàø óðò æàãñààëòûã õ¿ëýýí àâààä
áè ìàø èõ öî÷èðäñîíîî õ¿ëýýõ õýðýãòýé ãýâ÷ Ãóççàðäèéí çºâ áàéñàí. Ãóççàðäè àëäààã ìèíü
ò¿íøèæ áàéñíû à÷ààð ýíý íîì ñàéí áîëñîí ãýäýãò áè èòãýäýã.
Áè ººðèéí òóñëàã÷ Êîëèí Âèëëüÿìñ, Äýâèä Òîìàñ, Ðåéìîíä Ëýôëåìì íàðòàà, íàðèéí áè÷èã
Æóäè Ôåëë, Ýíí Ðàëüô, Øåðèë Áèëëèíãòîí, Ñüþ Ìýéñè áîëîí ñóâèëàã÷ íàðòàà ã¿í òàëàðõëàà
èëýðõèéëüå. Ãîíâèëë-ýíä-Êàéþñ-Êîëëåæ, Øèíæëýõ Óõààí, Òåõíèêèéí Ñóäàëãààíû Õîðîî,
Ëåâåðõóëì, Ìàê-Àðòóð, Íóôôèëä, Ðàëüô Ñìèòèéí Ñàíãààñ øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãàà ýìíýëãèéí
á¿õ çàðäëûã äààãààã¿éñýí áîë áè þóíä ÷ õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéñàí. Òýäýíä ìàø èõ òàëàðõàæ áàéíà.
Ñòèâåí Õîêèíã, 1987 îíû 10 ñàðûí 20
- 5. Óäèðòãàë
Áèä åðòºíöèéí òàëààð áàðàã þó ÷ ìýäýõã¿é àìüäàð÷ áàéíà. Àìüäðàëûã òýòãýã÷ íàðíû ãýðëèéã
¿¿ñãýäýã ìåõàíèçìèéí òóõàé, îãòîðãóéä áèäíèéã óíàãà÷õàëã¿é äýëõèé äýýð áàðüæ áàéäàã
òàòàëöëûí òóõàé ÷ þì óó ýñâýë áèäíèéã á¿ðä¿¿ëäýã, á¿òöýýñ íü áèä ººðñ人 ãîë òºëºâ õàìààðäàã
àòîìûí òóõàé òºäèé ë ñîíèðõîõã¿é áàéíà. Áàéãàëü ÿàãààä èéì áàéäàã âý, îãòîðãóé õààíààñ ¿¿ññýí
áý, ýñâýë òýð ýíäýý ë áàéñàí óó, õýðýâ öàã õóãàöàà õýçýý íýã öàãò áóöàæ óõàðâàë ¿ð äàãàâàð
øàëòãààíûõàà ºìíº áàéõ óó, ¿ã¿é þó, õ¿í òºðºëõòíèé òàíèí ìýäýõ¿éä ýöñèéí çààã áèé þó
ãýäãèéã áîäîæ ñóóäàã õ¿í (èéì íóõàöòàé àñóóëò òàâüäàãã¿éãýý ÷ ñàéí ìýäýõã¿é) õ¿¿õä¿¿äèéã ýñ
òîîöâîë õîâîð àæýý. Þóã õàð í¿õ ãýõ âý, áîäèñûí õàìãèéí æèæèã õýñýã þó âý, ÿàãààä áèä
ºíãºðñíèéã ìýääýã, èðýýä¿éã ìýääýãã¿é âý, õýðâýý ýõëýýä ýìõ çàìáàðààã¿é áàéñàí áîë îäîîãèéí,
õàðàãäàõóéö ýìõ öýãö ÿàæ áèé áîëîâ, ÿàãààä îð÷ëîí åðòºíö îðøèí áàéíà âý ãýäãèéã ìýäýõèéã
õ¿ñäýã õ¿¿õä¿¿ä ÷ áàéäàã, áè òýäýíòýé òààðàëäàæ áàéñàí. Ýöýã ýõ, áàãø íàð ýäãýýð àñóóëòûí
èõýíõýä ìºðºº õàâ÷èí õàðèóëàõ ýñâýë îé óõààíä íü á¿¿ð ò¿¿ðõýí õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí øàøíû
äîìãîîñ ýø òàòàõ ¿çýãäýë íèéãýìä ìààíü áàéñààð ë áàéíà. Èéìýðõ¿¿ àñóóëò õ¿íèé îéëãîõóéí
õÿçãààðëàãäìàë áàéäëûã òîäîðõîé èëýðõèéëäýãýýñ çàðèìä íü ýäãýýð àñóóëò òààëàãääàãã¿é àæ.
Ãýòýë ôèëîñîôè, áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû õºãæèë èéìýðõ¿¿ àñóóäëûí à÷ààð ¿íäñýíäýý óðàãø
àõèñàí áèëýý. Èéìýðõ¿¿ òºðëèéí àñóóëò òàâèõûã õ¿ñäýã íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí òîî íýìýãäýæ áàéãàà
áà òýä çàðèìäàà íèëýýä õà÷èðõàëòàé õàðèóëòûã ñîíñîæ áàéíà, Áèä ìàø áàãûã ÷, ìàø òîìûã ÷ àëü
àëèíûã íü õàìðàõ ¿¿äíýýñ ñóäàëãààíûõàà õàÿàã àòîì ðóó ÷, îä ðóó ÷ èæèëõýí òýëæ áàéíà.1974
îíû õàâàð ñàíñðûí "Âèêèíã" õºëºã Àíãàðàã äýýð ãàçàðäàõààñ õî¸ð îð÷èì æèëèéí ºìíº áè
Ëîíäîíãèéí Âàíãûí Íèéãýìëýãýýñ çîõèîí áàéãóóëñàí, õàðü ãàðàãèéí èðãýíøëèéã õàéõ
áîëîëöîîã õýëýëöñýí áàãà õóðàëä îðîëöîí Àíãëèä áàéëàà. Çàâñàðëàãààíû öàãààðàà çýðãýëäýýõ
òàíõèìä áîëæ áàéãàà îëîí õ¿íòýé õóðëûã ñîíèðõîí òèéø îðñîí þì. Òýãýýä áè øèíæëýõ óõààíû
àõìàä áàéãóóëëàãóóäûí íýã áîëîõ Âàíãèéí Íèéãýìëýãò øèíý ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëýõ, ýðòíèé íýãýí
çàíøëûí ãýð÷ áîëæ áàéãààãàà òºäºëã¿é îéëãîñîí áèëýý. Òýðã¿¿í ýãíýýíä, òàõèð äóòóó õ¿íèé
òýðãýíöýðò ñóóñàí íýãýí çàëóó ýõíèé õóóäñóóäàä íü Èñààê Íüþòîíû ãàðûí ¿ñýã õàäãàëàãäàí
áàéäàã íîìîíä íýðýý èõýä óäààí áè÷èâ. Ò¿¿íèéã áè÷èæ äóóñàõàä àëãà òàøèëò íèæèãíýñýí þì.
Ñòèâåí Õîêèíã òýð ¿åä àëü õýäèéí äîìîã áîë÷èõñîí áàéëàà. ªíººäºð Õîêèíã Êåìáðèæèéí Èõ
Ñóðãóóëüä òýð íýãýí öàãò Íüþòîí, õîæèì Ï.À.Ì. Äèðàê-íýã íü õàìãèéí òîìûã íºãºº íü õàìãèéí
áàãûã ñóäàëæ áàéñàí àëäàðò õî¸ð ñóäëàà÷èéí õ¿ðòýæ áàéñàí Ëþêàñèéí íýðýìæèò ìàòåìàòèêèéí
Ïðîôåññîð áîëæýý. Õîêèíã áîë òýäíèé ç¿é ¸ñíèé çàëãàìæëàã÷ ìºí. Ìýðýãæëèéí áèø õ¿ì¿¿ñò
çîðèóëàí òóóðâèñàí Õîêèíãèéí ýíýõ¿¿ àíõíû íîì íü ºðãºí îëîí óíøèã÷äàä òóñòàé îëîí ç¿éëèéã
àãóóëñàí áàéíà. Íîì àãóóëãûíõàà áàãòààìæààð òºäèéã¿é, çîõèîã÷èéíõîî îþóí óõààí õýðõýí
àæèëëàäàãèéã ¿ç¿¿ëæ áàéãààðàà ñîíèðõîëòîé. Òà á¿õýí ýíý íîìíîîñ ôèçèê, îäîí îðîí, îð÷ëîí
ñóäëàë õèéãýýä ýð çîðèãèéí îãòîëöëîë äýýðõ òîäîðõîé íýýëòèéã îëæ õàðíà.
Ãýõäýý ýíý íü áàñ Áóðõàíû òóõàé ... òýãýõäýý Áóðõàí áàéõã¿éí òóõàé íîì áàéæ ìýäýõ þì. Áóðõàí
ãýäýã ¿ã ýíý íîìîíä îëîíòîî òààðàëäàíà. Îð÷ëîí åðòºíöèéã òóóðüâèæ áàéõäàà Áóðõàíä ÿìàð íýã
ñîíãîëò áàéñàí áîëîâ óó ãýñýí Ýéíøòåéíèé àëäàðò àñóóëòûí õàðèóã îëîõ ýðýëä Õîêèíã ìîðäæýý.
Õîêèíã, ººðèéíõ íü áè÷ñýí÷ëýí, Áóðõíû ñàíààã îéëãîæ ìýäýõèéã îðîëäñîí áàéíà. Ýíý
õàéãóóëûí ÿâöàä îäîîãîîð õ¿ðýýä áóé ¿ð ä¿í íü á¿ð ÷ ãàéõàëòàé àãààä îð÷ëîí åðòºíö îðîí çàéä
õèë õÿçãààðã¿é öàã õóãàöààíä ýõëýë, òºãñãºëã¿é, Á¿òýýã÷èéí õóâüä õèéõ ç¿éë ¿ã¿é àæýý.
Êàðë Ñýéãàí,
- 7. Íýãä¿ãýýð á¿ëýã
Îð÷ëîí åðòºíöèéí òóõàé áèäíèé òºñººëºë
Íýã óäàà àëäàðòàé íýãýí ýðäýìòýí (ò¿¿íèéã Áåðòðàí Ðàññåë áàéñàí ãýëöäýã) îäîí îðíû òàëààð
îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ëåêö óíøæýý. Òýðýýð äýëõèé íàðûã, íà𠺺𺺠ìàíàé ãàëàêòèê ãýãäýõ
îääûí òîì ÷óóëãàíû òºâèéã òîéðîí õýðõýí ýðãýäýãèéã òàéëáàðëàæ ë äýý. Ëåêöèéí òºãñãºëä
òàíõèìûí àðûí ýãíýýíýýñ õèæýýë íàñíû, æèæèãõýí õàòàãòàé áîñîîä "Áèäýíä ÿðüñàí á¿õýí ÷èíü
äýìèé ç¿éë áàéíà. ¯íýí õýðýãòýý äýëõèé ÷èíü àâàðãà ÿñò ìýëõèéí íóðóóí äýýð áàéãàà õàâòãàé
òàâàã þì" ãýâ. Ýðäýìòýí ìààíü ýåëäýãõýí èíýýìñýãëýýä "Õàðèí ÿñò ìýëõèé þóí äýýð òîãòäîã
âý?" ãýõýä "Õ¿¿ ìèíü, ÷è ¿íýõýýð óõààíòàé õ¿¿ áàéíà. ßñò ìýëõèé ººð íýã ÿñò ìýëõèé äýýð, òýð
íü áàñ ÿñò ìýëõèé äýýð, ãýõ ìýòýýð äîîøëîíî äîî" ãýæ ºíººõ õàòàãòàé õàðèóëñàí ãýäýã.
Îð÷ëîí åðòºíö ÿñò ìýëõèéí ýöýñ òºãñãºëã¿é öàìõàã áîëîõ òóõàé èéì òºñººëºë áèäíèé èõýíõýä
èíýýäòýé ñàíàãäàíà, ãýõäýý ÿàãààä áèä ººðñäèé㺺 èë¿¿ çºâ ìýääýã ãýæ áîääîã âý? Îð÷ëîí
åðòºíöèéí òàëààð áèä þóã ìýääýã âý, ¿¿íèéãýý áèä ÿàæ ìýäñýí áý? Îð÷ëîí åðòºíö õààíààñ
¿¿ññýí, îäîî õààøàà ÿâæ áàéíà? Îð÷ëîí åðòºíöºä ýõëýë áàéñàí óó, õýðýâ áàéñàí áîë ò¿¿íýýñ
ºìíº þó áîëñîí áîë? Öàã õóãàöààíû ìºí ÷àíàð þó âý? Òýðýýð õýçýý íýã öàãò çîãñîõ óó? Çàðèì
òàëààð ãàéõàìøèãò øèíý òåõíèêèéí à÷ààð áèé áîëñîí ôèçèêèéí ñ¿¿ë ¿åèéí îëîëòóóä àëü ýðò
òàâèãäñàí àñóóëòóóäûí çàðèìûíõ íü ÷ áîëîâ õàðèóëòûã ýöýñëýí îëîõîä õ¿ðãýæ áàéíà. Öàã
õóãàöàà ºíãºð÷, ýäãýýð õàðèóëò äýëõèé íàðûã òîéðîí ýðãýäýã ãýäýã øèã èëýðõèé áîëæ ÷ ìàãàä,
ýñâýë ÿñò ìýëõèéí öàìõàã ãýäýã øèã èíýýäòýé ç¿éë ÷ áîëæ ìàãàä. (Àëü íü ÷ áàéëàà ãýñýí) öàã
õóãàöàà ë ¿¿íèéã øèéäíý.
Á¿ð Ìݪ 340 îíä Ãðåêèéí ôèëîñîôè÷ Àðèñòîòåëü "Òýíãýð îãòîðãóéí òóõàé" õýìýýõ íîìîíäîî
äýëõèé õàâòãàé áèø, õàðèí Ẻðºíõèé ãýäýãò èòã¿¿ëýõ õî¸ð ÷óõàë áàðèìòûã ãàðãàí òàâüæýý.
Íýãä, ñàðíû õèðòýëò íàð, ñàðíû õîîðîíä äýëõèé îðîõîä òîõèîäîã ãýäãèéã Àðèñòîòåëü îéëãîñîí
áàéíà. Äýëõèé ñàðàí äýýð ÿìàãò äóãóé ñ¿¿äýð òóñãàäàã, ýíý íü äýëõèé áºìáºðöºã õýëáýðòýé
áàéõàä ë áîëîìæòîé. Õýðýâ äýëõèé õàâòòàé, çýýðýíöýã õýëáýðòýé áàéñàí áîë íàð çýýðýíöýãèéí
òýíõëýã òàøàà áàéðëàõ ¿åä ë õèðòýëò ¿ðãýëæ òîõèîäîã áèø áîë ñ¿¿äýð íü ñóíàñàí çóóâàí
õýëáýðòýé áàéõ áàéñàí. Õî¸ðò, àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóðøëàãààñàà ãðåê÷¿¿ä ºìíºä á¿ñ¿¿äýä Àëòàí
ãàäàñ óìàðäûíõààñ äîîð õàðàãääàãèéã ìýääýã áàéëàà (Àëòàí ãàäàñ óìàðä òóéëûí õàðàëäàà
áàéðëàäàã ó÷ðààñ òýð íü óìàðä òóéëä áàéãàà àæèãëàã÷èéí ýãö äýýð, õàðèí ýêâàòîð äýýðõ
àæèãëàã÷èéí õóâüä òýíãýðèéí õàÿàíä áàéãàà ìýò õàðàãääàã). Àëòàí ãàäàñ îäíû õàðàãäàõ áàéäàë
Åãèïåò, Ãðåê õî¸ðò ÿëãààòàé áàéäãèéã ìýäýýä Àðèñòîòåëü äýëõèéí òîéðãèéí óðò 400000 ¿åòýé
òýíö¿¿ ãýäãèéã ÷ òîîöîîëîí ãàðãàæýý. ¯å ãýäýã íü ÿìàð õýìæèãäýõ¿¿í áîëîõ íü òîäîðõîéã¿é
áîëîâ÷ ýíý íü õî¸ð çóóí ÿàðä îð÷èì áºãººä ÷èíãýâýë Àðèñòîòåëèéí õèéñýí òîîöîî ºíºº õ¿ëýýí
çºâøººðäºã óòãààñ áàðàãöààëáàë õî¸ð äàõèí èõ áàéãàà þì. Äýëõèé áºìáºðöºã õýëáýðòýé ãýäýã
äýýð ãðåê÷¿¿äýä ãóðàâ äàõü áàðèìò ÷ áàéæýý. Õýðýâ äýëõèé Ẻðºíõèé áèø þì áîë áèä ÿàãààä
òýíãýðèéí õàÿàíààñ ãàð÷ èðæ áàéãàà õºëºã îíãîöíû äàðâóóëûã ýõýëæ õàðààä, äàðàà íü õºëºã
îíãîöûã ººðèéã íü õàðäàã âý?
Äýëõèé õºäºë㺺íã¿é, õàðèí íàð, ñàð, îä, ýðõýñ ò¿¿íèéã òîéðîí òîéðîã çàìààð ýðãýäýã ãýæ
Àðèñòîòåëü áîääîã áàéëàà. Òýðýýð äýëõèé áîë îð÷ëîí åðòºíöèéí òºâ, õàðèí òîéðîã õºäºë㺺í
áîë õàìãèéí òºãñ õºäºë㺺í ìºí ãýñýí çºí÷ ¿çýëäýý èòãýäýã áàéñàí ó÷ðààñ èéí ¿çæýý. Ýíý ñàíààã
îð÷ëîí ñóäëàëûí á¿õýë á¿òýí çàãâàð áîëãîí II çóóíä Ïòîëåìåé õºãæ¿¿ëñýí þì. Äýëõèé íü ñàð,
íàð, îäîä, áîëîí òýð ¿åä ìýäýãäýæ áàéñàí Áóä, Öîëìîí, Àíãàðàã, Áàðõàñáàäü, Ñàí÷èð ãýñýí òàâàí
- 8. ãàðàã, íèéò íàéìàí õ¿ðýýãýýð õ¿ðýýë¿¿ëýí òºâä íü îðøèíî (çóðàã 1.1).
çóðàã 1.1
Õàðèí ãàðàãóóä çîõèõ õ¿ðýýíäýý áàðèãäàí, òýíãýð îãòîðãóéä àæèãëàãäàõ íèëýýä íàðèéí íèéëìýë
çàìóóäûã íü òîîöîæ áîëîõóéö áàãà òîéðãîîð õºäºëäºã. Õàìãèéí ãàäíàõ õ¿ðýýíä áèå áèåíýýñýý
èæèë çàéä ò¿ãñýí, á¿ãä íèéëýýä íýãýí öóë áîëæ òýíãýð îãòîðãóéãààð çàìíàäàã ¿ë-õºäëºõ îäîä
áàéðëàíà. Óã õ¿ðýýíèé öààíà þó áàéðëàäàãèéã òîäîðõîé òàéëáàðëààã¿é áàéäàã ÷ ÿìàð÷
òîõèîëäîëä ýíý (çóðàã1.1) íü õ¿í òºðºëõòíèé àæèãëàí õ¿ðòäýã îð÷ëîí åðòºíöèéí õýñýã îãòõîí ÷
áèø àæýý.
Ïòîëåìåéí çàãâàð íü îãòîðãóé äàõü òýíãýðèéí ýðõýñèéí áàéðëàëûã óðüä÷èëàí õýëýõýä
çîðèóëàãäñàí íèëýýä ñàéí òîãòîëöîî áàéëàà. Ãýõäýý òýäíèé áàéðëàëûã óðüä÷èëàí õýëýõèéí òóëä
ñàðíû òóóëàõ çàì çàðèì ãàçðàà äýëõèéä õî¸ð äàõèí îéðòäîã ãýñýí ¿íäýñëýëèéã Ïòîëåìåé
äýâø¿¿ëýõ ¸ñòîé áîëæýý! Ýíý íü íýã áàéðëàëäàà ñàð áóñàä áàéðëàëààñàà õî¸ð äàõèí òîì áîëæ
õàðàãäàõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã! Ïòîëåìåé ýíý äóòàãäëûã óõààðñàí áàéäàã. Ãýñýí õýäèé ÷ ò¿¿íèé îíîë
ãàçàð ñàéã¿é áèø ÷ ãýëýý åðºíõèé人 õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéæýý. Îð÷ëîí åðòºíöèéí òàëààðõ
Ïòîëåìåéí çàãâàð ¿ë-õºäëºõ îääûí õ¿ðýýíèé öààíà äèâààæèí, òàìä çîðèóëñàí óóäàì çàéã
¿ëäýýñíýýðýý äàâóó áàéñàí òóë Õðèñòèéí ñ¿ì õèéäèéíõýí ýíý çàãâàðûã Àðèóí Áè÷ýýñòýé òîõèð÷
áàéíà õýìýýí õ¿ëýýí àâñàí þì.
Ãýâ÷ 1514 îíä Ïîëüøèéí ãýãýýíòýí Íèêîëàé Êîïåðíèê á¿ð ÷ ýíãèéí çàãâàðûã äýâø¿¿ëýâ. (Ñ¿ì
õèéäèéíõýí ººðèéã íü òýðñ ¿çýëòýí ãýæ çàðëàõààñ áîëãîîìæèëñîíäîî òýð ¿¿ Êîïåðíèê çàãâàðàà
ýõýíäýý íýðã¿éãýýð óõóóëàí ñóðòàë÷èëæ ýõýëæýý.) Íàð òºâ áîëæ õºäºë㺺íã¿é áàéäàã, õàðèí
äýëõèé õèéãýýä áóñàä ãàðàã ò¿¿íèéã òîéðîí òîéðîã çàìààð ýðãýäýã ãýäýãò ò¿¿íèé ãîë ñàíàà
îðøèíî. Ýíý ñàíààã íóõàöòàé àâ÷ ¿çýõ õ¿ðòýë áàðàã çóóí æèë ºíãºðñºí þì. Êîïåðíèêèéí
- 9. òààìàãëàñàí òîéðîã çàìóóä àæèãëàëòòàé òýð á¿ð òààðàõã¿é áàéñàí ÷ ò¿¿íèé îíîëûã õîæèì îäîí
îðîí ñóäëàà÷ Ãåðìàíû Èîãàíí Êåïëåð, Èòàëèéí Ãàëèëåî Ãàëèëåé õî¸ð èë öàãààí äýìæèæ
ýõýëñýí áàéíà. 1609 îíä Àðèñòîòåëü-Ïòîëåìåéí îíîë ýöñèéí àìüñãàëàà àâ÷ýý. Òýð æèë Ãàëèëåé
ººðèéí çîõèîñîí îãòîðãóéí äóðàíãààð øºíèéí òýíãýð îãòîðãóéã àæèãëàæ ýõýëñýí þì. Äóðàíãàà
Áàðõàñáàäü ãàðàã ðóó ÷èãë¿¿ëñýí Ãàëèëåé Áàðõàñáàäèéã òîéðîí ýðãýæ áàéãàà õýä õýäýí æèæèã
äàãóóë áóþó ñàðóóäûã îëæ õàðæýý. Ýíý íü òýíãýðèéí ýðõýñ Àðèñòîòåëü, Ïòîëåìåéí áîäñîí øèã
äýëõèéã øóóä òîéðîí ýðãýõ àëáà ¿ã¿é ãýñýí ¿ã. (Ìàãàäã¿é õóó÷èí ÿíçààð íü äýëõèé îð÷ëîíãèéí
òºâä òàéâàí áàéæ áàéäàã, õàðèí Áàðõàñáàäèéí ñàðíóóä Áàðõàñáàäèéã òîéðîí ýðãýæ áàéãàà ìýò
õàðàãäàõààð ìàø íàðèéí íèéëìýë çàìààð äýëõèéã òîéðîí õºäºëäºã ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ãýõäýý
Êîïåðíèêèéí îíîë èë¿¿ ýíãèéí áàéëàà.) ßã òýð ¿åä Èîãàíí Êåïëåð ãàðàãóóä òîéðîã çàìààð áèø,
õàðèí çóóâàí (çóóâàí áîë ãîíçãîé òîéðîã) çàìààð õºäºëäºã ãýñýí òààìàãëàëûã ¿íäýñ áîëãîí
Êîïåðíèêèéí îíîëûã ººð÷èëñºí áàéíà. Óðüäà÷ òààìàãëàëóóä îäîî ë íýã þì àæèãëàëòûí ¿ð
ä¿íòýé òààðëàà.
Êåïëåðèéí õóâüä çóóâàí íü òîéðãîîñ òèéì ÷ òºãñ áèø áàéñàí ó÷ðààñ çóóâàí òîéðîã çàìóóä íü
íèëýýä çîõèîìîë, òîõèðîìæã¿é øèíæòýé áàéæýý. Áàðàã ñàíàìñàðã¿éãýýð çóóâàí òîéðîã çàì
àæèãëàëòòàé ñàéòàð òààð÷ áàéñíûã îëæ ìýäýýä ÷ Êåïëåð ýíýõ¿¿ áàðèìòûã ãàðàãóóä ñîðîíçîí
õ¿÷íèé ¿éë÷ëýëýýð íàðûã òîéðîí ýðãýäýã ãýñýí ñàíààòàéãàà íýãòãýæ ÷àäààã¿é þì. Òàéëáàð íü
á¿ð õîæóó 1687îíä Èñààê Íüþòîí ôèçèêèéí øèíæëýõ óõààíä óðüä õýâëýãäýæ áàéñàí
á¿òýýë¿¿äýýñ ìàãàäã¿é õàìãèéí ÷óõàë íü áîëîõ "Áàéãàëèéí ôèëîñîôèéí ìàòåìàòèê çàð÷ìóóä"
õýìýýõ íîìîî õýâë¿¿ëýõ ¿åä ë îëäñîí áèëýý. Íüþòîí ýíý íîìîíäîî îðîí çàé, öàã õóãàöààíä áèåñ
õýðõýí õºäºëäºã òóõàé îíîëûã äýâø¿¿ëñýí òºäèéã¿é òýðõ¿¿ õºäºë㺺íèéã çàäëàí øèíæëýõ
ìàòåìàòèêèéí íàðèéí àðãóóäûã áîëîâñðóóëñàí þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà îð÷ëîí åðòºíöºä á¿õ áèå
áóñàä äóðûí áèåòýé òýäíèé ìàññ èõ, õîîðîíäûí çàé íü áàãà áàéõ òóòàì óëàì õ¿÷òýé òàòàëöäàã
ãýñýí á¿õ åðòºíöèéí òàòàëöëûí õóóëèéã ¿¿ñãýë ¿íýí áîëãîí òîìú¸îëñîí áàéíà. Ýíý áîë áèåèéã
ãàçàð óíàãàäàã òýð õ¿÷ þì. (Íüþòîíû òîëãîé äýýð óíàñàí àëèì ò¿¿íèéã ñýíõð¿¿ëñýí òóõàé
ºã¿¿ëýë çîõèîìîë ãýäýã íü ìýäýýæ. Íüþòîí ººðºº ýíý òàëààð "àëèì óíàñàíààñ áîëæ" "ýðýãö¿¿ëýë
áîäîëä äàðàãäñàí" áàéõ ¿åä òàòàëöëûí òóõàé ñàíàà îðæ èðñýí ãýæ ºã¿¿ëæýý.) Öààøëààä óã õóóëú
¸ñîîð òàòàëöëûí õ¿÷íèé íºëººãººð ñàð äýëõèéã òîéðîí çóóâàí òîéðîã çàìààð çàìíàäàã, õàðèí
äýëõèé áîëîîä ãàðàãóóä çóóâàí òîéðîã çàìààð íàðûã òîéðîí ýðãýäýã ãýäãèéã òýðýýð ¿ç¿¿ëñýí þì.
Êîïåðíèêèéí çàãâàð Ïòîëåìåéí òýíãýð îãòîðãóéí õ¿ðýýí¿¿äýýñ, äàøðàìä íü îð÷ëîí åðòºíö
óãààñ õèë õÿçãààðòàé áàéõ òóõàé òºñººë뺺ñ àíãèæðóóëñàí áèëýý. Òýíõëýãýý òîéðîí ýðãýõ
äýëõèéí õºäºëãººíººñ áîëæ òýíãýð îãòîðãóéä ººð÷ëºãääºãèéã íü ýñ òîîöâîë "¿ë-õºäëºõ îäîä"
áàéðëàëàà ¿ë ººð÷èëäºã ó÷ðààñ òýäíèéã ìàíàé íàðòàé àäèë, ãàãöõ¿¿ õýòýðõèé èõ àëñëàãäñàí áèåò
ãýæ òààìàãëàõ íü ç¿é ¸ñíû áàéâ. Òàòàëöëûí òóõàé îíîë ¸ñîîð îäîä áèå áèåäýý òàòàãääàã, èéìä
îãò õºäºë㺺íã¿é áàéæ ÷àäàõã¿é ãýäãèéã Íüþòîí îéëãîñîí áàéíà. Òýä á¿ãäýýðýý ÿìàð íýã öýã
äýýð óíà÷èõã¿é þó? Òóõàéí ¿åèéí òýðã¿¿íèé ººð íýã ñýòãýã÷ Ðè÷àðä Áåíòëèä 1691 îíä áè÷ñýí
çàõèäàëäàà õýðâýý îðîí çàéí òºãñãºëºã ìóæèä òºãñãºëºã òîîíû îäîä áàéñàíñàí áîë òèéì þì
¿íýõýýð áîëîõ áàéñàí ãýæ Íüþòîí ºã¿¿ëæýý. Õàðèí òºãñãºëã¿é òîîíû îäîä òºãñãºëã¿é îðîí çàéä
èõ áàãà ÿìàð íýã õýìæýýãýýð íýãýí æèãä ò¿ãñýí áîë èéì þì õýçýý ÷ òîõèîëäîõã¿é, ÿàãààä ãýâýë
òýäýíä óíà÷èõààð òºâ öýã áàéõã¿é ãýäãèéã Íüþòîí áîäîæ ¿çñýí àæýý.
Ýíý ¿íäýñëýë áîë òºãñãºëã¿éí òóõàé ÿðèàíä òóëãàð÷ áîëîõ áýðõøýýëèéí æèøýý þì. Òºãñãºëã¿é
îð÷ëîí åðòºíöºä äóðûí öýãèéã òºâ ãýæ ¿çýæ áîëíî, ó÷èð íü ò¿¿íýýñ àëü ÷ ç¿ãò òºãñãºëã¿é òîîíû
îäîä áàéíà. Á¿õ îä òºâ ð¿¿ òýì¿¿ëæ áèå áèå äýýðýý óíàõ òºãñãºëºã íºõöëèéã ñîíãîí àâààä, àâ÷
¿çýæ áóé ìóæèéí ãàäíà áàðàã íýãýí æèãä òàðõñàí îäíîîñ áàãà áàãààð íýìáýë ÿìà𠺺ð÷ëºëò¿¿ä
ãàðàõ âý ãýäãèéã òîîöîõ íü èë¿¿ çºâ õàíäëàãà áîëîõûã áóð õîæèì ë îéëãîñîí áèëýý. Íüþòîíû
- 10. õóóëèàð íýìýëò îäîä àíõíû îääîä åðºíõèé人 íºëººëºõã¿é, òýãýõýýð îäîä ñîíãîí àâñàí ìóæèéí
òºâ ð¿¿ óðüäûí àäèë óíàñààð áàéíà. Áèä õè÷íýýí ÷ îä íýìëýý ãýñýí òýä áèå áèå äýýðýý óíàõ ë
áîëíî. Õýðýâ òàòàëöàë ¿ðãýëæ òàòàõ õ¿÷ õýâýýð áàéäàã áîë òºãñãºëã¿é îð÷ëîí åðòºíöèéí
òîãòâîðòîé çàãâàð áîëîìæã¿é ãýäýã íü ºíºº ¿åä òîäîðõîé áîëæýý.
Îð÷ëîí åðòºíö òýëæ áàéíà ýñâýë õóìèãäàæ áàéíà ãýæ õýí ÷ áîäîæ áàéãààã¿é õîðüäóãààð çóóíààñ
ºìíºõ øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýýíèé åðºíõèé òºëºâèéã àâ÷ ¿çýõ íü ñîíèðõîëòîé þì. Îð÷ëîí
åðòºíö òîãòâîðòîé òºëºâò ¿ðãýëæ áàéñàí, ¿ã¿é áîë ºíãºðñºí ¿åä öàã õóãàöààíû òîäîðõîé íýã
àãøèíä îäîî áàéãààòàéãàà îéðîëöîî áàéäëààð á¿òýýãäñýí ãýæ ¿çýæ áàéâ. Çàðèì òàëààð ¿¿íèéã
ìºíõèéí ¿íýíä èòãýõ õóíèé õàíäëàãààð, ìºí òýä ººðñ人 õºãøèð÷, ¿õëýý ãýõýä îð÷ëîí åðòºíö
ìºíõ, ººð÷ëºãäºõã¿é ¿ëäýíý ãýæ òàéòãàðäàãààð òàéëáàðëàæ áîëîõ þì. Òàòàëöëûí òóõàé
Íüþòîíû îíîë íü îð÷ëîí åðòºíö òîãòâîðòîé áàéõ áîëîìæã¿éã ¿ç¿¿ëñýí ãýäãèéã îéëãîñîí
õ¿ì¿¿ñ ÷ îð÷ëîí åðòºíö òýëæ áàéõ ¸ñòîé ãýæ áîäîæ áàéñàíã¿é. ¯¿íèé îðîíä òýä òàòàëöëûí
õ¿÷èéã ìàø õîë çàéä ò¿ëõýõ õ¿÷ áîëãîí îíîëûã ººð÷ëºí õóâèðãàõûã îðîëäæýý. Ýíý íü ãàðàãèéí
õºäºë㺺íèé òààìàãëàãäàõ áàéäëûã ººð÷뺺ã¿é ÷ òºãñãºëã¿é òàðõñàí îääûí õóâüä îéðûí îä
õîîðîíäûí òàòàõ õ¿÷ õîëûí îääûí ò¿ëõýõ õ¿÷òýé òýíöñýí òýíöâýð áàéæ áîëîõûã íºõöºëä¿¿ëñýí
þì. Ãýõäýý èéì òýíöâýð òîãòâîðòîé áóñ áàéíà ãýæ áèä ¿çäýã áèëýý. Ó÷èð íü ÿìàð íýã ìóæèéí
õ¿ðýýíä îäîä º÷¿¿õýí òîäèé îéðòîõîä ë òýäíèé õîîðîíäûí òàòàëöëûí õ¿÷ íýìýãäýí,
ò¿ëõýëöëèéí õ¿÷íýýñ èõ áîëæ îäîä óëàì ë îéðòîíî. ͺ㺺òýéã¿¿ð îä õîîðîíäûí çàé º÷¿¿õýí
òºäèé íýìýãäâýë ò¿ëõýëòèéí õ¿÷ äàâóó áîëæ çàé íü óëàì íýìýãäýíý.
Òºãñãºëã¿é òîãòâîðòîé îð÷ëîí åðòºíöèéí çàãâàðûí ýñðýã ººð íýã ýñýðãó¿öëèéã 1823 îíä èéì
çàãâàðûí òóõàé áè÷ñýí, Ãåðìàíû ôèëîñîôè÷ Ãåéíðèõ Îëáåðñ äýâø¿¿ëñýí ãýäýã. ¯íýíäýý
Íüþòîíû ¿åä îëîí õ¿í èéì àñóóäëûã ñóäàëæ áàéñàí áºãººä Îëáåðñèéí ºã¿¿ëýë ÷ íîöòîé
ýñýðã¿¿öëèéã èëýðõèéëñýí ºã¿¿ëë¿¿äèéí äîòîð àíõíûõ íü áàñ áèø þì. Òýðýýð õàìãèéí ò¿ð¿¿íä
ºðãºí ýøëýãäýõ áîëæýý. Òºãñãºëã¿é, òîãòâîðòîé îð÷ëîí åðòºíöºä õààøàà ÷ õàðñàí, õàðö ÿìàð íýã
îäîí äýýð ñààòíà ãýäýãò àñóóäëûí ãîë íü îðøäîã. Òýãýõýýð øºíº áàéñàí ÷ òýíãýð îãòîðãóé
á¿õýëäýý íàð øèã ãýðýëòýíý ãýæ òºñººëæ áîëíî. Îëáåðñûí ýñðýã-¿íäýñëýãýý íü õîëûí îääûí
ãýðýë çàìäàà áàéãàà áèåä øèíãýñýíèé óëìààñ á¿äãýðýõ ¸ñòîé ãýäýãò òóëãóóðëàäàã. Ãýõäýý òóõàéí
òîõèîëäîëä ýíý áèå ººðºº îä øèã õóðö ãýðýëòýõ õ¿ðòëýý õàëíà. Íàð øèã õóðö ãýðýëòýõ øºíèéí
òýíãýðèéí òóõàé ä¿ãíýëòýýñ çàéëñõèéõ öîðûí ãàíö áîëîìæ áîë îäîä ¿ðãýëæ ãýðýëòýæ áàéãààã¿é,
õàðèí ºíãºðñºí ¿åèéí òîäîðõîé íýã öàãò ãýðýëòýæ ýõýëñýí ãýæ òààìàãëàõ ÿâäàë þì. Ýíý
òîõèîëäîëä øèíãýýæ áàéãàà áèå íü ãýðýëòýæ àìæààã¿é áàéæ áîëíî ýñâýë õîëûí îääûí ãýðýë
áèäýíä õàðààõàí èðýýã¿é áàéæ áîëíî. Ãýâ÷ îäîä ÿàãààä ãýðýëòýæ ýõýëñýí áý? ãýñýí àñóóëò
¿¿ñëýý. Îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëèéí òóõàé ¿¿íýýñ á¿ð ºìíº õýëýëöýæ áàéñàí íü ýðãýëçýýã¿é.
Ñàíñàð îãòîðãóéí òàëààðõ ýðòíèé ñóðãààë, Æ¿¿ä-Õðèñò-Ëàëûí óëàìæëàë ¸ñîîð áîë ìàíàé
îð÷ëîí åðòºíö öàã õóãàöààíû òèéì ÷ õîëûí áèø òîäîðõîé íýã õóãàöààíû ºìíº ¿¿ññýí áàéíà.
Èéì ¿¿ñýëä òóñ áîëîõ íýã ¿íäýñëýãýý íü îð÷ëîí åðòºíö îðøèí áàéãààã òàéëáàðëàõàä "Àíõäàã÷
Øàëòãààí" çàéëøã¿é ãýäãèéã óõààðñàí ÿâäàë áàéâ, (Îð÷ëîí åðòºíöèéí àëèâàà ¿éë ÿâäëûã ºìíºõ
çàðèì ¿éë ÿâäëààðàà íºõöºëäöºã ãýæ òàéëáàðëàäàã, ãýõäýý îð÷ëîí åðòºíöèéí ººðèéíõ íü îðøèí
áàéõóéã ò¿¿íä ýõëýë áàéñàí , òîõèîëäîëä ë èéì ìàÿãààð òàéëáàðëàæ áîëíî.) ªºð íýã ¿íäýñëýãýýã
Àðèóí Àâãóñòèí "Áóðõàíû õîò" íîìîíäîî äýâø¿¿ëñýí þì. Èðãýíøèë äýâøèí õºãæäºã áºãººä
äýâøëèéã õýí õèéæ, õýí ñàéæðóóëñàíûã áèä ñàíàæ áàéäàã : ãýæ òýðýýð ¿çæýý. Èéìä õ¿í,
èíãýõëýýð îð÷ëîí åðòºíö ÷ òèéì óäààí îðøèí áàéñàí áàéæ òààðàõã¿é. "¯¿ñýë" õýìýýõ íîì ¸ñîîð
îð÷ëîí åðòºíö ¿¿ññýí òîõèðîìæòîé îí öàãèéã áàðàãöààëáàë Ìݪ 5000 îí ãýæ Àðèóí Àâãóñòèí
òîîöîîëñîí áàéíà. (Ýíý íü èðãýíøëèéí ýõëýë ãýæ àðõåîëîãè÷äûí òîîöäîã ñ¿¿ëèéí ìºñºí
ãàëàâûí òºãñãºë Ìݪ 10000 îð÷èì æèëýýñ òèéì ÷ çºðººòýé áèø áàéãààãààðàà ñîíèðõîëòîé.)
- 11. Õàðèí îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëèéí òóõàé ñàíàà áóðõàíû îðîëöîîòîé õîëáîîòîé áàéäàã ó÷ðààñ
Àðèñòîòåëü áîëîí ãðåêèéí èõýíõ ôèëîñîôè÷äîä ýíý ñàíàà òààëàãääàãã¿é áàéæ. Òèéìýýñ òýä õ¿í
òºðºëõòºí, ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí áóé åðòºíö îðøèí áàéñàí, öààøèä ìºíõºä îðøèí áàéõ áîëíî ãýæ
¿çñýí þì. Èðãýíøëèéí äýâøëèéí òóõàé ¿íäýñëýãýýã ýðòíèé ýðäýìòýä àëü õýäèéí àâ÷ ¿çýýä õ¿í
òºðºëõòíèéã èðãýíøëèéí ýõýíä íü óäàà äàðààëàí àâàà÷ñàí óñàí áîëîí ººð áóñàä ãàëàâ ¿å ¿å
òîõèîæ áàéñàí ãýæ õàðèóëæýý.
Îð÷ëîí åðòºíö öàã õóãàöààíä ýõëýëòýé ýñýõ, îðîí çàéä òºãñãºëòýé þó, ¿ã¿é þó ãýäýã àñóóäëûã
á¿ð õîæèì ôèëîñîôè÷ Èììàííóèë Êàíò 1781 îíä õýâë¿¿ëñýí "Öýâýð îþóí óõààíû ø¿¿ìæëýë"
ãýäýã (ìàø á¿ðõýã) àñàð òîì á¿òýýëäýý ãÿðõàé àâ÷ ¿çñýí áàéäàã. Îð÷ëîí åðòºíö ýõëýëòýé ãýñýí
ñýäýâ ÷, îð÷ëîí åðòºíö ìºíõºä îðøèí áàéñàí ãýñýí ýñðýã ñýäýâ ÷ èæèëõýí õ¿÷òýé ¿íäýñëýëòýé
áàéäàã õýìýýí Êàíò ¿çñýí ó÷ðààñ ýäãýýð àñóóäëûã öýâýð îþóí óõààíû àíòèíîìè (ººðººð õýëáýë
çºð÷ë¿¿ä) ãýæ íýðëýñýí þì. Õýðýâ îð÷ëîí åðòºíöºä ýõëýë áàéãààã¿é áîë àëèâàà ¿éë ÿâäëûã
ºìíº öàã õóãàöààíû òºãñãºëã¿é ¿å áàéõ áàéñàí, ãýõäýý ýíý íü óòãàã¿é ãýñíýýðýý Êàíò ñýäâèéã
¿íäýñëýæýý. Îð÷ëîí åðòºíöºä ýõëýë áàéñàí áîë ¿¿íèé ºìíº öàã õóãàöààíû òºãñãºëã¿é ¿å áàéõ
áàéñàí, òýãýõëýýð îð÷ëîí åðòºíö ÿàãààä òîäîðõîé íýã öàãò ãýíýò ¿¿ñýõ ¸ñòîé âý? õýìýýñýíýýðýý
ýñðýã ñýäâèéã ¿íäýñëýæ áàéëàà. Õýðýã äýýðýý ñýäâèéí õóâüä ÷, ýñðýã ñýäâèéí õóâüä ÷ Êàíòûí
ñîíãîñîí ¿íäýñëýë èæèë áºãººä àëü àëü íü îð÷ëîí åðòºíö ºíº ìºíõºä îðøèí áàéñàí ýñýõýýñ ¿ë
õàìààðàí öàã õóãàöàà óðüä ìºíõºä áàéñàí ãýñýí ò¿¿íèé òàéëáàðã¿é ¿íäýñëýë äýýð òóëãóóðëàäàã.
Õîéíî áèäíèé ¿çýõ÷ëýí öàã õóãàöààíû òóõàé îéëãîëò îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëýýñ ºìíº ÿìàð÷
óòãà õîëáîãäîëã¿é áèëýý. ¯¿íèéã Àðèóí Àâãóñòèí àíõëàí çààæýý. Îð÷ëîí åðòºíöèéã á¿òýýõýýñýý
ºìíº Áóðõàí þó õèéæ áàéñíûã Àâãóñòèíààñ àñóóõàä èéìýðõ¿¿ àñóóëò òàâèõ õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí
òàìûã áýëäýæ áàéñàí ãýäýã óòãààð þó ÷ õàðèóëààã¿é áàéíà. Îðîíä íü òýðýýð öàã õóãàöàà áîë
Áóðõàíû á¿òýýñýí îð÷ëîí åðòºíöèéí ñàëøã¿é øèíæ, îð÷ëîí åðòºíö ¿¿ñýõýýñ ºìíº öàã õóãàöàà
áàéãààã¿é ãýæ õýëæýý. Òîãòâîðòîé ººð÷ëºãääºãã¿é îð÷ëîí åðòºíöºä èõýíõ õ¿ì¿¿ñ èòãýæ áàéõ
¿åä ò¿¿íä ýõëýë áàéñàí óó, ¿ã¿é þó ãýäýã àñóóëò ¿íýíäýý ôèëîñîôè, øàøèí õî¸ðò õàìààð÷
áàéëàà. Àæèãëàãäàí õàðàãäàõ á¿õíèéã îð÷ëîí åðòºíö ìºíõºä îðøèí áàéñàí ãýäýã îíîëîîð ÷,
îð÷ëîí åðòºíö òîäîðõîé íýã öàãò, ìºíõºä îðøèí áàéñàí ìýò õàðàãäàõààð á¿òýýãäñýí ãýñýí
îíîëîîð ÷ òàéëáàðëàæ áîëíî. Ãýâ÷ 1929 îíä Ýäâèí Õàááë áèä õààøàà ÷ õàðñàí õîëûí
ãàëàêòèêóóä áèäíýýñ óëàì ë õîëäîæ áàéíà ãýñýí íýí ÷óõàë íýýëò õèéñýí þì. ªºðººð õýëáýë
îð÷ëîí åðòºíö òýëæ áàéíà. Ýíý íü ýðò ¿åä á¿õ áèå ººð õîîðîíäîî îéð áàéñàí ãýñýí ¿ã. Àðàâ
ýñâýë õîðèí ìÿíãàí ñàÿ îð÷èì æèëèéí ºìíº òýä á¿ãäýýðýý íýã öýãò áàéæ îð÷ëîí åðòºíöèéí íÿãò
òºãñãºëã¿é áàéñàí áîëîëòîé. Õàááëûí íýýëò îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëèéí àñóóäëûã øèíæëýõ
óõààíû òàëáàðò îðóóëñàí þì. Õàááëûí àæèãëàëòóóä èõ òýñðýëò ãýãäýõ ¿å áàéñíûã èëòãýäýã. Ýíý
¿åä îð÷ëîí åðòºíö òºãñãºëã¿é áàãà õàðèí íÿãò íü õÿçãààðã¿é èõ áàéæýý. Òèéì íºõöºëä øèíæëýõ
óõààíû á¿õ õóóëü óòãàà àëäàõ òºäèéã¿é èðýýä¿éã óãòàí õýëýõ á¿õ áîëîìæ àëäàãäàíà. Òýñðýëòèéí
¿åýñ ºìíº ÿìàð íýãýí ¿éë ÿâäàë áîëñîí áîë òýð íü îäîî áîëæ áàéãàà ¿éë ÿâäàëä ÿàãààä ÷
íºëººëæ ÷àäàõã¿é. Àæèãëàãäàõ ¿ð äàãàâàð áàéõã¿é ó÷èð ò¿¿íèéã îãò òîîöîõã¿é áàéæ áîëíî.
Óðüäàõ öàã õóãàöàà íü åðººñ òîäîðõîéëîãäîõã¿é ãýäýã óòãààð èõ òýñðýëòèéã öàã õóãàöààíû ýõëýë
ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Öàã õóãàöààã òîîëîõ èéì ýõëýë ºìíº àâ÷ ¿çýæ áàéñíààñ ìàø èõ ÿëãààòàéã
òýìäýãëýå. ¯ë ººð÷ëºãäºõ îð÷ëîí åðòºíöºä öàã õóãàöààíû ýõëýë íü îð÷ëîí åðòºíöèéí ãàäíà
îðøèõ ÿìàð íýã ç¿éëýýð òîäîðõîéëîãäîõ ¸ñòîé áàéäàã áºãººä èéì îð÷ëîí åðòºíöèéí ýõëýëä
ôèçèê øàëòãààí õýðýãã¿é áàéâ. Èéìä Áóðõàí îð÷ëîí åðòºíöèéã öàã õóãàöààíû äóðûí àãøèíä
á¿òýýñýí ãýæ òºñººëæ áîëíî. Õàðèí îð÷ëîí åðòºíö òýëäýã þì áîë ò¿¿íèéã ¿¿ñãýñýí ôèçèê
øàëòãààí áàéæ òààðíà. Óðüäûíõ øèãýý ÷óõàì Áóðõàí ë îð÷ëîí åðòºíöèéã èõ òýñðýëòèéí ¿åä
ýñâýë èõ òýñðýëò áîëñîí áàéëàà ÷ àðàé õîæóó îäîî õàðàãäàæ áàéãààòàé íü àäèëààð á¿òýýñýí
õýìýýí òºñººëæ áîëîõ ÷ ò¿¿íèéã èõ òýñðýëòýýñ ºìíº á¿òýýãäñýí ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é áîëîõ þì.
- 12. Òýëæ áàéãàà îð÷ëîí åðòºíöèéí òóõàé òºñººëºë á¿òýýã÷èéã õººääºãã¿é ÷ òýðýýð àæëàà ýõýëñýí
áàéõ ¸ñòîé îí ñàðä õÿçãààðëàëò òàâüäàã áèëýý!
Îð÷ëîí åðòºíöèéí ìºí ÷àíàðûí òóõàé, ò¿¿íä ýõëýë áàéñàí óó, òºãñãºë áàéõ óó ãýäýã òàëààð
ÿðèõûí òóëä øèíæëýõ óõààíû îíîë ãýæ þó âý ãýäãèéã òîäðóóëàõ õýðýãòýé. Îíîë áîë îð÷ëîí
åðòºíöèéí ýñâýë ò¿¿íèé àëü íýã õýñãèéíõ íü òóõàé çàãâàð òºäèé áºãººä óã çàãâàðûí
õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéã áèäíèé õèéñýí àæèãëàëòòàé õîëáîõ ä¿ðì¿¿äèéí öîãö ãýñýí ìàø ýíãèéí
¿çëèéã áè áàðèìòàëíà. Ýíý çàãâàð áèäíèé îþóí ñàíààíä ë áàéäàã áà ò¿¿íä ÿìàð÷ óòãà áàéëàà
ãýñýí ººð áîäèò øèíæ ¿ã¿é áèëýý. Îíîë: íýãä, äóðûí öººí õýäõýí ýëåìåíòèéã áàãòààñàí
çàãâàðûí õ¿ðýýíä îëîí òîîíû àæèãëàëòûã íàðèéí òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé, õî¸ðä, èðýýä¿éí
àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íãèéí òóõàé òîäîðõîé òààìàãëàëûã ãàðãàõ ¸ñòîé ãýñýí õî¸ð øààðäëàãûã õàíãàæ
áàéâàë ñàéí ãýãäýíý. Æèøýý íü, á¿õ þì øîðîî, àãààð, ãàë, óñ ãýñýí äºðâºí ìàõ áîäèîñ òîãòîíî
ãýñýí Àðèñòîòåëèéí îíîë íü îíîë ãýæ òîîöîãäîõîîð õàíãàëòòàé ýíãèéí áàéãàà ÷ ÿìàð÷ òîäîðõîé
òààìàãëàë ºãäºãã¿é. Òàòàëöëûí òóõàé Íüþòîíû îíîë íü áèåñ ìàññ ãýãäýõ õýìæèãäýõ¿¿íäýý øóóä,
òýäãýýðèéí õîîðîíäûí çàéí êâàäðàòàä óðâóó ïðîïîðöèîíàëü õ¿÷ýýð òàòàëöäàã ãýñýí á¿ð èë¿¿
ýíãèéí çàãâàðûã ¿íäýñ áîëãîäîã. Ãýõäýý Íüþòîíû îíîë íàð, ñàð, ãàðàãóóäûí õºäºë㺺íèéã òóí
íàðèéí óðüä÷èëàí õýëäýã þì. Ôèçèêèéí àëèâàà îíîë íîòîëæ áîëîõã¿é òààìàãëàë áàéäàã ãýäýã
óòãààð ÿìàãò ò¿ð çóóðûí øèíæòýé. Îíîë òóðøèëòûí áàðèìòòàé õè÷íýýí îëîí óäàà òààð÷ áàéñàí ÷
äàðààãèéí óäààä òóðøèëòòàé çºð÷èëäºõã¿é ãýõ áàòàëãàà áàéäàãã¿é. ªºðººð õýëáýë òààìàãëàëòàé
íü òààðàõã¿é áàéãàà öîð ãàíö àæèãëàëòûã èëð¿¿ëñýíýýð îíîëûã íÿöààæ áîëíî. Øèíæëýõ óõààíû
ôèëîñîôè÷ Êàðë Ïîïïåðèéí ºã¿¿ëñýí÷ëýí ñàéí îíîëûí çàéëøã¿é øèíæ áîë òýðýýð çàð÷ìûí
õóâüä òóðøèëòààð íÿöààãäàõóéö òààìàãëàëóóä äýâø¿¿ëäýã áàéõ ÿâäàë þì. Øèíý òóðøèëòóóä
îíîëûí òààìàãëàëûã áàòëàõ áîëãîíä îíîë àìüäðàõ ÷àäâàðàà áýõæ¿¿ëæ, ò¿¿íä èòãýõ áèäíèé èòãýë
÷ áýõæäýã. Ãýâ÷ öîî øèíý íýã ë àæèãëàëò îíîëòîé çºð÷èëäâºë áèä íýã áîë òýð îíîëîîñ òàòãàëçàõ,
¿ã¿é áîë ò¿¿íèéã çàñ÷ ÿíçëàõ õýðýãòýé áîëäîã. Ó÷èð áàéäàë íààíàäàæ èéì áàéíà, ãýõäýý
àæèãëàëòûã ÿâóóëñàí õ¿íèé ÷àäâàðò ýðãýëçýæ áàéõ íü õýçýýä çºâäíº. Àìüäðàë äýýð øèíý îíîëûã
ºìíºõ îíîëûí ºðãºòãºë áîëãîí õýðýãëýõ íü îëîíòîî. Æèøýý íü, Áóä ãàðàãèéí òàëààðõ ìàø
íàðèéí àæèãëàëòóóä ò¿¿íèé õºäºë㺺í õèéãýýä òàòàëöëûí òóõàé Íüþòîíû îíîëûí òààìàãëàë
õîîðîíä áàãà çýðýã çºð¿¿ áàéãààã èëð¿¿ëñýí þì. Áóä ãàðàã Íüþòîíû îíîëä áàéäãààñ àðàé ººðººð
õºäëºõ ¸ñòîéã Ýéíøòåéíèé õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë òààìàãëàñàí. Ýéíøòåéíèé òààìàãëàë
àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íòýé ÿã òààð÷ áàéõàä Íüþòîíûõ çºðñºí ãýäýã áàðèìò øèíý îíîë çºâ áîëîõûí
øèéäâýðëýã÷ íýã íîòîëãîî áîëñîí áàéäàã. Ãýâ÷ àìüäðàë äýýð áèä îäîî áîëòîë Íüþòîíû îíîëûã
àøèãëàäàã, ó÷èð íü áèäíèé áàéíãà øàõóó òààðàëäöàã òîõèîëäëóóäàä Íüþòîíû îíîëûí òààìàãëàë
õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîëûíõîîñ áàðàã ÿëãàãäàõã¿é. (Íüþòîíû îíîëòîé àæèëëàõ íü
Ýéíøòåéíèé îíîëòîé àæèëëàõààñ èë¿¿ õÿëáàð áàéäãààðàà ÷ èõýýõýí äàâóó òàëòàé!) Îð÷ëîí
åðòºíöèéã á¿õýëä íü òàéëáàðëàõ íýãäìýë íýã îíîëûã á¿òýýõ íü øèíæëýõ óõààíû ýöñèéí çîðèëãî
þì. Ãýõäýý èõýíõ ýðäýìòäèéí áàðèìòëàæ áóé õàíäëàãà àñóóäëûã õî¸ð õýñýãò õóâààäàã. Ýõíèé
õýñýãò îð÷ëîí åðòºíö öàãèéí àÿñààð õýðõýí õóâèðàõèéã áèäýíä ºã¿¿ëýõ õóóëèóä áàãòàíà.
(Òîäîðõîé íýã öàãò îð÷ëîí åðòºíö ÿìàð áàéãààã ìýäâýë ò¿¿íòýé õîæèì þó òîõèîëäîõûã
ôèçèêèéí ýäãýýð õóóëü áèäýíä õýëæ ºãäºã.) Óäààõ õýñýãò îð÷ëîí åðòºíöèéí àíõíû òºëºâèéí
àñóóäàë áàãòàíà. Çàðèì íü øèíæëýõ óõààí çºâõºí ýõíèé õýñãèéã ñóäëàõ ¸ñòîé, àíõíû òºëºâèéí
àñóóäàë áîë ôèëîñîôè õèéãýýä øàøíû àñóóäàë áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã þì. Èéì ¿çëèéí òàëûíõàí
á¿õíèéã ÷àäàã÷ Áóðõàí îð÷ëîí åðòºíöèéã ººðèéíõºº õ¿ññýíýýð ë ýõë¿¿ëñýí ãýæ ÿðüöãààäàã.
Õýðýâ òýäíèé çºâ áîë òýðýýð îð÷ëîí åðòºíöèéã äóðûí áàéäëààð õºãæäºã áàéõààð á¿òýýæ ÷ ÷àäíà.
Îð÷ëîí åðòºíöèéã òîäîðõîé õóóëèíä çàõèðàãäàí ç¿é òîãòîëò áàéäëààð õºãæèõèéã íü Áóðõàí
áîëãîîæ ë äýý. Òýãýõýýð îð÷ëîí åðòºíöèéí àíõíû òºëºâèéã çàëæ æîëîîäñîí õóóëèóä áàéñàí ãýæ
áîäîõ íü ìºí ë ¿íäýñëýëòýé áèëýý. Îð÷ëîí åðòºíöèéã á¿õýëä íü òàéëáàðëàõ îíîëûã íýã
- 13. àìüñãààãààð á¿òýýõýä áýðõøýýë áàéãàà íü èëýðõèé áàéíà. Èíãýýä áèä çîðèëòûã õýñã¿¿äýä õóâààæ,
òóñãàé îíîëóóä áàéãóóëäàã. Òóñãàé îíîë á¿ð àæèëàëòèéí õÿçãààðëàãäìàë òîäîðõîé õýñãèéã
òàéëáàðëàäàã áºãººä òýð õýñãèéí òóõàé òààìàãëàëûã áóñàä õýìæèãäýõ¿¿íèé íºëººã ¿ë õàðãàëçàí
ýñâýë òýäíèéã õýäýí òîîãîîð îðëóóëààä õèéäýã þì. Èéì õàíäëàãà òóí áóðóó áàéæ ÷ ìàãàä. Õýðýâ
îð÷ëîí åðòºíöºä á¿õ ç¿éë áóñäààñàà çààâàë õàìààðäàã áîë àñóóäëûã ñàëàíãè òóñàä íü
øèéäâýðëýýä ò¿¿íèé á¿ðýí ã¿éöýò øèéäýëä õ¿ðýõã¿é áàéõ áîëîìæ áèé. Ãýõäýý ºìíº íü áèäíèé
äýâøèë èéì çàìààð ë ÿâæ èðæýý. ¯¿íèé ñîíãîäîã æèøýý áîë õî¸ð áèåèéí õîîðîíä ¿éë÷ëýõ
òàòàëöëûí õ¿÷ íü áèå òóñ á¿ðèéí íýã ë øèíæýýñ, ÷óõàìäàà ìàññààñ õàìààðäàã ÷ þóíààñ
á¿ðäñýíýýñ ¿ë õàìààðäàã ãýæ ºã¿¿ëýõ òàòàëöëûí òóõàé Íüþòîíû îíîë þì. Òýãýõýýð íàð,
ãàðèãóóäûí õºäëºõ òîéðîã çàìûã òîîöõîä òýäíèé á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèé òóõàé îíîë õýðýãã¿é
àæýý. Ýä¿ãýý ýðäýìòýä îð÷ëîí åðòºíöèéã õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë, êâàíò ìåõàíèê ãýñýí õî¸ð
ãîë òóñãàé îíîëîîð òàéëáàðëàæ áàéíà. Àëü àëü íü ýíý çóóíû ýõíèé õàãàñûí îþóíû èõ îëîëò
áèëýý. Õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîë òàòàëöëûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë, îð÷ëîí åðòºíöèéí òîì
õýìæýýíèé á¿òöèéã òîäðóóëáàë õýäýí ìèëèýñ ñàÿûí ñàÿûí ñàÿûí ñàÿ (íýãèéí àðä õîðèí äºðâºí
òýã á¿õèé) ìèëü õ¿ðòýëõ áóþó îð÷ëîí åðòºíöèéí àæèãëàãäàõ ìóæèéí çààã õ¿ðòýëõ õýìæýýíèé
á¿òöèéã òîäîðõîéëäîã. Õàðèí êâàíò ìåõàíèê íýã èí÷èéã ñàÿûí ñàÿä õóâààñàíòàé òýíöýõ òèéì
áàãà õýìæýýíèé ¿çýãäëèéã ñóäàëäàã þì. Õàðàìñàëòàé íü ýíý õî¸ð îíîë òààðäàãã¿é àãààä íýãýí
çýðýã ¿íýí áàéæ ÷àääàãã¿é. Ýíý õî¸ðûã çºð÷èëã¿éãýýð áàãòààñàí òàòàëöëûí êâàíò îíîë ãýñýí
øèíý îíîëûã õàéõ íü îð÷èí ¿åèéí ôèçèêèéí ñóäàëãààíû ãîë ÷èãëýëèéí íýã, ýíýõ¿¿ íîìûí ãîë
ñóäëàãäàõóóí þì. Èéì îíîë îäîîãîîð áàéõã¿é áºãººä ò¿¿íèéã óäààí õ¿ëýýõ õýðýãòýé áàéæ áîëîõ
÷ ò¿¿íä áàéõ ¸ñòîé îëîí øèíæ òýìäãèéã áèä ìýääýã áîëñîí. Òàòàëöëûí êâàíò îíîëûí ºãºõ
òààìàãëàëóóäûí òàëààð áèä íèëýýä ç¿éë ìýäñýíèéã äàðààãèéí á¿ëã¿¿äýýñ òà á¿õýí îëæ ¿çíý.
Õýðýâçýý îð÷ëîí åðòºíö äóðûí áàéäëààð áèø, õàðèí òîäîðõîé õóóëüä çàõèðàãäàí õºãæäºã ãýæ
¿çäýã áîë ýöñèéí ýöýñò òóñãàé á¿õ îíîëûã îð÷ëîí åðòºíöèéí á¿õ ç¿éëèéã òîäîðõîéëäîã á¿ðýí
ã¿éöýò, íýãäìýë íýã îíîëä íýãòãýõ õýðýãòýé áîëíî Ãýõäýý èéì á¿ðýí íýãäìýë îíîëûí õàéãóóëä
íîöòîé íýã ïàðàäîêñ áèé. Øèíæëýõ óõààíû îíîëûí òàëààð äýýð äýýð ºã¿¿ëñýí ç¿éëä áèä îð÷ëîí
åðòºíöºä õ¿ññýí àæàãëàëòàà õèéæ, àæàãëàëòûíõàà ¿íäñýí äýýð ëîãèê ä¿ãíýëò õèéæ ÷àäàõ óõààíò
àìüòàí ãýäãèéã ¿ç¿¿ëäýã. Èéì áàéäëààð áèä îð÷ëîí åðòºíöèéã çàõèðäàã õóóëèóäûã îéëãîõîä
óëàì á¿ð îéðòîõ ¸ñòîé ãýæ áîäîõ ¿íäýñòýé. Õàðèí íýãäìýë îíîä ¿íýõýýð áàéäàã áîë òýð íü
áèäíèé àæèëëàãààíä ÿìàð íýã áàéäëààð áàñ íºëººëºõ ¸ñòîé. Òýãýõýýð óã îíîë ò¿¿íèéã õàéõ
áèäíèé õàéãóóëûí ¿ð ä¿íã ÷ òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé. Õàðèí àæèãëàëòààñ áèä çºâ ä¿ãíýëò õèéíý
ãýäãèéã ÿàãààä òýðýýð òîäîðõîéëîõ ó÷èðòàé ãýæ? Áèä áóðóó ä¿ãíýëòýíä õ¿ðýõ ýñâýë ÿìàð÷
ä¿ãíýëòýíä õ¿ðýõã¿é áàéõèéã àäèëõàí òîäîðõîéëîõ ó÷èðã¿é ãýæ ¿¿? Ýäãýýð àñóóëòàíä ìèíèé ºã÷
÷àäàõ öîðûí ãàíö õàðèóëò ìààíü áàéãàëèéí øàëãàðàëûí äàðâèí÷ çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýñýí þì.
ªºðèé㺺 íºõºí ¿éëäâýðëýæ ÷àäàõ îðãàíèçìûí õóâüä ãåíåòèê ºãºãäëèéí õóâüä òºäèéã¿é òóñäàà
áîäãàëèóäûí òºëºâøèëä ÿëãàà çàéëøã¿é ãàðíà ãýäýãò ñàíàà ìààíü îðøèíî. Ýíý íü çàð÷èì
áîäãàëü õ¿ðýýëýí áàéãàà åðòºíöèéíõºº òàëààð áóñäààñàà ÷àäàëòàé ãýäãèéã èëýðõèéëíý. Áîäãàëü
àìüäðàõ ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ èë¿¿ áîëîëöîîòîé, òýãýõýýð òýäíèé ñýòãýëãýý, ¿éëäëèéí õýëáýð íü
íî¸ëîõ áîëíî. Îþóí ñýòãýëãýý øèíæëýõ óõààíû íýýëò ãýæ áèäíèé íýðëýäýã ç¿éë óðüäüí öàãò
àìüäðàõ äàâóó áàéäëûã õàíãàæ áàéñàí. ªã¿¿ëñýí á¿õýí îäîî õýâýýð ãýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé þì.
Ó÷èð íü áèäíèé õèéñýí øèíæëýõ óõààíû íýýëò ººðñäèéã ìààíü ¿ã¿é õèéæ ÷ ÷àäíà, èéì þì
òîõèîëäîõã¿é áàéëàà ÷ á¿ðýí íýãäìýë îíîë àìüä ¿ëäýõ áîëîìæóóäàä ìààíü òºäèéëºí ººð÷ëºëò
îðóóëàõã¿é áàéæ ìàãàä.
Ãýõäýý îð÷ëîí åðòºíö ç¿é òîãòëîîðîî õºãæäºã áîë áàéãàëèéí øàëãàðàëûí ¿ð ä¿íä îëæ àâñàí
ýðýãö¿¿ëýí áîäîõ ÷àäâàðóóä ìààíü á¿ðýí íýãäìýë îíîëûí õàéãóóëä èëýð÷, áóðóó ä¿ãíýëò¿¿äýýñ
çàéëñõèéõýä òóñàëíà ãýæ áîäîæ áîëíî. Îäîîãîîð áèäýíä áàéãàà òóñãàé îíîëóóä õàìãèéí
- 14. ýýäðýýòýéãýýñ áóñàä òîõèîëäîëä íàðèéí òîäîðõîé òàìàãëàëûã ãàðãàæ ÷àääàã ó÷ðààñ îð÷ëîí
åðòºíöèéí òàëààðõ òºãñ îíîëûí õàéãóóëûã àìüäðàëûí áîäèò õýðýãöýýíèé ¿¿äíýýñ çºâòãºõºä
áýðõøýýëòýé áàéíà. Ãýõäýý èéìýðõ¿¿ ýñýðã¿¿öýë õàðüöàíãóéí îíîë, êâàíò ìåõàíèê õî¸ðûí ýñðýã
äýâøèãäýæ áîëîõ áàéñàí ÷ ÷óõàì ýäãýýð îíîë öºìèéí ýíåðãè, ìèêðîýëåêòðîíèêèéí õóâüñãàëä
áèäíèéã õ¿ðãýñýí áèëýý! Èéìä á¿ðýí íýãäìýë îíîëûí íýýëò íü õ¿í òºðºëõòºí òýñ÷ ¿ëäýõýä òóñ
áîëîõã¿é, áèäíèé àìüäðàëûí õýìíýëä ÷ íºëººëºõã¿é áàéæ ìàãàä. Ãýõäýý èðãýíøëèéí ýõíýýñ ë
õ¿í òºðºëõòºí ººð õîîðîíäîî õîëáîîã¿é, ó÷èð íü îëäîõã¿é ¿éë ÿâäëóóäûã òààëäàãã¿é áàéëàà. Òýä
äýëõèé åðòºíöèéí ¿íäñýí ç¿é òîãòëûã ìýäýõèéã ìàøèä èõýýð õ¿ñ÷ áàéâ. ªíººäºð ÷ ãýñýí áèä
ýíä áàéãààãàà áîëîí õààíààñ ¿¿ññýíýý ìýäýõèéã õ¿ñæ áàéíà. Ìýäëýãò òýì¿¿ëýõ õ¿í òºðºëõòíèé
àãóó õ¿ñýë áèäíèé õóâüä ýðýëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õàíãàëòòàé öàãààòãàë þì. Òýãýýä ÷ çîðèëãî ìààíü
îðøèí ñóóãàà îð÷ëîí åðòºíöºº á¿ðýí ã¿éöýò òàéëáàðëàõààñ îãòõîí ÷ äóòàõã¿é.
- 15. Õî¸ðäóãààð á¿ëýã
Îðîí çàé, öàã õóãàöàà
Áèåñèéí õºäºë㺺íèé òàëààðõ îð÷èí öàãèéí òºñººëºë ìààíü Ãàëèëåé, Íüþòîí õî¸ðîîñ ýõòýé.
Òýäíýýñ ºìíº õ¿ì¿¿ñ àëèâàà áèåèéí æàì ¸ñíû òºëºâ íü òàéâàí òºëºâ áºãººä õ¿÷ ýñâýë
èìïóëüñèéí íºëººãººð ë áèå õºäºëæ ýõýëäýã ãýæ ¿çñýí Àðèñòîòåëèéí ¿çýëä èòãýæ áàéëàà. Õ¿íä
áèåèéã äýëõèé õ¿÷òýé òàòäàã ó÷ðààñ òýð íü õºíãºíººñºº õóðäàí óíàõ ¸ñòîé ãýäýã íü ýíäýýñ
ìºðäºí ãàðäàã.
Àðèñòîòåëèéí óëàìæëàëààð îð÷ëîí åðòºíöèéã æîëîîääîã á¿õ õóóëèéã äàí ãàíö îþóí óõààíààð
ýðýãö¿¿ëýí îëæ áîëîõ áºãººä òýäíèéã òóðøëàãààð øàëãàõ íü òèéì ÷ çàéëøã¿é áèø áàéäàã.
Èéìýýñ Ãàëèëåéãýýñ ºìíº ÿíç á¿ðèéí áèå ¿íýõýýð ÿíç á¿ðèéí õóðäòàé óíàäàã óó ãýäãèéã õýí ÷
áîäîæ áàéñàíã¿é. Ãàëèëåé ÿíç á¿ðèéí æèíòýé áèåèéã Ïèçàãûí öàìõàãààñ óíàãàí Àðèñòîòåëèéí
ñóðãààë õóäàë áîëîõûã ¿ç¿¿ëñýí ãýæ ÿðüöäãààäàã. ¯¿íèéã ñàíààíààñàà çîõèîñîí áàéõàà, ãýõäýý
Ãàëèëåé ¿¿íòýé òºñòýé ç¿éëèéã ¿íýõýýð õèéæýý. Òýðýýð ÿíç á¿ðèéí æèíòýé áºìáºëºãèéã ãºëãºð,
íàëóó õàâòãàéãààð ºíõºð¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý íü õ¿íä áèåèéã äîîø ÷èãýýð íü óíàãàõòàé àäèë ÷ õóðä
áàãàòàé ó÷ðààñ àæèãëàõàä àìàð þì. Ãàëèëåéí õýìæèëò óã áèåñèéí õóðä òýäíèé æèíãýýñ ¿ë
õàìààðàí èæèë õóðäòàé ºñ÷ áàéãààã ¿ç¿¿ëýâ. Æèøýýëáýë, áºìáºëºã àâ÷, àðâàí ìåòð òóòàìä íýã
ìåòð äîîø õàçàéñàí íàëóó õàâòãàéãààð ºíõºð¿¿ëáýë áºìáºëºã õè÷íýýí õ¿íä áàéñàí ÷ íýã
ñåêóíäûí äàðàà ñåêóíäýä íýã ìåòð, õî¸ð ñåêóíäûí äàðàà ñåêóíäýä õî¸ð ìåòð ãýõ ìýò õóðäòàéãààð
óíàíà. Òóãàëãàí òóóõàé ºäíººñ õóðäàí óíàõ íü ìýäýýæ áîëîâ÷ ýíý íü àãààðûí ýñýðã¿¿öýõ õ¿÷íýýñ
áîëæ ºä àðàé óäààí óíàäàãòàé õîëáîîòîé. Àãààðûí ýñýðã¿¿öëýýðýý òºäèé ë ÿëãààã¿é õî¸ð áèåèéã,
æèøýý íü õî¸ð ººð òóãàëãàí òóóõàéã óíàãàâàë òýä èæèë õóðäòàéãààð óíàíà. Ãàëèëåéí õèéñýí
õýìæèëòèéã õºäºë㺺íèé òóõàé õóóëèíäàà Íüþòîí ãîë çàð÷èì áîëãîí õýðýãëýñýí þì. Ãàëèëåéí
ñîðèë òóðøèëòóóäàä íàëóó õàâòãàéãààð ºíõºðºõ áèåä íýã ë õ¿÷ (áèåèéí æèí) ÿìàãò ¿éë÷èëæ, ¿ð
ä¿íä íü áèåèéí õóðä òîãòìîë ºñ÷ áàéâ. Ýíý íü õ¿÷íèé áîäèò íºëºº ºìíº áîäîæ áàéñàí÷ëàí
áèåèéã õºäºë㺺íä îðóóëäàã òºäèéõºí áèø, õàðèí áèåèéí õóðä ººð÷ëºãäºõºä õ¿ðãýäýãèéã
¿ç¿¿ëñýí þì. Õýðýâ áèåä õ¿÷ ¿éë÷ëýýã¿é áîë òóõàéí áèå òîãòìîë õóðäòàéãààð øóëóóí õºäëºíº
ãýäãèéã ÷ áàñ çààæýý. Ýíýõ¿¿ ñàíàà 1687îíä Íüþòîíû õýâë¿¿ëñýí "Ìàòåìàòèê çàð÷ìóóä" íîìîíä
àíõ òîäîðõîé èëýðõèéëýãäñýí áºãººä Íüþòîíû íýãä¿ãýýð õóóëü ãýäãýýðýý àëäàðøñàí þì. Áèåä
õ¿÷ ¿éë÷ëýâýë ò¿¿íä þó òîõèîëäîõûã Íüþòîíû õî¸ðäóãààð õóóëü çààäàã. Òóõàéí áèå õ¿÷íèé
õýìæýýòýé ïðîïîðöèîíàëü õóðäàòãàëòàé áîëîõ áóþó õóðäàà ººð÷ëºíº ãýæ òýð õóóëü ºã¿¿ëäýã.
(Æèøýý íü, õ¿÷ õî¸ð äàõèí íýìýãäâýë õóðäàòãàë ÷ õî¸ð äàõèí ºñíº.) Ò¿¿íýýñ ãàäíà áèåèéí ìàññ
(ººðººð õýëáýë áîäèñûí òîî) èõ áàéõ òóñàì õóðäàòãàë íü áàãà áîëäîã. (Ìàññ íü õî¸ð äàõèí
íýìýãäñýí áèåä òóõàéí õ¿÷ ¿éë÷èëáýë õî¸ð äàõèí áàãà õóðäàòãàë ¿¿ñíý.) Îéëãîõîä äºõºì íýãýí
æèøýýã ìàøèíààð ¿ç¿¿ëæ áîäíî. Õºäºëã¿¿ð õýäèé õ¿÷òýé áàéíà õóðäàòãàë ÷ òºäèé èõ áàéíà,
ãýâ÷ ìàøèí ìààíü èõ æèíòýé áîë òóõàéí õºäºëã¿¿ðèéí õóâüä õóðäàòãàë íü áàãà áîëäîã.
Õºäºë㺺íèé ýíýõ¿¿ õóóëèàñ ãàäíà Íüþòîí á¿õ áèå áóñàä àëèâàà áèåòýé òóñ á¿ðèéíõýý ìàññòàé
ïðîïîðöèîíàëü õ¿÷ýýð òàòàëöäàã ãýñýí, òàòàëöëûí õ¿÷èéã òîäîðõîéëäîã õóóëèéã íýýñýí áèëýý.
Èéìýýñ íýã áèåèéíõ íü (À áèå ãýå) ìàññ õî¸ð äàõèí èõýñâýë òýäíèé õîîðîíä ¿éë÷ëýõ õ¿÷ áàñ
õî¸ð äàõèí èõñýíý. Èæèë ìàññòàé õî¸ð áèåýñ á¿òñýí øèíý À áèåèéã òºñººëæ áîëîõ ó÷ðààñ òà
äàðààõ áàéäëààð áîäîõ. ó÷èðòàé. Ýäãýýð áèå òóñ á¿ð  áèåèéã èæèë õ¿÷ýýð òàòíà. Èéìä À áà Â
õîîðîíä ¿éë÷ëýõ íèéò õ¿÷ òýðõ¿¿ èæèë õ¿÷íýýñ õî¸ð äàõèí èõ áîëäîã. Õàðèí òýäíèé íýã íü
òýðõ¿¿ ìàññààñ õî¸ð äàõèí, íºãºº íü ãóðàâ äàõèí èõ ìàññòàé áàéñø áîë õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí õ¿÷
çóðãàà äàõèí ºñºõ áàéëàà. Îäîî áèäýíä á¿õ áèå èæèë õóðäòàé óíàäàã íü îéëãîìæòîé áîëëîî.
- 16. Æèí íü õî¸ð äàõèí íýìýãäñýí áèå ººðèéã íü äîîø òàòàõ òàòàëöëûí õ¿÷èéã õî¸ð äàõèí èõ
áîëãîõûí õàìò õî¸ð äàõèí èõ ìàññòàé áîëîõ þì. Íüþòîíû õî¸ðäóãààð õóóëèàð ýíý õî¸ð íºëººëºë
áèå áèåíýý á¿ðýí õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóë õóðäàòãàë íü àëü ÷ òîõèîëäîëä èæèë áàéíà. Òàòàëöëûí
òóõàé Íüþòîíû õóóëü áèåñ õîîðîíäîî õýäèé çàéòàé áàéíà òýäíèé õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí õ¿÷
òºäèé áàãà áàéíà ãýæ ºã¿¿ëäýã. Ýíý õóóëèàð áîë èæèë õî¸ð îäíû õîîðîíäûí çàé õî¸ð äàõèí
íýìýãäýõýä òàòàëöëûí õ¿÷ íü äºðºâ äàõèí áàãàñíà. Äýëõèé, ñàð, ãàðàãóóäûí òîéðîã çàìûã
Íüþòîíû õóóëü ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé óðüä÷èëàí õýëæ ÷àääàã þì. Õýðâýý îääûí òàòàõ õ¿÷
çàéíààñ õàìààð÷ àðàé õóðäàí áàãàñäàã áàéñàí áîë ãàðàãèéí òîéðîã çàìóóä çóóâàí áèø, õàðèí íàð
ðóó ìóøãèðñàí áàéäàëòàé áàéõ áàéëàà. Õàðèí àðàé óäààí áàãàñäàã áàéñàí áîë õîëûí îääûí òàòàõ
õ¿÷ äýëõèéí òàòàõ õ¿÷íýýñ äàâàõ áàéâ.
Ãàëèëåé, Íüþòîí íàðûíõààñ Àðèñòîòåëèéí ¿çëèéí ÿëãàãäàõ ãîë ÿëãàà íü òýðýýð òàéâàí òºëºâèéã
áèåä õ¿÷ ýñâýë èìïóëüñ ¿éë÷ëýýã¿é ¿åä òóõàéí áèåèéí îðøèæ áîëîõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé
òºëºâ ãýæ ¿çñýí þì. Òóõàéëáàë äýëõèé òàéâàí òºëºâò áàéäàã ãýæ Àðèñòîòåëü ¿çæýý. Ãýâ÷
Íüþòîíû õóóëèóäààñ òàéâàí áàéäëûí õîñã¿é ýõ õýìæ¿¿ð áàéõã¿é ãýäýã ÿã óðãàí ãàðäàã þì. À áèå
òàéâàí, õàðèí  áèå À áèåòýé õàðüäóóëàõàä òîãòìîë õóðäòàé õºäºëæ áàéíà ãýæ, ýñâýë  áèå
òàéâàí áàéæ, À áèå õºäºëæ áàéíà ãýæ õýëýõýä îíöûí ÿëãàà áàéõã¿é. Æèøýý íü, ìàíàé äýëõèé
òýíõëýãýý òîéðîí ýðãýäãèéã, áàñ íàðûã òîéðñîí ò¿¿íèé õºäºë㺺íèéã ò¿ð ìàðòààä äýëõèé òàéâàí
áàéæ, õàðèí ãàëò òýðýã óìàð ç¿ãò öàãò åðýí ìèëèéí õóðäòàé ÿâæ áàéíà ãýæ ýñâýë ãàëò òýðýã
áàéðàíäàà áàéæ, õàðèí ò¿¿íèé äîîðõ äýëõèé öàãò åðýí ìèëèéí õóðäòàé ºìíº ç¿ã ð¿¿ õºäºëæ
áàéíà ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý ãàëò òýðãýí äîòîð õºäºëæ áàéãàà áèåèéã òóðøèí ¿çñýí ÷ Íüþòîíû
á¿õ õóóëü áèåëýõ ë áîëíî. Æèøýý íü, ãàëò òýðãýí äîòîð øèðýýíèé òåííèñ òîãëîíãîî òà îäîí
áºìáºã òºìºð çàìûí äàëàíãèéí äýðãýäýõ øèðýýí äýýðõ áºìáºã øèã Íüþòîíû õóóëüä çàõèðàãäàæ
áàéãààã îéëãîõ áîëíî. Òýãýõýýð ãàëò òýðýã õºäºëæ áàéíà óó, äýëõèé õºäºëæ áàéíà óó ãýäãèéã
õýëýõ ÿìàð÷ àðãà áàéõã¿é.Òàéâàí áàéäëûí ¿íýìëýõ¿é (àáñîëþò) ýõ õýìæ¿¿ð áàéõã¿é ãýñýí
¿íäýñëýë íü öàã õóãàöààíû ººð ººð àãøèíä áîëñîí õî¸ð ¿éë ÿâäàë îðîí çàéí íýã öýãò áîëñîí
ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿éã èëýðõèéëäýã þì. Æèøýý íü, õºäºëæ áàéãàà ãàëò òýðãýí äîòîðõ
îäîí áºìáºã øèðýýíýýñ ýãö äýýø îéãîîä áóöàæ óíàõäàà øèðýýíèé íýã öýã äýýð íýã ñåêóíäûí
çàéòàéãààð õî¸ð óäàà îéñîí ãýæ ¿çüå. Îäîí áºìáºã õî¸ðîíòîî îéõ õîîðîíä ãàëò òýðýã äº÷ îð÷èì
ìåòð çàéã òóóëàõ ó÷ðààñ òºìºð çàìûí äàëàí äýýðõ õ¿íä îäîí áºìáºãèéí õî¸ð óäààãèéí îéëò äº÷
îð÷èì ìåòð çàéòàé áîëñîí ìýò õàðàãäàõ àæýý. Èéìä ¿íýìëýõ¿é òàéâàí òºëºâ áàéõã¿é íü àëèâàà
¿éë ÿâäàëä Àðèñòîòåëèéí áîäîæ áàéñàí÷ëàí îðîí çàéí ¿íýìëýõ¿é áàéðëàë îíîîæ áîëîõã¿éã
¿ç¿¿ëæ áàéíà. ¯éë ÿâäëûí áàéðëàë, òýäíèé õîîðîíäûí çàé ãàëò òýðãýíä ÿâàà àæèãëàã÷, äàëàí
äýýðõ àæèãëàã÷ õî¸ðûí õóâüä ÿëãààòàé áàéõ ¸ñòîé áºãººä ýäãýýð àæèãëàã÷èéí íýãíèéõ íü
òýìäýãëýñýí áàéðëàëûã íºãººãèéíõººñ íü èë¿¿ä ¿çýõ ÿìàð÷ ¿íäýñëýë áàéõã¿é áèëýý.¯íýìëýõ¿é
áàéðëàë áóþó áèäíèé íýðëýæ çàíøñàíààð ¿íýìëýõ¿é îðîí çàé áàéõã¿é íü ¿íýìëýõ¿é Áóðõàíû
òóõàé ñàíààòàé íü àâöàëäàõã¿é áàéñàí ó÷ðààñ Íüþòîí ¿¿íä ñýòãýë èõ çîâæýý. ªºðèéíõ íü íýýñýí
õóóëèóäààñ ¿íýìëýõ¿é îðîí çàé áàéõã¿é ãýæ óðãàí ãàð÷ áàéñàí ÷ ¿¿íèéã õ¿ëýýí àâàõààñ Íüþòîí
¿íýíäýý òàòãàëçñàí þì. Íüþòîíû óõààëàã áèø ýíý èòãýë ¿íýìøëèéíõ íü òºëºº îëîí õ¿í
òóõàéëáàë áîäèò á¿õ áèåò ìºí îðîí çàé, öàã õóãàöàà ÷ õîîñîí õóóðìàã ãýæ ¿çäýã áàéñàí
ôèëîñîôè÷, õàìáà Áåðêëè íèëýýä ø¿¿ìæèëñýí áàéäàã. Áåðêëèéí ¿çëèéí òàëààð ñîíñîîä äîêòîð
Æîíñîí "Áè ¿¿íèéã èíãýæ ë íÿöààæ áàéíà!" õýìýýí ÷àíãà äóóãààð õýëýýä, òîì ÷óëóóã ºøèãëºí
õºëºº ãýìòýýæýý.
Àðèñòîòåëü ÷, Íüþòîí ÷ ¿íýìëýõ¿é öàã õóãàöààíä èòãýæ áàéëàà. ªºðººð õýëáýë õî¸ð ¿éë ÿâäàë
õîîðîíäûí õóãàöààã íýãýí óòãàòàéãààð õýìæèæ áîëîõ áà õýìæèã÷èä çºâ ÿâäàã öàãòàé ë áîë
õýìæèëòèéã õýí õèéñíýýñ ¿ë õàìààðàí ¿ð ä¿í íü íýã áàéõ áîëíî ãýæ òýä ¿çñýí þì. Öàã õóãàöààã
- 17. îðîí çàéãààñ á¿ðýí òóñäàà,ò¿¿íýýñ ¿ë õàìààðäàã ãýæ òîîöæýý. Åðäèéí óõààíû òºñººëºë ÷ èéì
áàéâ. Ãýâ÷ îðîí çàé, öàã õóãàöààíû òóõàé òºñººë뺺 áèä ººð÷ëºõºä õ¿ðñýí þì. Åðäèéí óõààí
äýýð ¿íäýñëýñýí òºñººëë¿¿ä ìààíü àëèì ýñâýë õàðüöàíãóé óäààí õºäºëäºã ãàðàã ìýòèéí õóâüä
òîõèð÷ áàéäàã ÷ ãýðëèéí õóðäòàéãààð áîëîí ò¿¿íä îéðîëöîî õóðäòàé õºäºëæ áàéãàà ç¿éëèéí
õóâüä èëò òîõèðîìæã¿é áîëäîã àæýý.
Ãýðýë òºãñãºëºã áîëîâ÷ ìàø èõ õóðäòàéãààð òàðõäàãèéã 1676 îíä Äàíèéí ýðäýìòýí, îäîí îðîí
ñóäëàà÷ Îëå Õðèñòåíñåí иìåð òîãòîîñîí þì. Áàðõàñáàäèéí ñàðíóóä Áàðõàñáàäèéã òîãòìîë
õóðäòàé òîéðäîã ãýâýë òýðõ¿¿ ñàðíóóä Áàðõàñáàäèéí öààãóóð äàëä îðîîä ãàð÷ èðýõ õóãàöàà íü
çºðººä áàéãààã иìåð àæèãëàæýý. Äýëõèé, Áàðõàñáàäü õî¸ð íàðûã òîéðîí ýðãýäýã áîëîõîîð
òýäíèé õîîðîíäûí çàé ººð÷ëºãääºã. Áàðõàñáàäèàñ áèä õýäèé õîë áàéíà Áàðõàñáàäèéí ñàðíóóäûí
õèðòýëò òºäèé èõ îðîéòäîãèéã иìåð òýìäýãëýæ àâ÷ýý. ¯¿íèéãýý òýðýýð áèäíèéã õîë áàéõ ¿åä
ñàðíóóäûí ãýðýë áèäýíä èðòëýý èë¿¿ õîë çàì òóóëäàãààð òàéëáàðëàâ. Äýëõèéãýýñ Áàðõàñáàäü
õ¿ðòýëõ çàéã иìåð òèéì ÷ íàðèéí õýìæèæ ÷àäààã¿é ó÷ðààñ ãýðëèéí õóðäûã 140000 ìèëü/ñ ãýæ
òîãòîîñîí áàéäàã. Ãýòýë îð÷èí öàãèéí óòãà íü 186000ìèëü/ñ áàéäàã þì. Ãýëýý ÷ ãýðýë òºãñãºëºã
õóðäòàé òàðõäàã ãýäãèéã íîòîëñîí òºäèéã¿é, ò¿¿íèéã õýìæñýí иìåðûí îëîëò íü Íüþòîíû
"Ìàòåìàòèê çàð÷ìóóä" íîì õýâëýãäýí ãàðàõààñ àðâàí íýãýí æèëèéí ºìíº òîõèîñíîîðîî îíöãîé
áàéëàà. Àíãëèéí ôèçèê÷ Æåéìñ Êëàðê Ìàêñâåëë öàõèëãààí áîëîí ñîðîíçîí õ¿÷èéã
òîäîðõîéëîõîä õýðýãëýäýã áàéñàí òóñãàé õî¸ð îíîëûã 1865 îíä íýãòãýõ õ¿ðòýë ãýðëèéí
òàðõàëòûí òóõàé çºâ îíîë áàéñàíã¿é. Õî¸ð îðîí õîñîëñîí öàõèëãààí-ñîðîíçîí îðîíä äîëãèîí
ìàÿãèéí ¿åëçýë áàéæ áîëîõ áà òýä öººðìèéí óñàí äýýðõ äîëãèî øèã òîãòìîë õóðäòàé òàðõäàã
ãýäãèéã Ìàêñâåëëèéí òýãøèòãýë óðüä÷èëàí õýëñýí þì. Ýäãýýð äîëãèîíû óðò (ººðººð õýëáýë
äîëãèîíû çýðãýëäýý íóðóó õîîðîíäûí çàé) ìåòð ýñâýë ìåòð ãàðàí áàéâàë ýíý íü ðàäèî äîëãèîí
ãýæ áèäíèé íýðëýäýã äîëãèîí áàéíà. Èë¿¿ áîãèíî äîëãèîíóóäûã ñàíòèìåòðèéí ýðýìáèéíõ áîë)
áè÷èë-äîëãèîí ýñâýë(íýã ñàíòèìåòðèéã àðâàí ìÿíãàä õóâààñíààñ áàãà áîë) õýò óëààí äîëãèîí ãýæ
íýðëýäýã. ¯çýãäýõ ãýðëèèí äîëãèîí íýã ñàíòåìåòðèéã äº÷ººñ íàÿí ñàÿ äàõèí õóâààñàíòàé òýíöýõ
óðòòàé áàéíà. Õýò ÿãààí, ðåíòãåí, ãàììà öàöðàãèéí äîëãèîíóóä á¿ð áîãèíî áàéäàã. Ðàäèî
õèéãýýä ãýðëèéí äîëãèîí íü òîãòìîë òîäîðõîé õóðäòàé òàðõàõ ¸ñòîé ãýäãèéã Ìàêñâåëëèéí îíîë
óðüä÷èëàí õýëñýí þì. Ãýõäýý Íüþòîíû îíîë ¿íýìëýõ¿é òàéâàí áàéäëûí òóõàé òºñººëëèéã ¿ã¿é
õèéñýí ó÷ðààñ îäîî ãýðëèéí òîãòìîë õóðäíû òóõàé ÿðèõäàà ò¿¿íèéã þóòàé õàðüöóóëæ
òîäîðõîéëîõûã çààæ ºãºõ õýðýãòýé áàéëàà. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð õàà ñàéã¿é, òýð á¿¿ õýë
"õîîñîí" îðîí çàéä ÷ áàéõ "ýôèð" ãýãäýõ ÿìàð íýã îð÷èí áàéíà ãýæ ¿çæýý. Äóóíû äîëãèîí àãààðò
ÿàæ òàðõäàãèéí íýãýí àäèë ãýðëèéí äîëãèîí ýôèðò òýãæ òàðõäàã áàéæ áîëîõ òóë ãýðëèéí õóðäûã
ýôèðòýé õàðüöóóëàõ õýðýãòýé. Ýôèð äîòîð õàðèëöàí àäèëã¿é õóðäòàé õºäºëæ áóé àëæèãëàã÷äàä
ãýðýë ÿíç á¿ðèéí õóðäòàé èðæ áàéãàà ìýò ¿çýãäýõýýð áîëîâ÷ ýôèðò õàðüöóóëñàí ãýðëèéí õóðä
òîãòìîë áàéõ þì. Òóõàéëáàë äýëõèé íàðûã òîéðîí ýôèðèéí äîòîð õºäºëæ áàéãàà áîëîõîîð
äýëõèéí õºäºë㺺íèé äàãóó (ãýðëèéí ¿¿ñã¿¿ðèéí ç¿ã õºäëºõ ¿åä) õýìæñýí ãýðëèéí õóðä íü
õºäºë㺺íèé ÷èãò òýãø ºíöºãººð (ººðººð õýëáýë áèä ¿¿ñã¿¿ð ð¿¿ õºä뺺ã¿é ¿åä) õýìæñýí
ãýðëèéí õóðäûã äàâæ áàéõ ¸ñòîè. 1887 îíä (õîæèì ôèçèêèéí ñàëáàðò Íîáåëèéí øàãíàë õ¿ðòñýí
àíõíû Àìåðèê õ¿í áîëñîí) Àëüáåðò Ìàéêåëüñîí áîëîí Ýäâàðä Ìîðëè íàð Êëèâëåíäèéí
Õàâñðàãà Óõààíû Ñóðãóóëüä ìàø íàðèéí òóðøèëò õèéæýý. Òýä äýëõèèí õºäºë㺺íèé äàãóó
õýìæñýí ãýðëèéí õóðäíû óòãûã òýãø ºíöºãººð õýìæñýí óòãàòàé íü õàðüöóóëñàí áàéíà. Ãàéõàëòàé
íü õî¸ð óòãà ÿã òýíö¿¿ áîëîõûã òýä èëð¿¿ëñýí þì!
Ìàéêåëüñîí, Ìîðëè íàðûí òóðøèëòûí ¿ð ä¿íã á¿õ (áèå ýôèðèéí äîòîð õºäºëæ áàéõäàà
õýìæýýãýýðýý áàãàñ÷ öàãèéí ÿâàëò óäààøèðäàã ãýäãýýð òàéëáàðëàñàí õýä õýäýí îðîëäëîãî
(õàìãèéí àëäàðòàé íü Äàíèéí ôèçèê÷ Õåíäðèê Ëîðåíöèéíõ) 1887-îîñ 1905 îíä ãàð÷ýý. Ãýõäýý
- 18. òýð ¿åèéã õ¿ðòýë õýíä ÷ òàíèë áàéãààã¿é, Øâåéöàðûí ïàòåíòèéí òîâ÷îîíû àæèëòàí Àëüáåðò
Ýéíøòåéí 1905 îíä õýâë¿¿ëñýí àëäàðò á¿òýýëäýý ¿íýìëýõ¿é öàã õóãàöààíû îéëãîëòîîñ
òàòãàëçâàë ÿìàð÷ ýôèð õýðýãã¿é ãýäãèéã ¿ç¿¿ëñýí þì. Õýäõýí äîëîî õîíîãèéí äàðàà ÿã èéì
¿çëèéã Ôðàíöûí òýðã¿¿íèé ìàòåìàòèê÷äûí íýã Àíðè Ïàóíêàðå èëýðõèéëëýý. Àñóóäëûã
ìàòåìàòèêèéí ¿¿äíýýñ øèéäñýí Ïàóíêàðåãèéí ¿íäýñëýãýýíýýñ Ýéíøòåéíèé ¿íäýñëýãýýí¿¿ä
ôèçèêò èë¿¿ îéð áàéâ. Ýéíøòåéíèéã øèíý îíîë á¿òýýã÷ ãýæ ÿðüäàã ÷ Ïàóíêàðåãèéí íýðèéã
ò¿¿íèé ÷óõàë õýñã¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîí äóðääàã áèëýý. Øèíæëýõ óõààíû õóóëèóä
õºäºëæ áàéãàà á¿õ àæèãëàã÷èéí õóâüä òýäíèé õºäºë㺺íèé õóðäíààñ ¿ë õàìààðàí àäèëõàí áàéõ
¸ñòîé ãýäýãò õàðüöàíãóéí ãýãäýõ ýíý îíîëûí ñóóðü ¿¿ñãýë ¿íýí îðøèíî. Ýíý ¿¿ñãýë ¿íýí íü
õºäºë㺺íèé òóõàé Íüþòîíû õóóëèóäûí õóâüä ¿íýí áàéñàí áîë îäîî òýð íü Ìàêñâåëëèéí îíîëä,
ãýðëèéí õóðäàíä ÷ õàìààòàé áîëëîî. Èéìä äóðûí àæèãëàã÷èéí õýìæñýí ãýðëèéí õóðä
àæèãëàã÷èä ÿìàð õóðäààð õºäºëæ áàéãààãààñ ¿ë õàìààðàí àäèë áàéõ ¸ñòîé. Ýíý ýíãèéí çàð÷ìààñ
õýä õýäýí, àëäàðòàé ìºðäºë㺺 óðãàí ãàðñàí áèëýý. Òýäíýýñ õàìãèéí àëäàðòàé íü Ýéíøòåéíèé
E=mc^2 (ýíä E-ýíåðãè, m -ìàññ, ñ -ãýðëèéí õóðä) ãýñýí àëäàðò òîìú¸îíä èëðýëýý îëñîí ìàññ,
ýíåðãè õî¸ð òýíö¿¿ õèéãýýä þó ÷ ãýðëýýñ õóðäàí õºäºëæ ÷àäàõã¿é ãýäýã õóóëü áèç ýý. Ìàññ,
ýíåðãè õî¸ð òýíö¿¿ áîëîõîîð õºäºëæ áàéãàà áèåèéí ýíåðãè íü ìàññàà íýìýãä¿¿ëíý. Òîäðóóëáàë
ýíåðãè èõ áàéõ òóñàì õóðäûã íýìýãä¿¿ëýõýä áýðõøýýë ó÷ðàõ áîëíî. Ýíý íºëºº ¿íýíäýý ãýðëèéí
õóðäàíä îéðîëöîî õóðäòàé õºäºëæ áàéãàà áèåòèéí õóâüä ë ÷óõàë áàéäàã. Õýðýâ ÿìàð íýã áèåòèéí
õóðä ãýðëèéí õóðäíû 10 õóâüä õ¿ðâýë ò¿¿íèé ìàññ õýâèéíõýýñýý 0,5 õóâèàð èõ áîëíî, õàðèí
ãýðëèéí õóðäíû 90 õóâüä õ¿ðâýë ìàññ íü õýâèéíõýýñýý õî¸ð äàõèí èõ áîëîõ þì. Ãýðëèéí õóðäàíä
äºõºõèéí õýðýýð áèåòèéí ìàññ óëàì íýìýãäýæ, èéí öààø õóðäñàõàä óëàì èõ ýíåðãè øààðäàãäàíà.
¯íýíäýý òýðýýð ãýðëèéí õóðäàíä õýçýý ÷ õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é, ó÷èð íü òýð ¿åä ò¿¿íèé ìàññ òºãñãºëã¿é
èõ áîëîõ áºãººä ìàññ ýíåðãèòýé òýíö¿¿ òóë òèéì õóðäàíä õ¿ðýõýä òºãñãºëã¿é èõ ýíåðãè
øààðäàãäàõàä õ¿ðíý. Èéìä æèðèéí àëèâàà áèåò õàðüöàíãóéí çàð÷ìààð ÿìàãò ãýðëèéí õóðäíààñ
õýòðýõã¿é õóðäòàé õºäëºíº. Ǻâõºí ãýðýë áîëîí õóâèéí ìàññã¿é áóñàä äîëãèîí ë ãýðëèéí õóðäòàé
õºäºëæ ÷àäíà. Õàðüöàíãóéí îíîëûí ººð íýã àëäàðò ìºðäºë㺺 ÷ îðîí çàé öàã õóãàöààíû òàëààðõ
áèäíèé òºñººëëèéã ººð÷èëñºí þì. Íüþòîíû îíîëûí õóâüä ãýðëèéí èìïóëüñ íýã öýãýýñ íºãººä
õ¿ðñýí áîë ÿíç á¿ðèéí àæèãëàã÷ ò¿¿íèé òóóëñàí õóãàöààí äýýð (öàã õóãàöàà ¿íýìëýõ¿é ó÷ðààñ)
ñàíàë íèéëäýã ÷ ãýðýë õýð õîë çàì òóóëñàí òóõàéä (îðîí çàé ¿íýìëýõ¿é áèø ó÷ðààñ) ÿìàãò ñàíàë
çºðäºã. Ãýðëèéí õóðä íü ò¿¿íèé òóóëñàí çàéã õóãàöààíä íü õóâààñàíòàé òýíö¿¿ áîëîõîîð ÿíç
á¿ðèéí àæèãëàã÷ ãýðýëä ººð ººð õóðä îíîîíî. Õàðüöàíãóéí îíîëûí õ¿ðýýíä õàðèí ýñðýãýýð á¿õ
àæèãëàã÷ ãýðýë ÿìàð õóðäòàé òàðõäàã äýýð ñàíàë íèéëýõ ¸ñòîé áàéäàã. Ãýõäýý ãýðëèéí òóóëñàí
çàéíû òóõàéä ñàíàë ÷ºðñºí õýâýýð áàéäàã òóë ãýðýë õýäýí öàã ÿâñàí äýýð ÷ ñàíàë çºðºõ áîëíî.
(ßâàëòûí õóãàöàà áîë àæèãëàã÷äûí ñàíàë íèéëäýãã¿é ãýðëèéí òóóëñàí çàéã òýäíèé ñàíàë
íèéëäýã ãýðëèéí õóðäàíä õóâààñàíòàé òýíö¿¿.) ªºðººð õýëáýë õàðüöàíãóéí îíîë ¿íýìëýõ¿é öàã
õóãàöààíû îéëãîëòîíä öýã òàâüñàí þì! Àæèãëàã÷ á¿ð ººðò áàéãàà öàãààð õýìæèõ öàã õóãàöààíû
ººðèéí ãýõ õýìæ¿¿ðòýé áàéõ ¸ñòîé áºãººä àæèãëàã÷ á¿ðò áàéãàà íýã çàãâàðûí öàãóóä íü
òààðàõã¿é áàéæ áîëîõ àæýý.
Ãýðëèéí èìïóëüñ ýñâýë ðàäèî äîëãèîí èëãýýæ ¿éë ÿâäàë õýçýý, õààíà áîëñîíûã òîäîðõîéëîõäîî
ðàäèî äîëãèîíîîð á¿ðòãýã÷ àøèãëàæ áîëíî. Èëãýýñýí äîõèîíû çàðèì õýñýã ¿éë ÿâäàë äýýð ýðãýí
îéõ áºãººä àæèãëàã÷ ýíýõ¿¿ öóóðàé-äîõèîã õ¿ëýýí àâñàí õóãàöààãàà òýìäýãëýäýã. Äîõèîã
èëãýýãýýä ýðãýí õ¿ëýýí àâñàí õóãàöààíû äóíäàæààð òóõàéí ¿éë ÿâäàë õýçýý áîëñîíûã òîãòîîõ
áºãººä ¿éë ÿâäàë õ¿ðòýëõ çàé íü ÿâæ èðýõýä çàðöóóëñàí õóãàöààíû ýíý äóíäæèéã ãýðëèéí
õóðäààð ¿ðæ¿¿ëñýíòýé òýíö¿¿. (¯éë ÿâäëûã îðîí çàéí òîäîðõîé íýã öýãò, öàã õóãàöààíû
òîäîðõîé íýã àãøèíä áîëñîí ÿìàð íýã ç¿éë ãýäýã óòãààð îéëãîíî.) ªã¿¿ëñýí á¿õíèéã îðîí-
öàãèéí äèàãðàììûí æèøýý áîëîõ 2.1 çóðàãò ¿ç¿¿ëëýý. Áèå áèåòýéãýý õàðèëöàí àäèëã¿é õºäºëæ
- 19. áàéãàà àæèãëàã÷èä ýíý àðãûã àøèãëàí íýã ¿éë ÿâäàëä ÿëãààòàé öàã, áàéðëàë îíîîíî. ßíç á¿ðèéí
àæèãëàã÷èéí õèéñýí õýìæèëòèéí íýã íü ÷ áóñäààñàà èë¿¿-çºâ áàéõã¿é ÷ á¿ãä ººð õîîðîíäîî
õîëáîîòîé. Áóñàä àæèãëàã÷èéí õàðüöàíãóé õóðäûã ìýäýæ áàéâàë òýä ¿éë ÿâäàëä ÿìàð öàã,
áàéðëàë îíîîõûã àæèãëàã÷ á¿ð íàðèéí òîîöîæ ÷àäíà. Áèä öàã õóãàöààã óðòààñ íàðèéí òîäîðõîé
õýìæèæ ÷àääàã áîëñîí áîëîõîîð çàéã íàðèéí òîäîðõîéëîõûí òóëä ºíºº ÷óõàì èéì àðãûã
õýðýãëýæ áàéíà. ¯íýíäýý ìåòðèéã ÷ ãýñýí öåçèéí öàãààð õýìæñýí 0.000000003335640952
ñåêóíäûí õóãàöààíä ãýðëèéí òóóëæ ºíãºðäºã çàé ãýæ òîäîðõîéëäîã. (Ýíý òîî íü Ïàðèñò
õàäãàëàãääàã òóñãàé öàãààí àëòàí òóéâàí äýýðõ õî¸ð òýìäýãëýë õîîðîíäûí çàéãààð ìåòðèéã
òîäîðõîéëäîã óëàìæëàëò òîäîðõîéëîëòòîé òààðäàã.) ¯¿í÷ëýí ãýðëèéí ñåêóíä ãýãäýõ á¿ð ÷
òîõèðîìæòîé, óðòûí øèíý íýãæèéã àøèãëàæ áîëíî. ¯¿íèéã íýã ñåêóíäýä ãýðëèéí òóóëàõ çàé ãýæ
íèéòýýð òîäîðõîéëäîã. Õàðüöàíãóéí åðºíõèé îíîëä çàéã öàã õóãàöàà áîëîí ãýðëèéí õóðäààð
òîäîðõîéëäîã áîëîõîîð àæèãëàã÷ á¿ð ãýðëèéí õóðäûã íýãýí óòãàòàéãààð (òîäîðõîéëîëò ¸ñîîð
0.000000003335640952 ñåêóíäýä 1 ìåòð ãýæ) õýìæèõ íü àÿíäàà ìºðäºí ãàðäàã, Ýôèð îðøèí
áàéãààã ÿàãààä ÷ èëð¿¿ëæ ÷àäàõã¿éã Ìàéêåëüñîí-Ìîðëèãèéí òóðøèëò ¿ç¿¿ëñýí áîëîõîîð ò¿¿íèé
òóõàé îéëãîëòûã îðóóëæ òîîöîõ øààðäëàãà áàéõã¿é. Ãýõäýý õàðüöàíãóéí îíîë áèäíýýñ îðîí çàé,
öàã õóãàöààíû òóõàé òºñººë뺺 ¿íäñýýð íü ººð÷ëºõèéã øààðäñàí þì. Öàã õóãöàà îðîí çàéãààñ
á¿ðýí òóñäàà, ñàëàíãèä áóñ, õàðèí ò¿¿íòýé õîñîëæ îðîí-öàã ãýãäýõ íýãäìýë ç¿éëèéã ¿¿ñãýäýãèéã
áèä õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé áîëëîî. Îðîí çàé äàõü öýãèéí áàéðëàëûã ãóðâàí òîî áóþó
êîîðäèíàòààð òîäîðõîéëäîã íü ºäºð òóòìûí àìüäðàëä áàéäàã ë ç¿éë. Æèøýý íü, òàñàëãààí äàõü
ÿìàð íýã öýãèéã íýã õàíàíààñ äîëîîí àëõàìä, íºãººãººñ ãóðâàí àëõàìä, øàëíààñ õî¸ð àëäûí
ºíäºðò áàéíà ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Ýñâýë òóõàéí íýã öýã òèéì óðòðàã, òèéì ºðãºðºãò,
äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø òèéì ºíäºðò áàéíà ãýæ òîäîðõîéëæ áîëäîã. Òîõèðîìæòîé ãóðâàí
êîîðäèíàòûã àøèãëàæ áîëîõ ÷ òýä õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä ë õýðýãëýãäýíý. Õýí ÷ ñàðíû
áàéðëàëûã Ïèêàäèëëèéí Òîéðãèéí õîéíîîñ, áàðóóíààñ ìèëèýð òîîöîí, äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø
ôóòààð [Ïèêàäèëëèéí Òîéðîã-Ëîíäîíãèéí õºë õºäºë㺺íòýé òàâàí ãóäàìæíû óóëçâàðò
áàéðëàäàã òîéðîã. 1 ôóò=30.48 ñì] òîäîðõîéëæ ÷àäàõã¿é. ¯¿íèé îðîíä íàð õ¿ðòýëõ çàéã
ãàðàãóóäûí òîéðîã çàìûí õàâòãàé õ¿ðòýëõ çàé, ñàðûã íàðòàé õîëáîñîí øóëóóí áîëîí Àëüôà
Öåíòàâð ãýõ ìýò îéðûí îäòîé íàðûã õîëáîñîí øóëóóí õîîðîíäûí ºíöãèéã çààæ ò¿¿íèéã
òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. Òýãëýý ÷ ýäãýýð êîîðäèíàò ìàíàé ãàëàêòèê äàõü íàðíû áàéðëàëûã ýñâýë
áóñàä ãàëàêòèêèéí äóíäàõ ìàíàé ãàëàêòèêèéí áàéðëàëûã òîãòîîõîä òºäèéëºí õýðýãëýãäýõã¿é.
¯íýíäýý íèéò îð÷ëîí åðòºíöèéã ººð õîîðîíäîî õîëáîî á¿õèé òóñãààð õýñã¿¿äèéí öîãöîëáîð ãýæ
¿çýæ áîëîõ þì. Õýñýã òóñ á¿ðò öýãèéíõ íü áàéðëàëûã òîãòîîæ áîëîõ ãóðâàí êîîðäèíàò á¿õèé ººð
ººð òîãòîëöîîã õýðýãëýæ áîëíî. ¯éë ÿâäàë áîë îðîí çàéí òîäîðõîé öýãò, òîäîðõîé íýã öàã
õóãàöààíä áîëäîã ç¿éë. Òýãýõýýð ¿éë ÿâäëûã äºðâºí òîî áóþó äºðâºí êîîðäèíàòààð òîãòîîæ
áîëíî. Êîîðäèíàòûí ñîíãîëò áàñ ë äóðûí áàéõ àãààä îðîí çàéí íàðèéí òîäîðõîé ãóðâàí
êîîðäèíàò, öàã õóãàöààíû äóðûí íýã õýìæýýñèéã àâ÷ áîëíî. Îðîí çàéí äóðûí õî¸ð êîîðäèíàò
õîîðîíä ÿëãàà áàéäàãã¿éí íýãýí àäèë õàðüöàíãóéí îíîëä îðîí çàéí áîëîí öàã õóãàöààíû
êîîðäèíàò õîîðîíä áîäèò ÿëãàà áàéõã¿é. Îðîí çàéí íýã êîîðäèíàò íü îðîí çàéí õóó÷èí
êîîðäèíàòûí õî¸ðûõ íü õîñëîë áàéõ êîîðäèíàòûí øèíý òîãòîëöîîã ñîíãîæ áîëîõ þì. Æèøýý íü,
äýëõèéí ãàäàðãóó äýýðõ öýãèéí áàéðëàëûã Ïèêàäèëëèéí Òîéðãèéí õîéíîîñ, áàðóóíààñ ìèëèýð
õýìæèí òîãòîîõûí îðîíä Ïèêàäèëëèéí Òîéðãîîñ ç¿¿í õîéø ýñâýë áàðóóí õîéø õýäýí ìèëüä
áàéãààãààð òîãòîîæ áîëíî. Ýíý÷ëýí õàðüöàíãóéí îíîëä (ñåêóíäààð õýìæäýã) õóó÷èí öàã õóãàöàà
äýýð Ïèêàäèëëèéí Òîéðãèéí õîéä òàëààñ (õýìæñýí ãýðëèéí ñåêóíäèéí) çàéã íýìñýí öàã
õóãàöààíû øèíý êîîðäèíàòûã õýðýãëýæ áîëäîã. Àëèâàà ¿éë ÿâäëûí äºðâºí êîîðäèíàòûã îðîí-
öàã ãýãäýõ äºðâºí õýìæýýñò îðîí çàé äàõü ò¿¿íèé áàéðëàëûã òîäîðõîéëîã÷ ãýæ ¿çýõ íü òóñòàé
þì. ĺðâºí õýìæýýñò îðîí çàéã òºñººëºõºä àìàðã¿é. Áè ººðºº ãóðâàí õýìæýýñò îðîí çàéã ÷
÷àäàí ÿäàí òºñººëäºã þì! Õàðèí äýëõèéí ãàäàðãóó øèã Õî¸ð õýìæýýñò îðîí çàéã äèàãðàììààð
- 20. èëýðõèéëýõýä õýö¿¿ áèø. (Àëèâàà öýãèéí áàéðëàëûã íü óðòðàã, ºðãºðºã ãýñýí õî¸ð êîîðäèíàòààð
èëýðõèéëæ áîëäîã ó÷ðààñ äýëõèéí ãàäàðãóó õî¸ð õýìæýýñòýé.) Öàã õóãàöààíû òýíõëýã íü äýýø
÷èãëýñýí, õàðèí îðîí çàéã èëýðõèéëñýí íýã òýíõëýãèéã íü õºíäëºí áàéðëóóëñàí äèàãðàììóóäûã
áè åðºíõèé人 õýðýãëýíý. Îðîí çàéí íºãºº õî¸ð òýíõëýãèéã îðõèñîí ýñâýë çàðèì òîõèîëäîëä
íýãèéã íü àëñëàëòàíä ä¿ðñýëñýí áàéãàà. (2.1 çóðãèéíõ øèã äèàãðàììûã îðîí-öàãèéí äèàãðàìì
ãýæ íýðëýíý.) Æèøýý íü, 2.2 çóðàãò öàã õóãàöààã æèëýýð õýìæèí, äýýø ÷èãýëñýí òýíõëýãýýð
èëýðõèéëñýí áîë íàðíààñ Àëüôà Öåíòàâð õóðòýëõ çàéã Ìèëèýð õýìæèí, õºíäëºí òýíõëýã äàãóó
óóëñàí áàéíà. Íàð, Àëüôà Öåíòàâð õî¸ðûí îðîí-öàãò òóóëñàí çàìûã äèàãðàììûí ç¿¿í, áàðóóí
òàëä áîñîîãîîð ¿ç¿¿ëñýí. Íàðíààñ öàöàðñàí ãýðëèéí öàöðàã - òàðõàæ, Àëüôà Öåíòàâðò äºðâºí
æèëèéí äàðàà î÷íî.
çóðàã 2.1
- 21. çóðàã 2.2
Ãýðëèéí õóðä ¿¿ñã¿¿ðèéí õóðäíààñ ¿ë õàìààðàí òîãòìîë áàéäãèéã Ìàêñâåëëèéí òýãøèòãýë
óðüä÷èëàí õýëæ, ýíý íü íàðèéí õýìæèëòýýð áàòëàãäñàíûã áèä ¿çñýí. Òîäîðõîé íýã öàãò, îðîí
çàéíû òîäîðõîé íýã öýãýýñ ãàðñàí ãýðëèéí èìïóëüñ ÿâààíäàà õýìæýý, áàéðëàë íü æèðèéíõýý
õóðäíààñ ¿ë õàìààðàõ ãýðëèéí õ¿ðýý áîëîí òàðõäàã ãýäýã íü ¿¿íýýñ óðãàí ãàðíà. Ñàÿíû íýã
ñåêóíäûí ãýðýë 300 ìåòð ðàäèóñòàé õ¿ðýýã ¿¿ñãýí òàðõäàã áà õî¸ð ñåêóíäûí äàðàà õ¿ðýýíèé
ðàäèóñ 600 ìåòð ãýõ ìýòýýð òîìîðäîã. Ýíý íü öººðìèéí óñ ðóó ÷óëóó øèäýõýä óñíû äîëãèîòîé
èæèë þì. Ýäãýýð äîëãèî ÿâààíäàà òîìðîõ òîéðîã áàéäëààð òàðõäàã. Öººðìèéí õî¸ð õýìæýýñò
ãàäàðãóó áîëîí öàã õóãàöààíû íýã õýìæýýñèéã íèéëñýí ãóðâàí õýìæýýñò çàãâàðûã òºñººëáºë
óñàíä ÷ òàðõàõ äîëãèîí òîéðîã íü óñàíä ÷óëóó õ¿ðñýí òýð àãøèí, òýð öýã äýýð îðîéòîé êîíóñûã
¿¿ñãýíý. (çóðàã 2.3).
