MÜLKİYET HAKLARININ İKTİSADİ ANALİZİ

1. Bu sunum aşağıdaki kaynaktan yararlanılarak hazırlanmıştır:
Coşkun Can Aktan, Mülkiyet Hakları İktisadı, Divan Kitabevi, 2019
Sunumu Hazırlayan: Melihcan Sınıkci
MÜLKİYET
HAKLARININ
İKTİSADİ ANALİZİ
Prof. Dr. Coşkun Can Aktan

2. Mülkiyet haklarının iktisadi analizi “hukuk ve iktisat yaklaşımı” adı verilen araştırma programının bir alt
disiplinidir.
Ronald
Coase
Oliver
Williamson
Elinor
Ostrom
Harold
Demsetz
Armen
Alchian
Yoram
Barzel
Bu disiplinin ortaya çıkmasında ve gelişmesinde
önemli katkıları olan iktisatçılar.

3. Mülkiyet Hakları Nelerdir?
Mülkiyeti başkalarına
transfer etme
Mülkiyete sahip olma ve
kullanma
Mülkiyetin
semerelerinden
yararlanma, kazanç ve
iratlarını alma
Başkalarının kullanma
hakkını engelleme

4. • Mülkiyet haklarının iktisadi analizi mikro-iktisadın temel araçlarını kullanarak
sahiplik ile etkinlik arasında bir bağ kurmakta ve makro-düzeyde mülkiyet hakkı
ile ekonomik gelişme arasında yakın bir ilişki olduğu görüşünü savunmaktadır.
• Bu yaklaşıma göre bir ekonomide mülkiyet haklarının tanımlanması ve
korunması fevkalade önemlidir. Mülkiyet haklarının iyi tanımlanmamış ve
güvence altına alınmamış olması mikro-ekonomik düzeyde etkinsizliklere yok
açmakta ve bu durum makro ekonomiye düşük ekonomik büyüme ve kalkınma
olarak yansımaktadır.

5. Mülkiyet
Haklarının
İyi
Tanımlandığı
Durumlar
Bireyler arasındaki
anlaşmazlıklar azalır.
Rekabet
sisteminin
yarattığı
barışçıl
işbirliği geçerli
olur.
Bireyler, ancak
piyasada rekabet
ederler ve bu da
ekonomik gelişmenin
altyapısını oluşturur.
Gönüllü
değişim ve
ticaret, zor
kullanma ve
siyasi rekabetin
yerini alır.
Mülkiyet haklarının
etkin biçimde
korunamaması,
bireyleri, kaynaklarını
ekonomik olarak
verimli olan alanlar
yerine, sadece servet
transferi anlamı
taşıyan bu hakları elde
etme yönünde
kullanmaya
yönlendirir.

6. Kanadalı iktisatçı Michael Parkin İktisat başlığını taşıyan kitabında
mülkiyet haklarının tesis edilmesi ve güvence altına alınmasının
önemini şu sözlerle açıklamaktadır: Açıkça tanımlanmış bir mülkiyet
hakları sistemi insanlar için giriştikleri her türlü çabanın, yaptıkları
her türlü fedakârlığın nimetlerinden yararlanmayı garanti altına alır.
Bu açıdan bakıldığında böyle bir garantinin insanların mülkiyet olarak
sahip oldukları varlıkların çalınmasını önlemesi ve bu tür olaylara
karşı güçlü bir uygulamayı içermesi gerekir. Çünkü eğer insanlar kendi
ürettikleri değerlerin başkaları tarafından kolayca çalınabildiğini
görürlerse, o zaman enerjilerini ve kaynaklarını üretime ve yeni
şeyler bulmaya değil, fakat elindekileri korumaya ayıracaklardır.
Ayrıca ürettiği değerin getirisinden yararlanamayan insanların yeni
şeyler üretmesinin, riske girmesinin, yeteneklerini geliştirmesinin pek
bir anlamı olmayacaktır. Bu nedenle insanları uzmanlaşmaya ve
ticaret yapmaya, tasarrufa ve yatırıma ve nihayetinde de yeni
teknolojiler geliştirmeye yönlendirmek için mülkiyet hakları etkin
biçimde tanımlanmalı ve uygulanmalıdır.

7. Mülkiyet ve Negatif Dışsallık
Mülkiyetin bir hak olarak garanti edilmediği ve etkin bir şekilde
korunmadığı ekonomilerde negatif dışsallıkların (dışsal
maliyetlerin) varlığı kaçınılmazdır.

8. o Dışsal ekonomiler kavramı ilk kez iktisat
tarihinde Cambridge Okulunun kurucusu
olarak kabul edilen ünlü İngiliz iktisatçı
Alfred Marshall tarafından ortaya
atılmıştır.
o Marshall, "Principles of Economics" adlı
eserinde dışsal ekonomileri şu şekilde
açıklamıştır: "Herhangi bir mal veya
hizmet piyasasında endüstrilerin
yoğunlaşması sonucunda, endüstriye yeni
giren firma, önceki firmaların ortalama
üretim maliyetlerinde bir azalmaya
neden olur". Marshall, bu avantajı dışsal
ekonomiler olarak adlandırmıştır.

9. Marshall'dan sonra dışsal ekonomiler
kavramı, yine Cambridge Okulu’nun önemli
temsilcilerinden Arthur C. Pigou tarafından
ele alınmıştır.
Pigou, "The Economics of Welfare" adlı
eserinde marjinal sosyal fayda (ürün) ve
marjinal özel fayda (ürün) açıklamalarında
dışsal ekonomileri de dikkate almıştır.

10. Refah iktisadı araştırma programı çerçevesinde negatif dışsal ekonomiler ve bunun ortaya çıkardığı sosyal
maliyet(ler)in nasıl ortadan kaldırılacağı konusunu bir şekil üzerinde özetleyelim.
Şekilde B'nin üretimi sonucunda, A'nın
maliyet fonksiyonunun negatif olarak
etkilendiği dolayısıyla, negatif dışsallığın
ortaya çıktığı durum analiz edilmektedir.
Yatay eksende B'nin üretim faaliyeti, dikey
eksende ise bu üretim faaliyetinden A'nın
yüklendiği marjinal net dışsal maliyet ile
B'nin sağladığı marjinal net dışsal fayda
gösterilmiştir. K2 üretim seviyesinde B'nin
elde ettiği marjinal dışsal fayda maksimum
düzeyde olup, bu noktada B üretim
faaliyetini durduracaktır. A'nın yüklediği
marjinal net maliyet ise K2N kadardır. Kl
üretim seviyesinde ise B'nin sağladığı dışsal
fayda, KlM, A'nın yüklendiği dışsal maliyet
ise K1L kadardır.
Dışsal Fayda ve Dışsal Maliyet: Basit Geometrik
Yorumu

11. Görüldüğü gibi, B'nin faaliyet hacmi arttıkça (K1, K2, K3,)
A'nın yüklendiği marjinal net dışsal maliyet de artmaktadır.
K1 üretim seviyesinde dışsal maliyet L'den K0 üretim
seviyesinde E'ye, K2 üretim seviyesinde ise N'ye
yükselmiştir. E noktasında marjinal net dışsal fayda ve
maliyetler birbirine eşittir: (Bu = Ac)
Şimdi bir an için B'nin üretim faaliyetinin K1 noktasında
olduğunu varsayarak analizimizi genişletmeye çalışalım. Bu
noktada B’nin marjinal net faydası, A’nın marjinal net
faydasından daha fazladır.
K1M  K1L olduğundan Bu  Ac’dir.
Dışsal Fayda ve Dışsal Maliyet: Basit Geometrik
Yorumu
Bu durumda A’nın yüklendiği marjinal maliyetin ortadan kaldırılması için toplum açısından optimum nokta
olarak kabul edilebilecek olan E denge noktasına gelinmesi gereklidir. İşte asıl sorun da buradadır. Dışsal
maliyet nasıl ortadan kaldırılacaktır?

12. Negatif Dışsallıkların Çözümü: Pigou Vergisi
Negatif dışsal ekonomilerin (dışsal maliyetlerin) nasıl ortadan
kaldırılabileceği meselesi “refah iktisadı” (welfare economics)
adı verilen bir araştırma programının konusudur.
Arthur C. Pigou bu programa katkı sunan iktisatçıların
başında gelir.

13. Pigou 1932 yılında yayınlanan Refah İktisadı (The Economics of Welfare)
adlı eserinde negatif dışsallıkların piyasa ekonomisi için olumsuz
unsurlar yarattığına dikkat çekerek çözüm önerilerinde bulunmuştur.

14. • Pigou, firmaların ve kurumların özel çıkar
güdüsüyle çalışarak bireysel faydalarının
peşinde koştuklarını ifade etmiştir.
• Özel çıkar ve sosyal fayda arasındaki
farkın negatif dışsallık olduğunu
kurgulamıştır.
• Pigou’ta göre negatif dışsallıkların
çözümünde taraflar birbirlerinin
hukuki konumlarına göre bedel
ödemeli ya da devlet sosyal fayda
kapsamında vergi ve cezaları
kullanarak dışsallıkları
içselleştirmelidir.

15. Pigou, sözkonusu eserinde Marhall’ın çalışmalarını genişleterek dışsallık kavramının
etkilerini çevresel unsurlar üzerinde incelemiştir.
Pigou, literatürde “negatif dışsallık” konusunu belki de ilk inceleyen iktisatçı
olmuştur.
Pigou negatif dışsallıkların ortadan kaldırılabilmesi için özel maliyetler ile sosyal
maliyetler arasında bir denge noktasının bulunması gerektiğine vurgu yapmıştır.
Bu denge noktasına ulaşılmasında Pigou, dar anlamda vergi uygulamalarını önermiş, geniş
anlamda ise iktisat teorisine negatif dışsallıkları içselleştirecek mali yükümlülüklerin (tazminat,
kamusal regülasyon gibi) düzenlenmesi yönünde fikirler ortaya atmıştır.

16. Konuyu yine refah iktisadı araştırmalarından yararlanarak başka bir grafik üzerinde
analiz etmeye çalışalım.
Yatay eksende üretim miktarı; dikey eksenin üst kısmında fiyat ve
dikey eksenin alt kısmında ise negatif dışsallık (dışsal maliyet)
gösterilmiştir. Dışsal maliyet (Ec), üretimin artan bir
fonksiyonudur. Üretim miktarı arttıkça bunun çevreye bazı
olumsuz etkilerinin olacağı tabiidir. Firmanın Q2 üretim
seviyesinde üretimde bulunduğunu varsayalım. Bu noktada firma
açısından özel marjinal fayda (PMB) ve özel marjinal maliyet
(PMC) A noktasında eşitlenmiştir. Q2 üretim seviyesinde ortaya
çıkan marjinal dışsal maliyetin ortadan kaldırılması için bir Pigou
vergisi (negatif dışsallık vergisi) konularak marjina dışsal maliyet
içselleştirelebilir. Ancak, rekabetçi piyasalarda firmanın bu ek
maliyeti tüketicilere yansıtmasının güç olması halinde Pigou
vergisi, firma maliyetlerini arttıracığından üretimde bir azalmaya
sebep olabilir. Bu durumda yeni denge noktası B’ye kaymış
olacaktır. P1P2BC alanı kadar bir Pigou vergisi sayesinde sosyal
marjinal maliyet (SMC) ortadan kaldırılmış olmaktadır.
Dışsal Maliyet ve Pigou Vergisi (Negatif Dışsallık Vergisi)

17. Mülkiyet hakları iktisadı adı verilen araştırma
programının öncülerinden biri kabul edilen
Harold Demsetz, Pigou’nun dışsallık
problemini üç ana unsur üzerinden
tanımladığını ifade etmiştir.

18. Demsetz’in Marshall ve Pigou yaklaşımları üzerine görüşleri şu şekildedir:
İlk olarak Marshall’ın
görüşleri kuşkusuz Pigou’yu
etkilemiştir. Marshall,
sübvansiyonların ve vergisel
düzenlemelerin dışsal
maliyetler üzerinde pozitif
etkisi olacağını
düşünmektedir. Ancak Pigou,
Marshall’ın teorisinin fiyat ya
da fiyat dışı dengeler
üzerinden kurulu olmasını
eleştirerek, cari ekonomik
olaylara uygun olmadığını
ifade etmiştir.
İkinci olarak toprağın
kiralanması ve
kullanılması toprak
sahipleri ve kiracılar
arasında bir farklılık arz
etmektedir. Her iki taraf
arasında hali hazırda
bulunan sözleşmeler ve
müzakereler dışsallıklar
açısından büyük bir
öneme haizdir.
Üçüncü olarak Pigou
tarafların müzakere ile
anlaşma ve uzlaşma
imkanlarının sınırlı
olduğuna vurgu
yapmıştır. Buna örnek
olarak şehrin ortasındaki
bir parktan manzara
görmek için
yararlananlar ile temiz
hava almak isteyenlerin
farklı menfaatlere sahip
olduğu önermesidir.

19. Demsetz, mülkiyet hakları ve dışsallıklar konusunda şunu söylemektedir: “Mülkiyet
haklarının birincil fonksiyonu dışsallıkların içselleştirilmesi hususunda teşvik edici
olmasıdır.”
Demsetz’e göre mülkiyet haklarının etkin bir şekilde korunabilmesi için dışsallık
dolayısıyla gündeme gelen fayda ve maliyetlerin içselleştirilmesidir.
İlki tarafların sahip oldukları mülkiyetin değerinin belirlenerek onlara karar alma ve uzlaşma
şansının sağlanmasıdır. Bu etkili olmazsa ekonomik gücüne göre taraflardan birinin diğerinin
mülkiyet hakkını satın alabilme imkanının hukuki bir güvenceyle oluşturulmasıdır. Bu da mümkün
değilse üçüncü olarak dışsallık yaratan mülkiyet haklarının açık artırma, pazarlık gibi yollarla
devrinin sağlanmasıdır.
Demsetz dışsallıkların çözümünde hukuki sistem içinde taraflara müzakere yapma
şansının verilmediği durumlarda işlem maliyetlerinin yüksek olabileceğini ifade etmiştir.
İşlem maliyetlerinin çok yüksek olması durumunda ise üç çözüm yolunun olduğuna
işaret etmiştir.

20. Mülkiyet hakları ve işlem maliyetleri
iktisadına katkılar sunan Steven Ng-Sheong
Cheung ise dışsallıkların varlığı halinde bu
sorunu çözmek için bir araya gelen
tarafların sözleşme koşulları üzerinde
durmuştur.

21. Cheung’a göre mevcut sorunları
çözmek isteyen tarafların, çözüme
ulaşamaması iki koşulda
mümkündür:
Üzerinde pazarlık
yapılacak hakların
belirlenme ve
koşulların ihlali
halinde, yaptırım
maliyetlerinin
yüksekliği yüzünden
taraflarda bir araya
gelme konusunda
yeterli isteğin
bulunmaması
Taraflar haklarının
sınırlarını yasal bir
çerçeveye haiz
olmadığından açıkça
çizememeleri.