Мал аж ахуй бол кластер хөгжил /Амгаланбаатар.Т/

1. МАЛ АЖ АХУЙ БОЛ КЛАСТЕР ХӨГЖИЛ
Амгаланбаатар.Т
“Мандах бүртгэл” дээд сургуульд эдийн засгийн багш
amgaa_mandal@yahoo.com 99399453, 99408594
Оршил
Мал аж ахуй бол Монгол улсын эдийн засгийн нэг чухал салбар бөгөөд тус
салбарын өсөлт хөгжилтөөс орон нутаг, улсын эдийн засгийн чадавхи, ард иргэд
аж ахуй нэгжүүдийн ашиг орлого ихээхэн хамаарна. Монголын мал аж ахуй нь
байгалийн бэлчээрийн нөөцөнд тулгуурласан бүтээгдэхүүний өртөг нь бага сайн
талтай ч үүнийгээ дагаад ашиг шим нь бага, байгаль цаг уурын нөлөөлөл ихтэй.
Өөрөөр хэлбэл энэ нь байгалийн араншингаас хараат байдаг гэсэн үг юм.
Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийг засгийн газраас эрчимжсэн хөдөө аж ахуйн
бүс нутаг болгон зарласан билээ. Гэвч өнөөдрийг хүртэл газар тариалан, мал аж
ахуйг яаж уялдуулан хөгжүүлэхээ сайн төлөвлөөгүйн улмаас тариаланчид болон
малчид хоорондоо үл ойлголцох асуудал ихээр гарч байна.
Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн үр ашгийг дээшлүүлэх, улмаар эрчимжсэн мал
аж ахуйг бодлоготойгоор хөгжүүлж чадвал мах махан бүтээгдэхүүн, сүү сүүн
бүтээгдэхүүн, арьс ширний үйлдвэрлэл, малын гаралтай дайвар бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэл, мөн газар тариалан тэжээлийн үйлдвэрлэл, тэдгээрийн худалдааны
системд өөрчлөлт орж улмаар олон хүнийг шинээр ажлын байртай болгох боломж
байна гэж үзэж байна.
Үүнээс гадна нэг чухал зүйл бол Дархан хот нь 97000 мянган хүн амтай
Орос, Хятадыг холбосон олон улсын авто зам дагуу байрладаг томоохон хот
боловч амьд мал малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг хотын төвд худалдаалдаг. Энэ
нь маш их эрсдлийг дагуулж байгаа юм.
Эдгээр шалтгааны улмаас Дархан-Уул аймагт эрчимжсэн мал аж ахуйг
хөгжүүлж чадвал байнгын ажлын байрыг олноор бий болгож, мал аж ахуйн
эрсдлийг бууруулж, хүн ардыг малын гаралтай өвчин эмгэгээс урьдчилан
сэргийлж, бусад аж ахуй нэгжүүдийг мөн кластераар хөгжүүлэх боломж байна гэж
харсаны үндсэн дээр уг судалгааг хийлээ.

2. Судалгааны ажлын зорилго
Дархан-Уул аймагт мал аж ахуйн салбарыг кластер байдлаар хөгжүүлэх
боломж, нөхцөл байгаа эсэхийг тогтооход судалгааны үндсэн зорилго оршино.
Энэхүү зорилгодоо хүрэхийн тулд дараах зорилтыг дэвшүүлэв. Үүнд:
 Өнөөгийн мал аж ахуй, түүний үйлдвэрлэлийн үйл явц
 Малын тэжээлийн үйлдвэрлэлийн өнөөгийн түвшинг судлах
 Мах махан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал
 Сүү сүүн бүтээгдэхүүний өнөөгийн байдал
 Арьс ширний үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал
 Малын гаралтай бусад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн өнөөгийн түвшин
Судалгааны ажлын үр дүн
Зах зээлийн харилцааны нөхцөлд хөдөө аж ахуйн салбар нь тодорхой
зохицуулалт байхгүйн улмаас тариаланч болон малчдын өмнө тулгарч буй
асуудлыг шийдэх, бие биедээ ашиг тустай байх, мөн мал аж ахуйгаас хамаарсан
бусад үйлдвэр аж ахуйн газруудыг кластераар хөгжүүлэх боломж байгаа эсэхийг
судалж дүгнэлт гаргаж байгаагаараа практик ач холбогдолтой гэж үзэж байна.
Мөн ард иргэдийг чанар стандартад нийцсэн хүнсний бүтээгдэхүүнээр
хангахаас гадна малын гаралтай өвчин эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх үндсэн
нөхцөл бүрдэж, цэвэр цэмцгэр хот байгуулах боломж байгааг харуулна.
Шинээр байнгын ажлын байрыг олноор бий болгож ажилгүйдлийг багасгаж,
ард иргэд, аж ахуй нэгжийн ашиг орлого нэмэгдэж, татвар төлөлт мөн нэмэгдэн
эдийн засаг солонгорч орон нутаг болоод улс оронд ашиг тустайг уг судалгаа
харуулна.
Үндсэн хэсэг
Өнөөгийн мал аж ахуй, түүний үйлдвэрлэлийн үйл явц:
Хөдөө аж ахуйн салбар, үүний дотор мал аж ахуйн салбарын үйлдвэрлэл нь
боловсруулах аж үйлдвэрийн салбарын хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, нэхмэл
эдлэл үйлдвэрлэлийн салбарын түүхий эдийг нийлүүлж, боловсруулах салбар
болон үйлчилгээний салбарын үйлдвэрлэлийн өсөлтийг хангах, үндсэн нөхцөл нь
болсоор байна.

3. Дархан-Уул аймагт хөдөө аж ахуйн салбарын нийт 147 аж ахуй нэгж байгаа
ба эдгээр үйлдвэр, цехэд нийтдээ 7600 гаруй ажилтан ажиллаж байна. Зөвхөн
малчин 1020 өрхөд нийт 1972 малчин мал маллаж амьдарч байна. Эдгээр нь тус
аймгийн ДНБ-ний 12.4 хувийг бүтээж байна.
Дархан-Уул аймгийн мал аж ахуй нь бэлчээрийн мал аж ахуй ба үүнээс
болж, жилд дундажаар нийт малын 1-2 хувь нь хорогдож үүний 10 орчим хувь нь
өвчнөөр үхэж байна. Малчид аж ахуйн хэлбэрт шилжээгүйн улмаас даатгалын
салбар учир дутагдалтай, ашиг шим бага үүнийгээ дагаад малчид мал маллах
сонирхол буурах, мал нядалгааны 93.4 хувь нь ахуйн аргаар бэлтгэгдэж,
төвлөрсөн нядалгааны байр байхгүйн улмаас болж хүнсний бүтээгдэхүүний чанар
стандарт, эрүүл ахуйн шаардлага хангахгүй, арьс шир нь гологдол гэмтэл их,
улмаар аж ахуй нэгжүүдийн зардал их, өрсөлдөх чадвар сул байна.
Хотын дотор амьд мал зардаг, малын гаралтай түүхий эд дайвар
бүтээгдэхүүнийг олон нийтийн газар ил задгай худалдаалсны улмаас хотын өнгө
үзэмж, ард иргэдийн эрүүл мэндэд хортой малын гаралтай өвчин эмгэг дэгдэх
эрсдэл өндөр байна.
Малын тэжээл үйлдвэрлэлийн хувьд:
Дархан-Уул аймаг нь газар нутаг багатай боловч тариалалт ихээр хийгддэг
Сэлэнгэ аймгийн төвд орших ба уг давуу талаа ашиглаж газар тариалангийн
боловсруулах үйлдвэрүүд олноор байдаг. Жишээ нь: “Улаанбаатар гурил”, “Өег”,
“Өгөөж”, “Барил трейд”, “Түмний гурил” гэх мэт гурилын үйлдвэрүүд байгаа ба
эдгээр үйлдвэрүүд нь хаягдал түүхий эдийг ашиглан тэжээл үйлдвэрлэж байна.
Мөн “Цагаан нуур”-аас хужир олборлох боломжтой, “Алтан хүнс” гэх мэт
архины үйлдвэрүүдээс спиртны шаар үйлдвэрлэх, “Алтан тос” ургамлын тосны
үйлдвэрээс гарах хаягдал, орон нутгийн түүхий эдийг ашиглан ургамал, амьтны
гаралтай төрөл бүрийн гар тэжээл бэлтгэдэг арга туршлагыг ашиглан тэжээлийн
үйлдвэр байгуулах боломжтой.
Бэлтгэсэн өвс, хадлан 2014 он
Хэмжих нэгж 2011 2012 2013 2014
Бэлтгэсэн хадлан тн 54703 60121.6 55043 61660.4

4. Бэлтгэсэн гар
тэжээл
тн 279.2 265.3 31.9 90.5
Мал аж ахуйг эрчимжүүлж хөгжүүлвэл, тэжээлийн хэрэгцээ нэмэгдэх ба
үүнийг дагаад тэжээл тариалж байгаа болон бусад тэжээлийн үйлдвэрлэлийн
борлуулалт өсөж, үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэх боломж бүрдэнэ.
Газрын нэгдмэл сангийн хэмжээ, бүтцийн 2014 оны тайлангаас
Газар нутгийн хэмжээ 327,500.0
А. ХАА-н эдэлбэр газар 223,698.0
-тариалангийн 34,814.0
-атаржсан 226.0
-хадлан 9,072.5
-бэлчээр 178,339.5
-бусад 1,245.1
Г. Ойн сав бүхий газар 72,019.0
Өөрийн аймгийн тариалалтын талбайг нэмэгдүүлэх, га-гаас авах ургацыг
нэмэгдүүлэх замаар мөн тэжээл үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх боломж байгаа юм.
Мах махан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хувьд:
Дархан-Уул аймагт “Дархан мах” ХХК, “Гангууш”, “Дэгжих гал”, “Дархан мах
импекс” болон мах махан бүтээгдэхүүн хийдэг жижиг үйлдвэр цехүүд олноор
байна. Эдгээр үйлдвэрийн гол түүхий эд болох махны чанар, нийлүүлэлтийн
хэмжээг нэмэгдүүлж чадвал уг салбарын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж, улмаар
дотоодын болон гадаадын зах зээлд гаргах боломж байна.
Сүү сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хувьд:
“Дархан хүнс”, “Жаргалан”, “Таван од”, гэх мэт тогтмол үйлдвэрлэл явуулдаг
зах зээлд танигдсан үйлдвэр болон сүү цагаан идээ хийдэг айл өрх, цехүүд олон
байна. Уг баазад тулгуурлан үйлдвэрүүдийг өргөжүүлэх, үр ашгийг нэмэгдүүлэхийн
тулд мал аж ахуйг эрчимжүүлэх шаардлага байна.

5. Арьс ширний үйлдвэрлэлийн хувьд:
“Дархан нэхий”, “Дархан минж”, “Дархан савхи”, гэсэн арьс шир
боловсруулах ба боловсруулсан арьсаар үйлдвэрлэл явуулдаг аж ахуй нэгж,
жижиг цех, тасаг, өрх гэр олон байна. Жишээ нь: (гар урлал, суран эдлэл, дээл
хувцас, тавилга эд хогшил, гэх мэт) мал аж ахуйг эрчимжүүлж чадвал арьс шир
боловсруулах үйлдвэрүүдийн түүхий эдийн чанар стандарт сайжирч, мөн
үйлдвэрлэл өсөх боломж нээгдэх юм.
Малын гаралтай дайвар бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл:
Одоогийн байдлаар малын дайвар бүтээгдэхүүнээс өлөн гэдсийг л хиамны
үйлдвэрүүд ашиглаж байгаа ба бусад дайвар бүтээгдэхүүнийг төдийлөн
ашиглахгүй байна. Малын дайвар бүтээгдэхүүнээр жишээ нь: Эврээр цавуу хийх
боломжтой, мөн бэлэг дурсгалын зүйлс, ясаар саван болон бусад үйлдвэрлэл,
аргал хомоолоор шахмал түлш, мөн бусад дайвар бүтээгдэхүүнийг ангилж ялгаад
хүнсний бүтээгдэхүүн, мал амьтны тэжээл үйлдвэрлэх өргөн боломж байна.
Дүгнэлт
Мал аж ахуйн салбарын үйлдвэрлэлд цаашид нэг малын ашиг шим,
чанарын үзүүлэлтэд анхаарлаа хандуулж, энэ чиглэлээр тодорхой арга хэмжээг үе
шаттайгаар авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.
Хамгийн гол асуудал бол хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг хадгалах,
боловсруулах, борлуулах чиглэлээр жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг байгуулах, хөдөө
аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг бэлтгэх төвлөрсөн цэгүүд, хадгалах, хөргөх агуулах,
зоорийг бий болгох, сэргээх нь чухал байна.
Дархан хот дотор мал, малын гаралтай түүхий эд (арьс шир, ноос ноолуур,
өлөн, дэл сүүл, гэх мэт) борлуулахыг хориглох, улмаар хотын 2 захад мал
нядалгааны цэг нээх, малыг үйлдвэрийн аргаар нядлах, хөдөө аж ахуйн нэгдсэн
төвийг байгуулах.
Бэлчээрийн мал маллагаанд нутгийн шилмэл омог үүлдрийн малыг өөр
дотор шилж сонгон цэвэр үржүүлгийн арга хэрэглэх, нутгийн үүлдэр шилмэл

6. омгийн малаар сайжруулах төв суурин газрын хувьд сүүний чиглэлийн үхэр, адуу,
тэмээний эрчимжсэн фермерийн аж ахуй байгуулж ажиллахыг дэмжих.
Мал сүргийг байнгын даатгалд хамруулах, байгалийн гамшиг, зудын
хохирлоос сэргийлэх арга хэмжээ авах.
Хадлан, тэжээл үйлдвэрлэлийн аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг дэмжих
зэрэг арга хэмжээнүүдийг авах шаардлагатай байна.
Ном зүй:
1. Дархан –Уул аймгийн Статистикийн эмхтгэл 2013 он
2. Улсын Статистикийн эмхтгэл 2013 он
3. Албан ѐсны болон захиргааны сар, улирал, жилийн эцсийн мэдээ
4. Аймгийн эдийн засаг, нийгмийн байдлын танилцуулга -2013 он
5. Дархан-Уул аймгийн Хөдөө аж ахуйн салбар, 2013 он
6. WWW.1212.mn