А.Цэцгээ. Хоол боловсруулах тогтолцоо.

1. Хоол боловсруулах
тогтолцоо
Боловсруулсан:Биологийн
багш А.Цэцгээ

2. Хүнсний
бүтээгдэхүүн,тэжээлийн бодис
 Амьтны гаралтай
хоол:
-мах
-сүү
-өндөг
-шар тос
-цөцгийн тос
-тараг
 Ургамлын
гаралтай хоол:
-талх боов печень
-будаа гурил
-төмс,хүнсний
ногоо
-жимс,жимсгэнэ
-сахар,чихэр

3. 100г хүнсний бүтээгдэхүүнд байх
тэжээлийн бодисын хэмжээ
Хүнсний бүтээгдэхүүн Уураг Өөх
тос
Нүүрс-
ус
Үхрийн мах 20,3 2,0 -
Хонины мах 16,3 31,0 -
Тахианы 1ш өндөг 12,5 12,1 0,5
Үнээний сүү 3,3 3,6 4,9
Цөцгийн тос 0,4 78,4 0,5
Цагаан будаа 6,5 1,8 17,7
Төмс 1,3 0,1 18,5
Лууван 0,7 0,2 7,4

4. Бодлого дасгал
 Хамгийн:
*уураглаг
*өөх тос
ихтэй
*нүүрс-ус
ихтэй
бүтээгдэхүүнийг
нэрлээрэй.
*1 г уураг задрахад
4,2 ккал
*1г нүүрс-ус
задрахад 4,2 ккал
*1г өөх тос
задрахад 9,3 ккал
эрчим хүч тус тус
ялгардаг бол 200г
мах идэхэд
хичнээн
хэмжээний эрчим
хүч ялгарах вэ?

5. Хоол боловсруулах эрхтний бүтэц
Хоол
боловсруулах
булчирхайнууд
Хоол
боловсруулах
эрхтнүүд
Хоол
боловсруулах
замын эрхтнүүд
Шүлсний
булчирхай
Нойр булчирхай
Элэг
Ходоодны
булчирхай
Нарийн гэдэсний
булчирхай
Амны
хөндий
Ходоод
Нарийн
гэдэс
Залгиур
хоолой
Улаан хоолой
Бүдүүн гэдэс
Шулуун гэдэс
анус

6. Тайлбарт үзүүлэн
 Амны хөндий/хэл, шүд/
 Залгиур хоолой
 Улаан хоолой
 Ходоод
 Нарийн гэдэс
 Элэг,цөс,нойр
булчирхай
 Бүдүүн гэдэс
 Шулуун гэдэс
 Төгсгөлийн сүв

7. Амны хөндий
 Амны хөндийд шүлсний
оролцоотой хоол тэжээл
химийн
боловсруулалтад ордог.
 Хэл:Ярианы,амтлах,хол
их зөөх үүрэгтэй
булчинлаг эрхтэн.
 Шүд:үүдэн,соёо,бага
араа,их араа хэлбэртэй.
Зажлах,бутлах үүрэгтэй

8. Залгиур ба улаан хоолой
Бүтэц Үүрэг
Залгиур
хоолой
Гүйлсэн
булчир-
хайгаар
хүрээлэгдсэн
Хоолыг
дамжуу
лах
Улаан
хоолой
25см урт.3
давхар
ханатай
хоолой
хэлбэр тэй.
Хоол
дамжуу
лах

9. Ходоод
Бүтэц Үүрэг
Хэвлийн хөндий
3давхар хана
Оймс хэлбэрт
Амсар,их
бие,нугалуур
Хоол
химийн
боловс
руулал
танд
ордог.

10. Нарийн –Бүдүүн-Шулуун гэдэс
Бүтэц Үүрэг
Нарийн
гэдэс
5-7м урт.12хуруу,өлөн,цутгалан 3
хэсэгтэй.3 давхар ханатай.
Химийн боловсруулалт явагдана.
Хэрэгцээт
бодисыг
шимэн цус
Бүдүүн
гэдэс
1,5-2м урт.Өгсөх,хөндлөн,уруудах
S гэдэс тогтдог.Нарийн гэдсийг
жаазалж оршдог.3давхар ханатай
Ус шимэг
дэх үйл
явц дулаан
ялгарна.
Шулуу
н гэдэс
3 давхар ханатай.Хана нь хучуур,
холбогч,булчингийн эдээс
тогтоно.
Хэрэггүй
зүйлийг
гадагшлуу
лах

11. Нарийн –Бүдүүн-Шулуун гэдэс

12. Хоол боловсроход туслах
булчирхайнууд
Бүтэц Үүрэг
Шүлсний
булчирхай
Эрүү,хэл,чихний доор
байрладаг хос эрхтэн.
Хоолыг дэвтээх,
зөөлрүүлэх
Элэг Хортой зүйлийг шүүдэг,
том булчирхай.шүүрлийг
нь цөс гэдэг.
Хоол боловсруула
хад оролцдог.
Нойр
булчирхай
Дотоод ба гадаад шүүр-
лийн үүрэгтэй 2 хэсэгтэй.
12 хуруу гэдсэнд нээгдэнэ
Хоол боловсруула
хад оролцдог.
Ходоодны
булчирхай
Хүчил нь хүчиллэг орчин
үүсгэх,нян устгах,уураг
задлах үйлчилгээтэй.
Салс нь хамгаалах

13. Хоол боловсроход туслах
булчирхайнууд

14. ХБЭ ОРЧИН ЯМАР ШҮҮС
ОРОЛЦДОГ
ЯМАР БОДИС
ЗАДРАХ
ЯВАГДАХ
ПРОЦЕСС
ШИМЭГДЭХ
ПРОЦЕСС
АМНЫ
ХӨНДИЙ
ШҮЛТЛЭГ ШҮЛС НҮҮРС-УС МЕХАНИК
БА
ХИМИЙН
БОЛОВС
РУУЛАЛТ
-
ХОДООД ХҮЧИЛЛЭГ ХОДООДН
Ы ШҮҮС
УУРАГ ХИМИЙН
БОЛОВС
РУУЛАЛТ
-
НАРИЙН
ГЭДЭС
ШҮЛТЛЭГ ЦӨС,
НОЙР
БУЛЧИР
ХАЙН
ШҮҮС,
НАРИЙН
ГЭДЭС
НИЙ
ШҮҮРЭЛ
УУРАГ,
ӨӨХ ТОС,
НҮҮРС-УС
ХИМИЙН
БОЛОВС
РУУЛАЛТ
ШИМ
БОДИС
ЦУС РУУ
ШИМЭГ
ДЭНЭ.

15. Хоол боловсруулах үйл явц
 Хоол боловсруулах үйл явц:
13-24 цаг үргэлжилдэг.
 Хоол тэжээл—-Амны хөндий
/5-10мин/----- Ходоод/1,5-2
цаг/----Нарийн гэдэс-----
Бүдүүн гэдэс/12цаг/----
Ялгадас

16. Хоол боловсруулах эрхтний
эрүүл ахуй
 Тогтмол цагт
хооллох
 Унтахаас 1-2 цагийн
өмнө хооллосон
байх
 Хоногт идэх хоолны:
өглөө -25%
бага үд-15%
үдэд-50%
орой-10%
идэх нь тохиромжтой.
 Ходоод гэдэсний өвчлөлүүд:
*Цусан суулга
*Гэдэсний хижиг
*Булчин задрах тахал
*Шимэгч хорхойн халдвар
*Хоолны хордлого
 Эрүүл хооллолт:
*Аль болох махнаас татгалз
*Жимс,ногоо,цагаан идээ
түлхүү хэрэглэх
*Ургамлын тос хэрэглэх
3 цагаанаас аль болох
татгалзах

17. Аминдэм -Витамин
 Амин дэмийн түүх:
*Оросын эмч Н.И.Лунин хоолноос илүү
чухал бодис байдгийг нээсэн.Витамин
гэдэг нэр томъёог польшийн эрдэмтэн
К.Функ шинжлэх ухаанд оруулсан.
 Хүний биед чухал шаардлагатай
биологийн идэвхт бодисыг витамин
буюу аминдэм гэнэ.Аминдэмийг усанд
уусдаггүй, уусдаг гэж ангилдаг.

18. Аминдэм -Витамин

19. Амин
дэм
Үйлчилгээ Дутагдвал
өвчин
Ямар хүнсэнд
их
“А” Өсөлт,нүд ний
хараанд
нөлөөлнө.
Тахиан сохор
/бүрэнхийд юм
харахгүй /
Элэг,загас,
цөцгийн тос,
сүү,өндөгний
шар,бөөр,түрс
“В” Бодисын
солилцоонд
нөлөөлнө.
Бери-бери өвчин
/мэдрэ лийн
сульдаа/
Ургамлын үр,
алим,өндөгний
шар,гоньд,бай
цаа,лууван
“С” Биеийн
эсэргүүцэл
сайжруулах
Чийг бам өвчин
/уруул
хөхөрч,хамраас
цус гарна./
Улаан лооль
байцаа, сон
гино,нимбэг,
гоньд,лууван
“D” Ясны
өсөлтөнд
нөлөөлнө.
Сульдаа
өвчин/өсөлт
хөгжилт,оюуны
чадвар буурна./
Загасны
тос,өндөгний
шар

20. Дутагдахаас сэргийлэх санамж
 Хүүхдийг жил бүр 5,11 сард явагддаг
“A”аминдэм жүүлэлтэд хамруулах
 Хүүхдийг 6 сар хүртэл заавал эхийн сүүгээр
хооллох
 Наран шарлага хийх болон хүйтэн сэрүүний ули
ралд “B”аминдэмийг урьдчилан сэргийлж ууна.
 2хүртлэх насны хүүхэд 4,10 саруудад “D”
аминдэмийг давхардуулан эмчийн хяналтанд
ууна.
 “D”аминдэмийг давхардуулан хэрэглэж
болохгүй.
 “C” аминдэмийг чийг бамын өвчний үед өдөрт
2-6 үрэл ууна.

21. Бодисын солилцоо
Ижилсэх -Ассимиляци Ондооших -Дисимиляци
Энгийн бодис—
Нийлмэл бодис
Амин хүчил—Уураг
Глюкоз—Нүүрс-ус
Глицерин +тосны хүчил-
-Өөх тос
Нуклеотид –Нуклейн
хүчил
 Эрчим хүч
нөөцлөгдөнө.
 Нийлмэл бодис—Энгийн
бодис
Уураг—Амин хүчил
Нүүрс-ус---Глюкоз
Өөх тос—Глицерин+тос
хүчил
Нуклейн хүчил—
Нуклеотид
 Эрчим хүч ялгарна.

22. Шим бодисын солилцоо
Нүүрс-ус—задарч—
глюкоз—цус/80-120мл
сахар/--илүүдэл
глюкоз—инсулин
задалж–
гликоген/элэг,булчин/

23. Эрдэс бодисын солилцоо
 Эрдэс давс:Бие махбодын дотоод
орчны найрлагыг тогтмол барьж
байдаг.Жнь:Кальци/Са/цус
бүлэгнүүлэх,булчин агшихад
үүрэгтэй.
 Ус:Бие махбодын амьдралын үйл
ажиллагаа усан орчинд явагддаг.

24. Энергийн солилцоо
 Энерги /Химийн холбоо---
цахилгаан---механик—
дулаан/
 Хоол ---мэдрэлээр
дамжих—булчин агших—
биеийн дулаан тогтмол
байх

25. Бие даалт:доорхи хариултыг уншаад
зөвийг “+”,бурууг “-”гэж тэмдэглээрэй.
1.Хоол хүнсний бүтээгдэхүүнийг амьтны ба
ургамлын гаралтай гэж хуваадаг.
2.Хүнсний бүтээгдэхүүн бүрд харилцан
адилгүй хэмжээтэй уураг,өөх тос,нүүрс ус
байдаг.
3.Хоол боловсроход амны хөндий/хэл,
шүд,шүлсний булчирхай/,улаан
хоолой,ходоод,нарийн гэдэс/элэг,цөс,нойр
булчирхай/,бүдүүн гэдэс оролцоно.
4.Хүний улаан хоолой 5-7м урт,ходоод нь 3н
давхраатай,нарийн гэдэс 25см урт,бүдүүн
гэдэс 1,5-2м урт

26. Бие даалт:доорхи хариултыг уншаад
зөвийг “+”,бурууг “-”гэж тэмдэглээрэй
5.Ходоодны шүүс нь эсгэг,салс,давсны
хүчлээс тогтдог.
6.Идсэн хоол тэжээл дунджаар 13-24
цагийн дараа бүрэн боловсорч дуусна.
7.Хоногт идэх хоол хүнснийхээ 25%
өглөө,15%бага үд,50% үдэд,10% орой
идэх нь тохиромжтой.
8.Аминдэмийг Оросын эрдэмтэн
Н.И.Мечников анх нээсэн.

27. Дасгал ажил
Эрхтний нэр Гүйцэтгэх
үүрэг
1
2
3
4
5
6
7
8

28. Дасгал ажил
 Монголчууд 5 цул,6 сав эрхтэн гэж
ярьдаг.Доорхи эрхтнүүдээс ялгаж
бичээрэй./цөс,ходоод,зүрх,олгой,давсаг
,элэг,нарийн гэдэс,бөөр,умай
сав,дэлүү,уушги/
Цул эрхтэн Сав эрхтэн

29. Хичээлд
идэвхтэй
оролцсонд
баярлалаа.

30. Хяналтын ажил”А”
1.Хоол боловсруулах булчирхайд аль нь
орох вэ?
А.амны хөндий б. ходоод в.элэг г. нарийн
гэдэс
2.Хүний шүд хичнээн хэлбэртэй вэ?
А.1 б.2 в. 3 г.4
3.Оймс хэлбэртэй хоол боловсруулах эрхтэн
аль нь вэ?
А.залгиур хоолой б. улаан хоолой в.ходоод
г.нарийн гэдэс д.бүдүүн гэдэс
4.Хоол боловсруулах үйл явц хэдии
хугацаанд явагдах вэ?
А. 13-16цаг б. 13-15цаг в.13-24цаг г.24-30цаг

31. Хяналтын ажил”Б”
1.1г уураг,нүүрс-ус,өөх тос тус бүр задрахад хичнээн
эрчим хүч ялгардаг вэ?
А.уураг-4,0ккал нүүрс-ус-4,0ккал өөхтос -9,0калл
Б.уураг-4,2ккал нүүрс-ус-4,2ккал өөхтос-9,3ккал
В.уураг-4,8ккал нүүрс-ус-4,8ккал өөхтос-9,8ккалл
2.Хэдэн настайд шүдний их араа ургадаг вэ?
А.10-16 настайд б.18-25 настайд в.9настайд г.6
настайд
3.Аль хоол боловсруулах эрхтэн жааз хэлбэртэй
оршдог вэ?
А.нарийн гэдэс б.бүдүүн гэдэс в.шулуун гэдэс
г.ходоод
4.Хоол амны хөндиид хэдий хугацаанд боловсордог
вэ?
А.2-3 минут б.5-10 минут в.1,5-2 цаг г.12цаг

32. Хяналтын ажил”В”
1.5-7м урттай.12хуруу,өлөн, цутгалан гэсэн 3
хэсгээс тогтдог ямар гэдэс вэ?
А.шулуун гэдэс б.нарийн гэдэс в.бүдүүн гэдэс
г.аль нь чбиш
2.Бүдүүн гэдсэнд хоол боловсрох үйл явц хэдий
хугацаанд явагдах вэ?
А.5-10 минут б.1,5-2цаг в.12цаг г.13-24цаг
3.Өсөлт,нүдний хараанд нөлөөлдөг амин дэмийг
олоорой.
А.”Д” б.”С” в.”А”
4.Хүүхэд хэдэн насандаа 20 сүүн шүдтэй болдог
вэ?
А.6сартай б. 1настай в.2 настайд г.3настайд

33. Хяналтын ажил “Г”
1.Хоол боловсрох үйл ажиллагаа явагдахгүй,зөвхөн
ус шимэгдэх үйл ажиллагаа явагдах гэдэс аль нь
вэ?
А.бүдүүн гэдэс б. шулуун гэдэс в. нарийн гэдэс г.
12 хуруу гэдэс д. өлөн гэдэс
2.Шим бодис цус руу шимэгдэх үйл ажиллагаа
хаана явагдах вэ?
А.нарийн гэдэс б.ходоод в. амны хөндий г. аль нь
ч биш
3.Амны хөндийд хоол боловсрох үйл явц хэдий
хугацаанд явагдах вэ?
А.5-10минут б.1,5-2цаг в. 12цаг г.13-24цаг
4.Ямар амин дэм дутагдвал сульдаа өвчин үүсдэг
вэ?
А. “д ” б.”с” в.”а” г.”в”

34. Хяналтын ажил “Д”
1.Амны хөндий,ходоод,нарийн гэдэс нь хоол
боловсруулах эрхтний аль бүлэглэлд орох вэ?
А.хоол боловсруулах булчирхай б.хоол
боловсруулах эрхтэн в.хоол боловсруулах
замын эрхтнүүд
2.Хоол боловсруулах явц механик ба химийн
боловсруулалт хоёулаа явагддаг эрхтэн аль нь вэ?
А.нарийн гэдэс б.ходоод в.амны хөндий
3.Чийг ,бам өвчин ямар амин дэм дутагдвал үүсэх вэ?
А.”А” б.”В” в.”С” г.”Д
4.Энгийн бодисоос нийлмэл бодис үүсэхийг ямар
бодисын солилцоо вэ?
А. диссимиляци б.ондооших в.ассимиляци
г.метаболизм

35. Хяналтын ажил “Е”
1.Зөвхөн химийн боловсруулалт явуулдаг боловч
шимэгдэх процесс явуулдаггүй хоол
боловсруулах эрхтэн аль нь вэ?
А.амны хөндий б.нарийн гэдэс в.ходоод г.аль нь
ч биш
2.Бери-бери өвчин ямар амин дэм дутагдахад
үүсдэг вэ?
А.”Д” б.”А” в.”С” г.”В”
3.Ниилмэл бодисоос энгийн бодис үүсэх бодисын
солилцоог юу гэж нэрлэдэг вэ?
А.ассимиляци б.ижилсэх в.диссимиляци
г.метаболизм
4.Хоол боловсруулах үйл явц хэдий хугацаанд
явагдах вэ?
А. 13-16цаг б. 13-15цаг в.13-24цаг г.24-30цаг

36. Тестийн хариу
1 2 3 4
“А”хувилбар В Г В В
“Б”хувилбар Б Б Б Б
“В”хувилбар Б Б В В
“Г”хувилбар А А А А
“Д”хувилбар Б В В В
“Е”хувилбар В Г В В

37. Шалгалтанд
амжилттай дүн
үзүүлсэн
сурагчдад баяр
хүргэе.