2. • "Бурхан болъѐ гэвэл хоѐр хоолло, буг болъѐ • Ер нь манайхан зөв хооллож чадаж байна
гэвэл гурав хоолло" уу?
Манай монголчууд эрт үеэсээ зөв хооллох
дүрмийг сайтар мөрдөж ирсэн бөгөөд тэр ч
утгаараа эрүүл бие бялдартайгаар 70-80 Манай өвөг дээдэс маань зөв хооллох арга
насыг ануухан зооглож ирсэн баримт бий. барилыг тун дадамгай эзэмшсэн хүмүүс
Харин өнөө үеийн залуус маань зөв хооллох байсан юм. Жишээ нь, улирлын чанартай
талаар маш бага ойлголттой байдаг нь нүдэнд
өртсөн, сайхан харагдсан бүхнийг хамж хооллодог байлаа. Өвөл нь мах, зуны дэлгэр
шимэн иддэгээс тэр биз ээ. Ингээд зөв цагт цагаан идээгээ иддэг байсан нь өвлийн
хооллох талаар Улсын клиникийн төв идсэн махнаас биед ялгарч хуримтлагдсан
эмнэлгийн Эмчилгээ, сувиллын хоолны аммиак хорыг цагаан идээгээр ариусган
нэгдсэн тасгийн эрхлэгч, мастер
тогооч, магистр Д.Ганболдтой уулзаж тайлж байгаа арга юм шүү дээ. Тэр ч
ярилцлаа. байтугай хоолыг тус тусад
• хүүхдийнх, хөгшидийнх, залуусынх гэж
Зөв хооллолт гэж юуг хэлэх вэ? ангилан бэлтгэж байсан гэдэг. Энэ
Зөв хооллолт гэдэг нь аливаа хүн өөрийнхөө туршлагаас ч гэсэн өнөөгийн бид нар авах л
бие организм, нас, уаг улирал, өдөр тутмын хэрэгтэй.
ажлын нөхцөл байдал зэрэгт тохируулан хоол
хүнсээ тааруулж идэхийг хэлнэ. Мөн бид
идэхийн төлөө амьдраагүй амьдрахын төлөө
идэж буйгаа л зөв ухаарах ѐстой юм.

3. • Хүн өдөрт ямар цагийн хувиараар хооллох • Бага насны хүүхдийг хэрхэн хооллох вэ?
нь зөв юм бэ?
Хүний хооллолтын системд зааснаар өдөрт Хамгийн чухал нь хүүхдэд маш амархан
хоѐр цагийн зайтайгаар ойрхон, хөнгөн боловсрох тэжээллэг хүнсийг идүүлж байх
хооллох ѐстой байдаг. Биеийн хүчний хүнд ѐстой. Мөн гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг
хөдөлмөр эрхэлдэг хүмүүс мэдээж дээрх мэт сайжруулах тараг, сүү, олон төрлийн
ойрхон идээд байх чөлөөгүй тул өдөрт гурван
удаа ахиувтар хооллочих хэрэгтэй. Шинжлэх жимсний нухаш, ногоо зэргийг идүүлэх нь
ухаанд хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүмүүсийг нэгд өтгөн хатахгүй цаг хугацаандаа
үндсэн гурван хэсэгт хуваадаг. Үүнд оюуны гарах, бүр цаашлаад зөв хооллолтын дэгт
хөдөлмөр эрхлэгч, хөнгөн хөлөлмөр хүүхэд тань суралцах зэрэг ач холбогдолтой.
эрхлэгч, хүнд буюу биеийн хүчний хөдөлмөр
эрхлэгчид багтдаг. Жишээ нь оюуны
хөдөлмөр эрхэлдэг хүний хоногийн хоолны Биднийг ярилцаж суутал гаднаас насандаа
илчлэг нь 3300 ккал байх ѐстой байбайдаг. баймгүй хөнгөн шингэн нэгэн хүн орж ирсэн
Мөн орой унтахаасаа өмнө хөнгөн хоолыг 2-3 нь тус тэнхимийн зөвлөх багш, Монгол улсын
цагийн өмнө идсэн байх ѐстой.
мастер тогооч С.Баярсайхан гуай байлаа.
• Хоолноос ямар эрдэс бодисыг авах
ѐстой байдаг юм бэ? А.Ганболд бидэнд түүнийг танилцуулах
далимдаа "80 хүрч байгаа Баярсайхан
Хамгийн түрүүнд бид махнаас уураг гуайнхаа хажууд бид чинь ходоод гэдэс
тэжээлийг авдаг. Сүү цагаан идээнээс өвдлөө гэж ярихаасаа ичдэг юм" хэмээсэн нь
кальци, эрдэс бодис, илчлэг зэргийг авах сонирхол татаж, бид зөв хооллолтын тухай
боломжтой. Харин сүүлийн үед иргэд яриагаа үргэлжлүүлэн С.Баярсайхан гуайтай
маань хэт цэвэршүүлсэн бүтээгдэхүүнийг
хүнсэндээ хэрэглэх болсноор хоол хууч хөөрсөн юм.
хүнснээс тодорхой витамин тэжээлээ авах
боломж нь хомс болоод байгаа.

4. Идэж байгаа хоолноосоо болж өвчлөх тохиолдол байх уу?
Байлгүй яахав. Манай иргэдэд тусч буй өвчлөлийн дийлэнх буюу 70-80 хувь нь дотор,
ходоодны өвчин байна. Энэ өвчлөлийн шалтгааны мөн л 70-80 хувь нь буруу хооллолтоос
үүсдэг нь тогтоогдсон. Зөв хооллохын хамгийн чухал зүйл бол тухайн хоолны найрлага,
чанартай нягт холбоотой байдаг. Тэрхүү хоолны найрлагад хүнд өгөх ѐстой гурван үндсэн
бодис байдаг нь уураг, өөх тос, нүүрс ус гурав юм. Эдгээр бодисын харьцаа зөв байх ѐстой
бөгөөд насанд хүрсэн хүн хоолноосоо дунджаар уураг 80-90 гр, өөх тос 80-10Огр, нүүрс
усыг 400-500гр авах шаардлагатай байдаг. Гэтэл манайхны нэг өрөөсгөл ойлголт байдаг нь
өөх тостой л бол чанартай, дан ганц ногоог мөн амин дэмтэй хэмээцгээдэг. Харин хүнд
тамир тэнхээ өгдөг гол хүчин зүйл нь нүүрс ус байдаг бөгөөд энэ нь ногоо, гурил, будаанд
ихээр агуулагддаг юм. Мөн энэ бүхнээс гадна хоолноосоо төрөл бүрийн витамин, эрдэс
давс, ус зэргийг авах ѐстой бөгөөд эдгээр нь хүний биед илчлэг өгөхгүй ч амьдралд
зайлшгүй шаардлагатай, эдгээрийн аль нэг нь дутаглахад л хүн өвчилж байдаг. Мөн дан
ганц хоолноосоо илчлэгийг аваад зогсохгүй өнгө, амт, үзэмж зэрэг нь тухайн хүнийхээ
сэтгэл санааг татаж байвал бас нэгэн зохистой хооллолтын шинж юм. Хоолоор хүртэл
хүнийг сувилж болдог.

6. • Будаа-гурилын бүлэг • Хүнсний ногооны бүлэг
Гэрийн хамгийн өргөн хэсэг болох хананд Хүнсний ногооны бүлэг нь мах, махан
гурил будаа, гоймон талх, боорцог зэрэг хүнс бүтээгдхүүнтэй нэгэн түвшинд гэрийн
орох бөгөөд бараг таны хоногийн хоолны хананы дээд хэсэгт дүрслэгджээ. Энэ нь
бараг тал хувь нь энэ бүлгийн хүнснээс хүний хоол тэжээлд чухал байр суурийг
тогтдог. Будаа гурил нь нийлмэл нүүрс ус ба эзэлдэг. Хүнсний ногоонд
амин дэм, эрдэс бодис, эслэг , уураг навчит, навчгүй, үндэст болон бусад ногоо
илчлэгийн гол их үүсвэр нь болдог. хамаарна. Хүнсний ногоо нь эслэг, төрөл
Анхаарах нь: бүрийн амин дэм, ялангуяа С, А
- Аль болох бүдүүн ширхэгтэй 2-р гурил аминдэм, фолийн хүчил, кальци, кали, төмөр
хивэгтэй гурлаар хийсэнг хүнс, хальсыг нь зэрэгэрдэс, өмөн үүгээс урьдчилан
цэвэрлээгүй үр тариа, гурвалжин, хөц будааг сэргийлдэг өвөрмөц бодисыг агуулдаг.
хэрэглэж занших Анхаарах нь:
- Аль болох элсэн чихэр тос өөх багатай - Ногоо болон улбар шар өнгөтэй хүнсний
бүтээгдэхүүн сонгох ногоо, ногоон навчит ногоонууд, ногоон
- Төрөл бүрийн амтлагч талхний түрхлэгийг сонгино, шар лууван, шар манжин зэргийг
бага хэрэглэх нь зохистой. байнга хэрэглэж хэвших
- Хүнсний ногоог түүхий хэрэглэх нь эрүүл
мэндэд сайн гэж үздэг ба хэт болгохоос
зайлсхий.
- Та өдөрт чанасан төмс, шар лууван, улаан
лууван, шар манжин, өргөст хэмх, улаан
лоолийг нэг нэгийг идэж хэвших нь эрүүл
мэндэд сайнаар нөлөөлнө.

7. • Хооллолтоос шалтгаалах өвчин
Ìàõíû á¿ëýã эмгэгээс хамааруулан
Max, махан бүтээгдхүүн нь гэрийн
хананы дээд хэсэгт байна. Үүнд • - Чихрийн шижин өвчин
төрөл бүрийн малын
мах, борц, дайвар
• - Таргалалт
бүтээгдхүүн, жигнэсэн мах, төрөл • - Бөөрний өвчин
бүрийн лаазалсан махан болон
загасан • - Даралт ихсэх өвчин
бүтээгдхүүн, хиам, зайдас, загас, өнд • - Элэгний өвчин
өг, самар хамаарна. Эдгээр нь уураг
Витамин В бүлгийн амин • - Ходоодны өвчин
дэм, төмөр, цайр, зэрэг хүнд маш • - Цус багадалт
чухал хэрэщээтэй тэжээлийн
бодисыг агуулдаг. Ялангуа өөх тосыг • - Яс сийрэгжих өвчин г.м
ихээр агуулна.
Анхаарах нь: • Насны онцлогоос хамааруулан
- Хэрэглэж заншсан таван хошуу • - Цэцэрлэгийн насны хүүхэд
малын махнаас гадна
гахай, загас, тахиа, шувууны махыг • - Сургуулийн насны хүүхэд
хэрэглэж хоолны нэр төрлийг • - Идэр насны хүн
олшруулах
- Аль болох өөх багатай тураг махыг • - Дунд насны хүн
хэрэглэх нь эрүүл мэндэд илүү ач
холбогдолтой • - Ахмад насны хүн
- Лаазалсан хүнсний бүтээгдхүүн нь • - Жирэмсэн эх
ходоодны бактери үүсгэх тул бага
хэрэглэх, түүнээс зайлсхийх • - Хөхүүл эх
- Та өдөрт дээр дурьдсан махны
төрлөөс 100 гр, 1 аяга самар
хэрэглэх нь биеийн эрдэс, уургийг
бүрэн нөхнө.

8. Хүүхдийн будаа • Хөц будаа
Сүү болон будаатай каш нь өөрийн Арвайн хөц будаа нь тэжээлэг чанар
шинж чанараар өндөр ач холбогдолтой
бүтээгдэхүүнүүд юм. Буудай нь өндөртэй эрдэс бодис, эслэг болон үл
организмыг энергээр хангах нүүрс- орлогдох амин хүчил
усаар эх үүсвэр болох витамин В-н лизин, гистидинээр баялаг, хүний биед
төрлүүд болон ургамлын уурагууд мөн шингэц сайтай бүтээгдэхүүн юм. Хөц
цэвэр бодисууд болох
магни, төмөр, тэрчлэн гэдэс дотрын будаа нь гэдэсний хананд цочироо
хэвийн үйл ажиллагаанд зайлшгүй үүсгэж, гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг
чухал ургамлын шинжүүдийг агуулж эрчимжүүлнэ.
байдаг. - Хөц будаа нь удаан хугацаанд буюу
Гурвалжин будаа 80-120 минут чанаж болгох бөгөөд
Хүний биеийн сахарын хэмжээг
тэнцвэржүүлдэг. Бетта глюкоз ихтэй эзэлхүүн нь 5-7 дахин их өсдөг. Хөц
учир гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг будааг цагаан будаатай адил
нэмэгдүүлж хоол боловсруулах системд агшааж, чанаж, жигнэж хэрэглэнэ.
эерэг нөлөөтэй.
- Энэ үр тариаг чихрийн шижин өвчтэй
хүмүүс болон турахыг хүсээ буй хүмүүс
хэрэглэхэд нэн тохиромжтой.
- Гурвалжин будааг цагаан будаатай
адил агшааж, чанаж, жигнэж хэрэглэнэ.

9. Овъѐос
Овъѐос нь уургаар баялаг бөгөөд аминдэм В1, В2, В4, К болон кали, фосфор, төмөр, магни,
иодын эх үүсвэр болно. Үүний зэрэгцээ үрийн гадна хальсанд уусамхай болон уусамхай
бус эслэг, лигнин, фитат, аминдэм, эрдэс, фенолын нэгдэл, цагаан лав зэрэг биологийн
идэвхт олон бодис оршино. Эдгээр нь бүдүүн гэдэсний хорт хавдарт өртөх эрсдлийг
бууруулах, холестериний агууламжыг багасгаж улмаар зүрхний титэм судасны эмгэг үүсэх
явцыг сааруулна.
- Хүнсэнд үрийг нь ашиглах тул гадна талын хальснаас урьдчилан цэвэрлэж хэрэглэнэ.
Хүнсний хивэг
Үр тарианы бүрхүүл хэсгийг хивэг гэнэ. Хивэг нь уураг болон В төрлийн аминдэм, кали,
магнигаар баялаг. Түүний гол үнэт чанар нь хүнсний эслэг харьцангуй их.
- Хивэг нь гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг эрчимжүүлэх бөгөөд илчлэн чанар багатай.
Иймээс түүнийг элэг, цөс, нойр булчирхайн үйл ажиллагааг хямрах үед маш тохиромжтой.
Түүнчлэн хивгийг бүдүүн гэдэсний хорт хавдар, чихрийн шижин, таргалах үед эмчилгээний
зориулалтаар хэрэглэнэ.
- Хивгийг төрөл бүрийн хүнсэнд нэмэлт байдлаар хэрэглэнэ.

10. Вандуй
Биеийн жин их / таргалалттай /, чихрийн шижин, бөөрний юмуу зүрхний өвчтэй хүмүүс
хүнсэндээ хэрэглэх нь тохиромжтой. Мөн вандуй нь уураг ихээр агуулдаг тул хүүхдийн
хоол хүнсэнд хэрэглэхэд, хүүхдийн өсөлт хөгжилтөнд таатай нөлөө үзүүлнэ.
- Вандуйг төрөл бүрийн шөлтэй хоолонд урьдчилан чанаж хэрэглэнэ
Зөгийн бал
Зөгийн балны төрлөөс нь хамааран флавноид, куэрсетин, лютелин, камферол, аскорбиний
хүчил зэрэг биологийн идэвхт бодис нь харилцан адилгүй орших ба
глюконы, сүүний, тосны, нимбэгний хүчил зэрэг органик бодис ихээр агуулна.
- Зөгийн бал нь бие махбодийг чийрэгжүүлэх, чихрийн шижин өвчнийг сувилах, ходоодны
шарх, мөөгөнцөрт өвчин, арьсны шарх, хүнсэнд агуулагдах өвчин үүсгэгч бичил биетний
үржлийг сааруулах үйлчтлгээтэй.
- Зөгийн балыг шинэ байдлаар эсвэл ундаа бэлтгэж уухаас гадна талх чихэр, сүү зэрэгтэй
хамт хэрэглэж болно.
Оливийн тос
Оливийн тосны 77%-ийг нэг хос холбоост ханаагүй хүчил эзэлнэ. Түүнчлэн А, В, Е
аминдэм их бөгөөд харин тосны бусад төрөлтэй харьцуулахад уураг бага юм.
- Энэ тос нь зүрх судасны өвчинд өртөх эрсдлийг бууруулах үйлчилгээтэй ба судас
хатуурах, цусны даралт ихсэх явцыг сааруулах, цусны сахарын түвшинг бууруулах, цусан
дахь холестериний түвшинг багасгана.
- Оливийн тосыг салат хийж, хоол хүнсэнд шууд хэрэглэнэ

11. • 1. Шарсан үхрийн мах • 5. Шарсан өндөгөнд амтны охь
болон төмсийг холиж идэхгүй байх: үйхгүй байх: Тахианы шарсан
Шарсан үхрийн мах болон төмсийг өндөгөнд амтны охь үйвэл тахианы
холиж идвэл ходоод гэдсэний чадавхыг өндөгний жинхэнэ үнэр амт нь
муугаар нөлөөлдөг.
өөрчлөгдөх буюу дарагддаг юм.
2. Сонгиныг дүфүтэй холиж идэхгүй 6. Улаан лууван болон цагаан
байх: Дүфүнд хадгалагдаж байгаа кальц лууванг холиж идэхгүй байх: Цагаан
болон сонгинын дотрох өвсний хүчил лууванд маш их амин дэм С агуулагдаж
нийлээд өвсний хүчлийн кальц болж
ходоодны шингээлтийг харшилдаг. байдаг, гэвч улаан лууванд агуулагдаж
байгаа чийг бамыг эсэргүүцэх хүчлийн
3. Буурцгийн ээдмийг өндөгтэй холиж эд нь амин дэм С-д харш нөлөө
идэхгүй байх: Өндөгний уураг болон үзүүлдэг байна.
буурцгийн ээдэм дэх инсулин нийлбэл
энэ хоѐр эдийн шим тэжээл алдагддаг. • 7. Лууван болон жимсийг холиж
• 4. Өндгийг цайнд чанахгүй байх: идэхгүй байх: Лууван зэрэг хүнсний
Цайнд амьд бодисын шүлт байхаас ногоо нь ходоодонд янз бүрийн хүчил
гадна бас хүчлийн эд агуулагдаж байгаа бий болгодог. Энэ үед жимс идэх юм
тул эдгээр нийлмэл эд нь өндөгний
төмөрийн элементтэй нийлбэл бол жимсэнд агуулагдаж байдаг
шингээлтэд муу. гуулийн өрлийн эд нь гэдэс ходоодны

12. 9. Сүүний Үнээний сүүг жүржтэй холиж идэхгүй
байх: уураг нь жүржинд агуулагдаж байгаа
жимсний хүчил болон амин дэм С-тэй нийлбэл
эгшин хатуурч ходоод гэдэсний шингээлтийг
нөлөөлдөг.
10. Шар лууванг архитай холихгүй байх: Шар
луувангийн В эд нь спирттэй холилдвол хэн хүнийг
элэгний өвчинд нэрвэгдүүлэх аюултай.
бактерт задарч хүний бие • 11. Цагаан архийг хийжүүлсэн ундаатай холиж
цогцыг таргалуулах юм уу уухгүй байх: Энэ хоѐр хатуу зөөлөн ундааг
бамбай булчирхайг том холивол, нүүрсхүчлийн хий бий
болгодог байна. болж, ходоод, элэг, бөөр зэргийг хүнд ноцтой
8. Далайн гаралтай хүнсний нөлөөлж, зүрх тархины судасыг гэмтээдэг байна.
зүйлийг жимстэй холиж 12. Мах идсэнийхээ дараа цай уухгүй байх: Мах
идэхгүй байх: Далайн гаралтай болон далайн гаралтай хүнсний зүйл зэрэг уураг
хүнсний зүйлд уураг болон ихтэй идээ будааг идсэнийхээ дараа цай уухгүй бол
кальц зэрэг шим тэжээлтэй зүйл биед ашигтай, цайнд агуулагдаж байдаг үлэмж
элбэг байдаг, хэрэв хүчиллэг хэмжээний даннийн хүчил нь уурагтай нийлээд
зүйл их агуулагдсан жимстэй даннийн хүчлийн уураг бүрдүүлж, гэдэсний
холиж идвэл гэдэс ажиллагааг удаашруулдаг байна.
өвдөх, бөөлжих, дур гутах зэрэг
илрэл гардаг юм.

13. • Жимсийг бүтцээр нь үрт жимс, яст жимс, жимсгэнэ гэж ангилна.
Мөн халуун орны жимсийг тусгай бүлэг болгодог. Жимс, жимсгэнэ
нь их хэмжээний ус, глюкоз, фруктоз, уусдаг аминдэмийн эх үүсвэр
болно. Монгол оронд 10 овгийн 29 төрлийн 75 зүйл жимс, жимсгэнэ
ургадаг.
• Жимс, жимсгэний чанарыг болц, гадаад байдал (шинэлэг
байдал, механик гэмтэл, химийн болон бичил биетний
бохирдол, өвчлөл), хэлбэр, жимсний
хэмжээ, амт, үнэр, өнгө, шүүсний гарц, зөөлөн эдийн төрх
байдал, нягт зэрэг үзуүлэлтээр тодорхойлно.
• Жимс, жимсгэнэ нь эслэг, аминдэм, эрдэс бодис, ус, саахрын
агууламж ихтэй бөгөөд фитохимийн бодисоор баялаг.
Жимс, жимсгэнэ тогтмол хэрэглэснээр хорт хавдар, зүрх судасны
өвчин, цус харвалт, альцгеймерийн өвчин, нүдний болор цайх болон
өтлөлттэй холбоотой зарим өвчнөөс урьдчилан сэргийлдэг болохыг
судлаачид тогтоогоод байна. Судлаачид хоногт 3 нэгжээс дээш
хэмжээний жимс, жимсгэнэ хэрэглэх нь нүдний хараа муудахаас
урьдчилан сэргийлдэг гэж үзэж байна (Cho, 2004). Жимс, жимсгэнэ
нь калигаар баялаг тул бөөр чулуужих өвчнөөс урьдчилан
сэргийлдэг. Жимс, жимсгэнэ нь илчлэг багатай тул жин бууруулах
хоолны дэг баримтлах үед хэрэглэх нь тохиромжтой.

14. • Дэлхий дээр 75 овгийн 1200 гаруй зүйлийн • Генератив ангилалд дараах
хүнсний ногоо ургадаг байна. Хоол хүнсэнд ногоо багтана.
хэрэглэх шүүслэг ургамлыг хүнсний ногоо
• Лоолийн төрөл:
хэмээн эрдэмтэд тодорхойлжээ. Тухайлбал:
хаш, улаан, ногоон
залуу мөчир, нахиа, үндэс, үндэслэг
чинжүү, улаан лооль
иш, толгой, булцуу, үрэвч, үр, жимсийг
хүнсэнд хэрэглэнэ. Хүнсний ногоог вегетатив • Хулууны төрөл: өргөст
(булцуу, үндэс, салаа, шилбэ, гол, иш, навчийг хэмх, тарвас, хулуу, амтат гуа
нь хүнсэнд хэрэглэх ногоо) ба генератив • Буурцаг: шар
(жимс, цэцгийг нь хүнсэнд хэрэглэх ногоо) буурцаг, вандуй, бусад шош
гэж 2 бүлэгт хуваана. • Үр тарианы төрөл
• Вегетатив ангилалд дараах ногоо багтана. • Хүнсний ногоог амьдралын
• Булцуут ногоо: төмс, амтат төмс, хүрэн хугацаагаар нь нэг наст, олон
манжин наст гэж ангилна. Үр соѐолохоос
• Үндэс үрт ногоо: шар, улаан, цагаан лууван, яншуй, цоохор эхлээд болц нь гүйцэж ургац
майлз, хүрэн, шар манжин зэрэг үндэслэг ишт ногоо хураах хүртэлх үеийг амьдралын
хугацаа гэнэ.

15. • Үр жимс нь жилийн нэг улиралд ургаж
боловсордог ургамлыг нэг наст гэх бөгөөд
тарвас, амтат гуа, хулуу, хурган гуа, өргөст
хэмх, лооль, хаш, чинжүү, буурцагт
ногоо, улаан
лууван, гоньд, шанцай, бууцай хамаарна.
Тариалалтын анхны жилд боловсорч 2
дахь жилдээ үр жимсээ өгдөг ургамлыг
олон наст гэнэ. Жишээ нь: яншуй, цагаан
лууван гэх мэт. Хүнсний ногоог
боловсролтын хугацаагаар нь
эрт, дунд, орой болцтой, ургасан талбайн
онцлогоор нь ил хөрсний, хамгаалалттай
хөрсний буюу хүлэмжийн гэж ангилна.
• Хүнсний ногоо нь аминдэм, эрдэс
бодис, эслэг, нүүрс усаар баялаг. Хүнсний
ногоо нь төрөл бүрийн фитохимийн
бодисоор нэн баялаг бөгөөд тэдгээр нь
антиоксидант, бактер, вирус, мөөгөнцрийн
эсрэг, хорт хавдрын эсрэг үйлчлэл
үзүүлдэг

16. • Монгол оронд 28 овгийн 136 төрлийн 375 зүйл
мөөг ургадаг. Шинэхэн мөөг нь ус (84-
92%), уураг (2-3%), тос (0.4-1.7%), нүүрс ус
(эслэг 0.7-2.5%) болон тос ба усанд уусдаг
аминдэм, тосны ханаагүй
хүчил, фосфор, кали, кальц, төмөр, зэс, хром, ца
йр, иод, марганец агуулсан байгалийн
бүтээгдэхүүн юм. Харин хатаасан мөөгөнд 20-
30% орчим уураг агуулагдах учир хэмжээний
хувьд махнаас дутуугүй уургийн эх үүсвэр
болно. Мөөгийг хүнсэнд төдийгүй эмчилгээнд
өргөн хэрэглэдэг. Мөөг нь цусан дахь тосны
хэмжээг багасгах, даралт болон халуун
бууруулах, үрэвсэл болон хавдрын эсрэг үйлчлэл
бүхий биологийн идэвхт олон бодис агуулдаг.
Зарим мөөгийг сүрьеэ болон бусад халдварт
өвчин, мэдрэлийн тогтолцооны үйл ажиллагааны
саатлыг анагаахад хэрэглэж байжээ. Гэвч зарим
мөөг бие махбодийг хордуулах үйлчлэл бүхий
бодис агуулдаг учир тэдгээрийг хүнсний
мөөгнөөс ялгаж таньж сурах нь чухал. Судлаач
Г.Уранчимэгийн "Монгол орны хүнсний мөөг"
(2004) номонд мөөгний ангилал, төрөл
зүйл, хэрэглээний талаар дэлгэрэнгүй өгүүлсэн
байдаг. Монгол цагаан мөөг шарх анагаана.

18. • Óóðàã • ªºõ òîñ
Õîîëíû íàéðëàãàä àãóóëàãäàæ áóé • ªºõ òîñ íü áèå ìàõáîäûí çàðöóóëñàí
óóðàã íü áóë èí, àðüñ ,¿ñ ,õóìñ áèåèéí ýíåðãèéã íºõºæ, îð íû òààëàìæã¿é
äîòîîä øèíãýíèé á¿òýö îðæ, áèåèéí ýä íºëººíººñ õàìãààëäàã. Áèå ìàõáîä
ýñèéã íºõºí òºëæ¿¿ëýõ óóëìààð ýðõòýí (óóðàã, òàðõè, ìýäðýë, çàðèì äààâàð )
á¿ðýëäýõýä óõàë ¿¿ðýãòýé. Ìºí –ûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õýñýã áîëæ
àëèâàà ºâ èíä ºòºõººñ ñýðãèéëæ, ºãäºãººñ ãàäíà õîîë õ¿íñòýé õàìò áèåä
àæèëëàõ ýð õ¿ àäâàðûã îðæ èðñýí óóðãèéã øèíãýöèéã
íýìýãä¿¿ëäýã. Óóðãûã äîòîð íü àìüòíû ñàéæðóóëàõ áèîëîãûí ¿íýò àíàðààð èõ
áà óðãàìëûí ãàðàëòàé ãýæ àíãèäàã. À, Ä, Å àìèíäýì¿¿äýýð øèìýãäýëòèéã
Óðãàìëûí ãàðàëòàé óóðãèéã òºìñ, äýìæõýä óõàë ¿¿ðýãòýé. ªºõ òîñûã
öàãààí áóóäàé, àðâàé çýðýã õîîë óðãàìëûí áà àìüòíû ãàðàëòàé ãýæ
õ¿íñíýýñ àâäàã áîë àìüòíû ãàðàëòàé àíãèëíà. Óðãàìëûí ãàðàëòàé ººõ òîñîíä
óóðãèéã ìàõ, çàãàñ, ºíäºã, ñ¿¿í íàðàíöýöýã, èíäóí, æèìñ çýðãýýñ
á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ àâäàã. àâäàã áîë àìüòíû ãàðàëòàé ººõ òîñûã
ìàëûí ººõ, öºöãèéí òîñ çýðãýýñ àâíà.

19. Í¿¿ðñ óñ
Í¿¿ðñ óñ íü áèå ìàõ áîäûí õîíîãò çàðöóóëàõ ýíåðãèéí 50% -ûã íºõºæ ºãäºã. Óóðàã ººõ òîñíû øèãýöèéã
õóðäàñãàõàä íºëººëäºã. Í¿¿ðñ óñûã ýíãèéí áà íèéëìýë ãýæ àíãèëíà. Ýíãèéí í¿¿ðñ óñíû ãîë òºëºººëºã
íü ãëþêîç áà ôðóêòîç áºãººä ¿ð æèìñ, çºãèéí áàëàíä àãóóëàãäíà. Õàðèí íèéëìýë í¿¿ðñ óñûã àðâàéí
ãóðèë, õèâýã çýðýã ¿ð òàðèàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ àâäàã.
Ýðäýñ áîäèñ
Êàëüöè, ôîñôîðò, òºìºð, èîä, ìàãàíè, öàéð çýðýã ýðäýñ áîäèñ íü áóë èí, àðüñ ,¿ñ ,õóìñ, öóñ, ìýäðýë
çýðýã ýä ýðõòíû á¿òýö îðäîã. ̺í áèå ìàõ áîäèã õàëäâàðààñ õàìãààëàõààñ ãàäíà îþóí
óõààí, ñýòýõ¿éí õºãæèëä óõàë ¿¿ðýãòýé. Ýðäýñ áîäèñûí õýðýãöýýã ìàõ, çàãàñ, ñ¿¿, áÿñëàã, íîãîîí
ºíãºòýé õ¿íñíèé íîãîîã õýðýãëýñíýýð õàíãàæ áîëíî
Àìèíäýì
Àìèíäýì á¿õýí ºâºðìºö ¿éë èëãýýòýé áîëîâ áèå ìàõ áîäûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ, ýð¿¿ë
áàéëãàõ à õîëáîãäîëòîé. Óóðàã, ººõ òîñûã áèé áîëãîõ, õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõýä óõàë ¿¿ðýãòýé.
Àìèíäýìèéã æèìñ, õ¿íñ íîãîî, ¿ð òàðèà áîëîí àìüòíû ýëýãíýýñ ãàðãàæ àâäàã. Àìèíäýìèéã óñàíä áà
òîñîíä óóñãàäàã ãýæ àíãèëíà.

20. • Øèíý õ¿íñíèé á¿òýãäýõ¿¿íèé øèíæ
• Ìàõ –Òîä óëààí ºíãºòýé, ìàõíû ãàäàðãóó íü öýâýð
õóóðàé, ñàëñ ºíãºðã¿é, çàãñààëòûí õàëüñàí
á¿ðõ¿¿ë ¿¿ññýí, õóðãóóãààð äàðõàä ¿¿ññýí
õîíõîõîé õóðäàí àðèëäàã,ººõ íü ¿ë ìýäýã øàðãàë
òóÿàòàé, öàãààí ºíãºòýé, øèíý ìàõíû àÿòàéõàí ¿íýð
àìòòàé áàéíà.
• Õèàì –Á¿ðõýìâ õàëüñ á¿òýí, õóóðàé
öýâýð, ºíãºã¿é, õºãöíèé ¿íýðã¿é, ç¿ñýæ ¿çýõýä
òàòèø íü æèãä, íÿãòàðøèë ñàéòàé, ø¿¿ñëýã
ÿàãààí, ãàøóóí áèø, àÿòàéõàí àìòòàé áàéíà.
• Ñ¿¿ -ßëàìã¿é øàðàâòàð öàãààí ºíãºòýé, àÿòàéõàí
àìòòàé áàéíà.
• Ãóðèë –Èñýãëýí õºãöºðñºí ¿íýðã¿é, ãàøóóí ýñâýë
èõýðëýã àìòã¿é, æèíõýíý áóóäàéí àÿòàéõàí àìòòàé
áàéíà. Ãóðèëíû çýðýã íýð òºð뺺ñ õàìààð öàãààí
øàðãààëààñ ñààðàëäóó áîð ºíãºòýé áàéíà. Ñàéí
àíàðûí ãóðèë õóóðàé áàéõ áºãººä ãàðòàà èìýðõýä
Ẻãíºðºõã¿é, àìàðõàí áóòàðíà.
• Áóäàà –Õàðëàæ öîîõðòîîã¿é, õºãöíèé
¿íýðã¿é, õîðòîí ìýðýã äèéí òýäãýýðèéí ÿëãàäñààð
áîõèðäîîã¿é áàéíà.
• Æèìñ õ¿íñíèé íîãîî –Öýâýð á¿ðýí á¿òýí õýëáýðýý
àëäààã¿é, õîðòîí øàâüæ ìýðýã óðãàìëûí ºâ íèé
óëìààñ ãýìòýæ
ìóóäààã¿é, ÿëçðààã¿é, õºãöðººã¿é, õºë人ã¿é, õàòàà
ã¿é áàéíà.
• ªíäºã –Õàëüñ íü õàòóó, á¿òýí, öýâýð, õýò æèæèã
áèø (óäààí õàãàëàõ òóòàì èãýý àëäàæ
æèæãýðäýã) ºí㺠¿íýð íü õýâèéí áàéíà.

21. • Хүний шүд, ходоод гэдэсний зохион байгуулалтыг судлаад хүн
гарал үүслээрээ ургамал болон сүүн тэжээлтэн байсныг
нотолсон байдаг. Эртний хүмүүс ногоо, жимс, самраар
хооллодог байжээ. Ургамлын гаралтай хүнс хэрэглэгсдийг
“ногоо хоолтон” буюу “веган” гэж нэрлэдэг. Монголчууд
эртнээс нааш амьтны амь хөнөөсөн хүнсийг төдийлөн
таашаадаггүй, эрүүл мэндийн ач тусыг нь бодолцон жилийн 9
сард сүү цагаан идээгээр хооллож “гэдэс цайлгах” уламжлалтай
байжээ. Монголчуудын энэ өвөрмөц уламжлал нь сүү цагаан
идээнд суурилсан байх тул “цагаан хоол” гэж нэрлэдэг. Тэд
хүнсний ургамал, сүү цагаан идээгээр үйлдэх хоолыг цагаан
хоолонд тооцно.
• “Амьтны амь хөнөөж бэлтгээгүй, мах, өндөгнөөс гаргаж
авдаг хүнсний нэмэлт зүйл найрлагад нь ороогүй
хоол, хүнсийг цагаан хоол гэнэ”.

22. • АНУ-ын Шим тэжээлийн нийгэмлэг болон Канад улсын хоолзүйчдийн
холбооноос цагаан хоолны эрүүл мэндийн ач тусыг “Зөв зохицуулсан
цагаан хоол нь эрүүл, тэжээллиг төдийгүй зарим өвчнөөс урьдчилан
сэргийлэх болон эмчилгээний ач тустай” гэж тодорхойлжээ. Махан
хоолыг боловсруулахад ургамал болон цагаан идээнээс илүү
ажиллагаа шаардагдах ба бие махбодийн илүү ажилбар бүр нь хүнийг
ядраадаг. Харин жимс, хүнсний ногоо нь махнаас 10 дахин, сүү цагаан
идээ нь 5 дахин хялбар шингэцтэй, бие махбодид ашигтай олон шимт
бодисын эх үүсвэр болдог төдийгүй бие махбодиос хортой бодисыг
гадагшлуулах, хоргүйжүүлэх шинж чанартай болохыг шинжлэх ухаан
нотолж байна. Цагаан хоол нь ханасан өөх тос, холестеролын
хэрэглээг багасгаж, эслэг болон төрөл бүрийн аминдэм, эрдэс
бодис, үл исэлдүүлэгч бодисын хэрэглээг нэмэгдүүлэх ач
холбогдолтой. Ийм учраас цагаан хоол тогтмол хэрэглэх нь эрүүл
мэндэд дараах давуу талтай болох нь судалгаагаар батлагджээ.

23. • Биеийн илүүдэл жин багасч, биеийн жин • Хорт хавдрын эрсдлийг бууруулна: Учир нь
тогтворжино: Үүний шалтгаан нь цагаан жимс, ногоо, буурцагт ургамал, үр
хоолтон амьтны гаралтай өөх тос, уураг бага тариа, самар зэрэг нь бие махбодиос хортой
хэрэглэдэг, согтууруулах ундаа хэрэглэдэггүй бодисыг гадагшлуулах болон хорт хавдрын
бөгөөд жимс, ногоо, сүү, цагаан идээ их эсрэг үйлчлэл бүхий олон бодисыг
хэрэглэдэгтэй холбоотой гэж эрдэмтэд найрлагадаа агуулдаг.
тайлбарлажээ. Иймээс цагаан хоол • Бөөрний өвчний эрсдлийг бууруулж, үйл
хэрэглэснээр таргалалтаас шалтгаалсан олон ажиллагааг хөнгөвчилнө: Уургийн хэт их
эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх боломжтой. хэрэглээ нь бөөрний ачааллыг нэмэгдүүлж
• Цусанд өөх хуримтлагдахаас сэргийлж, өвчний эрсдлийг нэмэгдүүлэх төдийгүй
,даралт тогтворжуулж, зүрх-судасны өвчилсөн бөөрийг сэдрээж хүндрүүлдэг.
эмгэг, цус харвалтын эрсдлийг бууруулна: Ургамлын уурагтай харьцуулахад амьтны
Үүний шалтгаан нь цагаан хоолтнууд амьтны гаралтай уураг нь бөөрөнд илүү их ачаалал
гаралтай өөх тос, холестерин бага хэрэглэдэг өгдөг. Цагаан хоол хэрэглэх нь бөөрний үйл
бөгөөд антиоксидант болон изофлавин, ажиллагааг хөнгөвчилж сайн нөлөө үзүүлнэ.
эслэгээр баялаг жимс, ногоо, буурцагт • Өтгөн хаталтаас сэргийлж, бүдүүн
ургамал их хэрэглэдэгтэй холбоотой гэж гэдэсний үрэвсэлт өвчний эрсдлийг
үздэг. бууруулна. Хүнсний эслэг нь бүдүүн гэдэсний
• Чихрийн шижин өвчний эрсдлийг гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг сайжруулснаар өтгөн
бууруулна: Чихрийн шижин өвчтэй хаталтаас сэргийлэх үйлчлэл үзүүлдэг.
хүмүүсийн 80% нь “ЧШӨ II” хэлбэрээр Хүнсний эслэгийн хамгийн сайн эх үүсвэр нь
оношлогдсон байх ба тэдний 90% нь илүүдэл төрөл бүрийн шош, буурцагт
жинтэй, тарган байдаг. Цагаан хоолтны ургамал, овъѐос, эрдэнэ шиш, хивэг, бүтэн
биеийн жин хэвийн байхаас гадна хоолондоо үрийн буудайн гурил, хөх тарианы
эслэгээр баялаг ургамлын гаралтай хүнс гурил, төрөл бүрийн хүнсний
түлхүү хэрэглэх учир энэ өвчинд өртөх эрсдэл ногоо, жимс, жимсгэнэ юм
буурдаг.

26. Цагаан хоол ба оюун санааны хөгжил
• Дэлхийн оюун санааны удирдагчид, суут сэтгэгчид цагаан хоолтой байгаа нь
хүний оюун санаа, ухамсрын төлөвшилд цагаан хоол эерэг нөлөөтэй болохыг
харуулж байна. Энэтхэгийн эмч нар 200 ãàðóé õ¿í äýýð удаан хугацааны
судалгаа явуулсны дүнд махан хоолтой хүмүүсийн ихэнх нь түргэн
ууртай, түрэмгий, гэтэл цагаан хоолтны 90% нь тайван, гүдэсхэн налгар байдаг
гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ.
• Профессор Т.Колин Кэмпбэлийн “Хятад судалгаа” номондоо: “Одоогоос 10-15
жилийн дараа гэхэд амьтны гаралтай уураг хүний биед маш хортой шим
тэжээл юм гэж нотлохыг та үзэх болно. Хоол хүнсэнд амьтны гаралтай уураг
жаахан л нэмэхэд өвчин тусах магадлал ямар хурдтай өсөхийг харах
болно” гэжээ.

27. Хоол тэжээлийн нэгэн мэргэжилтэн хэлэхдээ: “Соѐлжсон гэгдэх хүн
төрөлтнөөс бусад ямар ч амьтан дэлхий дээр хоолоо дутуу боловсруулах
буюу хэт идэж ялзрал үүсгэх, мөн зүй бус хоол идэж байгаагүй юм” гэжээ
/Ч.Ичинхорол, Н.Наранцогт Эрүүл байхын үндэс/.
Суут эрдэмтэн Алберт Эйнштейн хэлэхдээ “Хүний араншин бүрэлдэхэд бие
махбодийн талаасаа цэвэр нөлөө өгдөг цагаан хоолтой байх явдал нь хүн
төрөлхтөнд хамгийн үр ашигтай юм” гэжээ.
Төгс Гэгээрсэн Их Багш Чинхай хэлэхдээ“ Хэрэв одоо дэлхийн бүх хүмүүс
100 % цагаан хоолтон болвол, 60 орчим өдрийн дотор гэхэд л үр дүн нь
харагдах болно. Эх дэлхий маань Диваажны Орон болон хувирна“.