1. Нүүрс-усны биохими
ерөнхий шинж чанар, үүрэг , ангилал
гол төлөөлөгчид

2. ХООЛ ХҮНСИЙГ БҮРДҮҮЛЭГЧ 3 ГОЛ
ЗҮЙЛС

6. НҮҮРС УС
Нүүрс-ус нь байгальд өргөн тархсан хүний ахуй
амьдралд чухал хэрэгцээтэй байгалийн органик
нэгдлийн нэг анги бүлэгт хамаарна.
Энергийн эх үүсвэр болдог.Нүүрс ус нь цусанд
глюкоз, элэг булчинд гликоген хэлбэрээр байдаг.
Ургамалын хуурай бодисын массын 80% , амьтны
организмын 2%-ийг нүүрс-ус эзлэнэ.
Сүүн тэжээлтэн амьтанд уураг, өөх тосноос
нийлэгждэг.
Ихэвчлэн ургамалын гаралтай бүтээгдэхүүнээс гарган
авдаг.

7. НҮҮРС-УС

8. НҮҮРС -УС
Нүүрс-ус нь нүүрстөрөгч, устөрөгч, хүчилтөрөгчийг
найрлагандаа агуулсан органик нэгдэл юм.
 Нүүрс ус нь бүтцийн болон физиологийн чухал ач
холбогдолтой нэгдэл бөгөөд түүний биологийн
үүрэг нь асар их. Үүнд :
 1. Энергийн эх булаг болдог ба 1г нүүрс ус
задрахад 4,1 ккал энерги үүсдэг.
 2. Шаардлагатай
үед хэрэгтэй нөөц тэжээлийн
үүрэг гүйцэтгэдэг.
 3. ДНХ, РНХ , уургийн найрлага, ходоодны шүүс,
салслаг шингэний найрлаганд орж
бүтцийг
бүрдүүлдэг.


9. НҮҮРС УС
4.Хамгаалах үүрэг гүйцэтгэдэг
 (иммуноглобулины найрлаганд байдаг).
 5. Цус бүлэгнэлт, бүлэгнэлтийн эсрэг процесст
оролцоно.
 6. Тулгуурын механик үүрэгтэй. (яс мөгөөрсний
найрлаганд оролцдог)
 Нүүрс-усыг энгийн (моносахарид), нийлмэл
нүүрс-ус (полисахарид) гэж 2 бүлэгт
хуваана.
 Нүүрс-усыг түүний молекулд агуулагдах сахарын
нэгжийн мономерын тоогоор нь ангилдаг.


10. НҮҮРС – УСНЫ АНГИЛАЛ
Хэрэв тухайн молекул зөвхөн нэг
мономерээстогтсон бол моносахарид гэнэ.
Моносахаридуудын нэр -оз төгсгөлтэй
байна.
Моносахарид бүр нэг карбонилын бүлэг
(альдегид-альдоза ба кетоны - кетоза ) ба
хэд хэдэн гидроксилийн бүлэг агуулсан органик
нэгдэл юм.
Энгийн нүүрс усыг нүүрстөрөгчийн атомын
тооноос хамааруулж биоз ( С2Н4О2), триоз
(С3Н6О3 ), тетроз ( С4Н8О4 ),пентоз (С5Н10О5)
гексоз (С6Н12О6), гептоз (С7Н14О7) г.м нэрлэдэг.


11. ТРИОЗУУД

12. ТРИОЗУУД БА ТЕТРОЗУУД

13. Нүүрс ус
 Альдегид
кетон бүлэг агуулсан олон атомт
спиртийг нүүрс ус гэнэ.
 Нүүрс усны найрлаганд альдегид, кетон, спиртийн
бүлэг агуулагдах тул эдгээр бүлгүүд бусад
нэгдэлтэй холбогдон нүүрс усанд хамаарагдах янз
бүрийн бүрэлдэхүүн үүсгэдэг.
 Нүүрс усны ерөнхий томъёо Cn(H2O) байна.
Химийн бүтцээрээ олон атомт альдегид, -кетон,
-спирт, тэрчлэн нэг нэгдлүүдийн конденсацийн
бүрэлдэхүүн юм.


14. Нүүрсусыг 3 ангилна:
 Моносахаридууд –гидролизд орохгүй
 Олигосахаридууд-моносахаридын
үлдэгдлээс/210/тогтсон
нийлмэл
нүүрс
ус,
түүний
гидролизын үед моносахар үүснэ.
 Полисахар.Олон зуун мянган моносахарын
 Үлдэгдлээс
тогтоно.
 Гидролизоор нь моносахарууд үүснэ. Дотор
нь:Гомополисахарид Гетерополисахарид


15. 
Нүүрс усны ангилал:
Моносахарид
 Моносахаридынуламжлал
 Олигосахарид
 Полисахарид

Моносахарид (энгийн сахар)
 1.Моносахаридыг С-ийн атомын тооноос
хамааруулан: - Триоза - Тетроза - Пентоза Гексоза гэж ангилдаг.
 2.Альдегид, кетон бүлэг агуулдгаар нь: - Альдоза
(альдотриоза) - Кетоза (кетотриоза)
 3.Химийн шинжээр нь: - Ангижруулдаг Ангижруулдаггүй гэж ангилдаг.


16. Олигосахарид: Хоёроос эхлэн 8-10 моносахаридын
үлдэгдлээс
тогтсон
сахаридууд
багтана.Гол
төлөөлөгч нь дисахаридууд юм. Ерөнхий томъёо нь:
C12H22O11 байна. Дараах сахарууд хамаарагддаг.
Үүнд: - Мальтоза (соёолжийн сахар)
 1230014350к Джэнерги хүнд өдөрт
 Шаардлагатайгаас 8200-10250 кДжэнерги буюу 2/3ийг нүүрсусхангана.
 �Уураг тархины үйл ажиллагааг хангахад
 Зарцуулагдах энергийн 80-85% нь нүүрс усны
задралаар үүснэ.
 �Хүн өдөрт дунджаар 450-500гр нүүрс ус хэрэглэнэ.
 Эд эс эрхтнүүдэд харьцангуйгаар нүүрс ус
бага байна.

17. Хоол боловсруулах зам дахь нүүрсусны
боловсролт ба шимэгдэлт
 Амны хөндийн боловсролт.


Амилаза(III) -α,β,γ
Ходоод: рН1.5-2.0

Нарийн гэдэс:
Сахараза–изомальтазынкомплекс
 Гликоамилазынкомплекс
 β-гликозидазынкомплекс(лактаза)
 Трегалаза


Шимэгдэлт:
Идэвхитэй зөөвөрлөлт
 Хөнгөвчлөгдсөн диффузи
 GLUT 1-5 (glucose transporter protein)


18. Хүний бие махбодын доторх нүүрс усны
солилцоо нь үндсэндээ дараах үйл явцуудаас
бүрэлдэнэ:Хоол
хүнсээр
авсан
полисахар,
олигосахар,
дисахаруудХБЗдболовсрох,нарийн
гэдэсний ханаар моносахарууд шимэгдэж цусан
дорно.Эдийн дотор, юуны өмнө элгэнд гликоген
нийлэгжиж, задрах үйл явц.Эсийн дотор глюкоз
анаэроб, аэроб замаар исэлдэн задарч энерги
ялгаруулна.
Гексозуудын(глюкоз,
фруктоз,
галактозг.м) харилцан бие биедээ шилжих хувирлын
замууд
 Пируватын
аэроб исэлдэлт нь нүүрс усны
солилцооны хүрээнээс хальсан үйл явц боловч
 Түүний төгсгөлийн шатнь гликолизийн бүтээгдэхүүн
болох Пируват болно.
Эцэст нь хамгийн чухалнь глюконеогенезийн үйл явц
буюу нүүрс усны бус бодисуудаас нүүрс ус
үүсэх явдал юм.


19. Нүүрс усны солилцоог зохицуулагч дааврууд
 Нойр булчирхайн инсулин (51AX)
 Нойр булчирхайн глюкагон (29 AX)
 Адреналин
 Глюкокортикоид
 Эрүүл хүний цусны сахарын (глюкоз) хэмжээ
наснаас хамаарч өөрчлөгдөнө
 Чихэр
шижингийн үеийн цусны глюкозын
түвшин
 хөнгөнхэлбэрийнүед6.7-7.8 ммоль/л;
 дундзэргийнхэлбэр7.8-14.0 ммоль/л;
 хүндхэлбэрийнүед14.0 ммоль/л-ээсдээш


20. МОНОСАХАРИДУУД
Триозууд нь глюкозын исэлдэж задрахад үүсдэг.

Тетрозууд пентозфосфатын замын гинжин
урвалын завсрын бүтээгдэхүүн болдог.
 Пентозууд
нь нуклейн хүчлийн найрлаганд
оролцдог.
 Гексозууд нь бодисын солилцоонд гол үүрэг
гүйцэтгэдэг.

Нүүрс ус нь шугаман хэлбэрээс
цагиргаг
хэлбэрт хялбар шилждэг.


22. МОНОСАХАРИДУУД
Глюкоз нь C6H12O6 .Глюкоз нь усан үзмийн сахар,
нишингийн сахар, цардуул, цардуул, эслэгийн
найрлаганд ордог. Хүн, амьтны эд, цусны бүтцэнд
агуулагддаг ба глюкозын задралаар янз бүрийн
триозууд үүсдэг.
 Чухал ач холбогдолтай гексозд
D-глюкоз (бие
махбодид цусаар зөөвөрлөгддөг
хэрэгцээтэй
сахар ) , D-фруктоз (Зөгийн бал , жимсэнд их
байх ба глюкозаас 3 дахин чихэрлэг элэг гэдсэнд
глюкозд хувирахад хэрэглэгддэг ), D-галактоз
(сүүний
булчирхайд
нийлэгжиж,
сүүний
лактозыннайрлаганд оролцдог ) зэрэг орно.
Нүүрс ус нь шугаман бус хэлбэрээс цагираг
хэлбэрт хялбар шилждэг.


24. ГЛЮКОЗ
Глюкоз нь усан үзмийн сахар, нишингийн сахар,
цардуул, цардуул, эслэгийн найрлаганд ордог.
Хүн, амьтны эд, цусны бүтцэнд агуулагддаг ба
глюкозын задралаар янз бүрийн триозууд үүсдэг.
Чухал ач холбогдолтай гексозд D-глюкоз (бие
махбодид цусаар зөөвөрлөгддөг хэрэгцээтэй
сахар ),
 D-фруктоз ( Зөгийн бал , жимсэнд их байх ба
глюкозаас 3 дахин чихэрлэг
элэг гэдсэнд
глюкозд хувирахад хэрэглэгддэг, D-галактоз
(сүүний булчирхайд нийлэгжиж, сүүний лактозын
найрлаганд оролцдог ) г.м дисахаридууд орно.


25. D-ГЛЮКОЗА

Глюкозыг ассиметрик шинжтэй нь холбогдуулж L
,D –изомер гэнэ. Ихэнх сүүн тэжээлтний
моносахарид нь D хэлбэртэй байна. Харин нь
энгийн сахар нь пиран ба фураны цагираг
үүсгэдэг. Глюкоз нь уусмал байхдаа пираноз (99
%), мөн фураноз (1% ) хэлбэртэй байдаг.

27. ДИ САХАРИД
Ди сахарид – Гидролизын урвалаар хоёр
моносахарид үүсгэн задрах полисахаридыг ди
сахарид гэж нэрлэдэг. Энэ нь бидний
хэрэглэдэг сахар юм.
C H O
12 22 11



C12H22O11 +H2O →
C6H12O6 +
C6H12O6
Сахароз
глюкоз
фруктоз
 Дисахаридад мальтоз, сахароз, лактоз,
трегалоз г.м нүүрс усууд орно.


28. ДИ САХАРИД
Сахароз нь цагирган бүтэцтэй ба үйлдвэрт
чихрийн манжин буюу нишингээс гаргадаг.
Сахарозтой ижил молекул томъёотой чухал
изомерууд нь мальтоз, лактоз юм.
 Лактоз нь сүүнд их агуулагддаг учир сүүн
сахар гэж нэрлэдэг. Хүүхдийн сүүн тэжээл
бэлтгэх, эмийн бэлдмэл үйлдвэрлэхэд лактозыг
өргөн ашигладаг. Мальтоз нь цардуулын
задралаар
үүсэх
ба
пиво,
соёолжинд
агуулагдана.
 Трегалоз- мөөгний сахар юм. Мөн амьд бие
махбодын бүтцийн найрлаганд байдаг олон
дисахаридууд байдаг.


31. ПОЛИСАХАРИД-НИЙЛМЭЛ НҮҮРС УС
Полисахарид-Нийлмэл нүүрс ус
 Олон тооны моносахаридууд хоорондоо (10-с
дээш)
гликозид
холбоогоор
холбогдсон
нэгдлийг хэлэх ба
 1. Эс, эд, эрхтэний бүтцийг бүрдүүлэх, 2. Усанд
уусдаг полисахаридууд нь эс, эдийг хатахаас
хамгаална,
 3. Нөөц полисахаридууд нь эсэд хэрэгцээтэй үед
хэрэглэгдэнэ.
 Нийлмэл нүүрс усыг нь гомополисахарид (ижил
төрлийн) гетерополисахарид (өөр төрлийн)
гэж 2 ангилна.


32. ГЛИКОЗИДЫН ХОЛБОО

33. ГОМОПОЛИСАХАРИД
Гомополисахаридадцардуул,
гликоген,
декстранг.м нийлмэл нүүрс усууд багтана.
 Цардуул- (С Н О ) n зөвхөн глюкозын үлдэгдэл α6 10 5
глюкозидын
холбоогоор
холбогдсон
полимер
( амилоза , амилопектин ) бөгөөд төмс, тариа
будаанд агуулагдана .
 Гликоген- хүн амьтны биенд запас байдлаар
агуулагддаг. Салаалсан бүтэцтэй, амилопектин,α
глюкопиранозийн полисахарид юм. Гликоген нь 105108 Dа молекул жинтэй.Амьтны цардуул гэж нэрлэх
тохиолдол байдаг.
 Целлюлоз ( эслэг ) - ургамлын эсийн хананы
бүтцийн 50%, хөвөнгийн 98%-ийг бүрдүүлэх ба
усанд уусахгүй, α- D-глюкопиранозоос тогтдог, β-1,4гликозид холбоогоор холбогдсон.


35. ГЛИКОГЕНЫ ГИНЖИН ХЭЛХЭЭ

36. ГЕТЕРОПОЛИСАХАРИД
Гетерополисахарид: - мурейн, гепарин,
гиалуроны хүчил , гликозамингликан г.м.
нийлмэл нүүрс усууд орно.
 Гепарин- нь цусны бүлэгнэлт ихэссэн үед цусыг
шингэрүүлэх зорилгоор хэрэглэдэг ба 1:4
гликозид холбоогооор холбогдсон D глюкуронат2 сульфат ба
N ацетилглюкозамин -6сульфатаас тогтсон нэгдэл юм.
 Гиалуроны хүчил- холбогч эдийн найрлаганд
оролцож эсийн нэвтрэх чанарыг зорицуулдаг ба
эс эдэд хортой бодис орохоос хмгаалдаг. Нүдний
шиллэг бие, үр дамжуулах хоолой, өндгөн эсийн
гадна талаар бүрхсэн байдаг.


40. ТА АЛИЙГ НЬ ИХЭВЧЛЭН СОНГОДОГ
ВЭ?

48. ТАВАГТАЙ ХООЛОО ХАРЦГААЯ!

49. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД
БАЯРЛАЛАА