1. 1. Хичээл унших
a. Ангиллыг бүтцийн схемеер үзүүлэх
b. 5 асуулт зохиох
c. Òºмºрлºгийн цахилгааны шинж унших
2. Ашиглах материал
a. Материал судлал
b. Дараах унш
c. 10 асуулт зохиох
Дамжуулагч бүтээгдэхүүн
Дамжуулагч, хагас дамжуулагч, тусгаарлагч зэрэг материал нь цахилгаан гүйдэл
дамжуулах ба ººðººð õýëáýë òýäãýýðò öàõèëãààí äàìæóóëàõ ¿çýãäýë àæèãëàãääàã. Òóñãààðëàã÷ààð
ìàø áàãà ã¿éäýë ã¿éäýã. Тусгаарлагчийг цахилгаан дамжуулах байдлаар нь хоёр хуваана.
¯¿íä: Ýçëýõ¿¿íèé – ýçëýõ¿¿íýýð óðñàõ ã¿éäëýýð ( I ), ãàäàðãóóãèéí – ãàäàðãóóãààð óðñàõ
ã¿éäëýýð ( I S ) òîäîðõîéëîãäîíî.
Èéìä òóñãààðëàã÷èéí õóâèéí ýñýðã¿¿öëèéí áàéäëûã õóâèéí ýçëýõ¿¿íèé ýñýðã¿¿öýë (  ),
ãàäàðãóóãèéí õóâèéí ýñýðã¿¿öýë (  S ) ãýæ õî¸ð õóâààíà. Ýçëýõ¿¿íèé õóâèéí ýñýðã¿¿öýë  íü
ò¿¿íèé ýçëýõ¿¿íýýð öàõèëãààí ã¿éäýë I ºíãºðºõ òóñãààðëàã÷èéí ÷àäâàðûã òîäîðõîéëíî.
Õàðèí ãàäàðãóóãèéí õóâèéí ýñýðã¿¿öýë  S тусгаарлагчийн гàäàðãóóãààð öàõèëãààí
ã¿éäëèéí ºíãºðºõ ÷àäâàðûã òîäîðõîéëíî.
Ýçëýõ¿¿íèé õóâèéí ýñýðã¿¿öýë (îì·ñì), ãàäàðãóóãèéí õóâèéí ýñýðã¿¿öýë (îì) – ààð òóñ òóñ
õýìæèãäýíý.
Òóñãààðäàã÷ààð ºíãºðºõ ýçëýõ¿¿íèé áà ãàäàðãóóãààð óðñàõ ã¿éäëèéí çàì
1 – òóñãààðëàã÷, 2 – ýëåêòðîä
Ýçëýõ¿¿íèé õóâèéí ýñýðã¿¿öýë íü á¿õ öàõèëãààí òåõíèêèéí ìàòåðèàë õóâààðèëàëòûí
¿íäñýí ãóðâàí á¿ëýãò áàéíà.

2. ¯үнд: дамжуулагч, хагас дамжуулагч, тусгаарлагч гэх мэт. Тухайлбал: дамжуулагч
ìàòåðèàëä ýçëýõ¿¿íèé öàõèëãààíû õóâèéí ýñýðã¿¿ë: 10 -6 – 10-4 îì·ñì, õàãàñ äàìæóóëàã÷ ìàòåðèàëä
10-4 – 1010 ом·см, тусгаарлагч материалд 1010 – 1020 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø îì·ñì – ýýð õýìæèãääýã.
Öàõèëãààí öýíýã ãýäýã íü öàõèëãààíû öýíýãäýãäñýí õýñãèéí (èîí, ýëåêòðîíóóäûí) ÷èãëýë
á¿õèé õºäºë㺺í áîëíî. Ýëåêòðîí ¿ðãýëæ õàñàõ öýíýãòýé áàéíà.
Èîí íü àëäñàí áóþó íýìæ àâñàí ýëåêòðîíû òîîã ¿ç¿¿ëñýí àòîì áîëíî. ׺뺺ò ýëåêòðîí,
èîíóóä íü òóñãààðëàã÷èä öàõèëãààí ã¿éäëèéã 纺âºðëºã÷èä áîëíî.
Øил шаазан зэрэг бусад хатуу тусгаарлагчид нь ионон цахилгаан дамжуулалттай байдаг.
Ãàäààä öàõèëãààí õ¿÷äëèéí ¿éë÷ëýëýýð íýìýõ èîí êàòîä ðóó, õàñàõ íü àíîä ðóó òóñ òóñ õºäºëíº.
Òýäãýýð íü ýëåêòðîäîä õ¿ð÷ èðýýä öýíýãã¿é áîëæ õóðñàí áîäèñûí äàâõàðãûã ¿¿ñãýíý.
Тусгаарлагчийн цахилгаан дамжуулалтûг тºрлººр нь хоёр бүлэгт хуваана.
Íýã õýñýã íü ýëåêòðîíû öàõèëãààí äàìæóóëàëò ñàéí áàéõàä, íºãºº õýñýã íü èîíû öàõèëãààí
äàìæóóëàëò ñàéí áàéäàã.
Диелектрикийн туйлшрал
Дамжуулагч дахь хүчдлийн үйлчлэлээр тусгаарлагчийн доторх холбоо бүхий цахилгаан
цэнэгийн цэгцрэх ажиллагааг тусгаарлагчийн òóéëæèõ ãýíý.
Òóéëæèõ àæèëëàãààã æèøýýãýýð òàéëáàðëàÿ. Öàõèëãààí õóðèìòëóóð ¿¿ñãýõ õî¸ð òºìºðëºã
электродûн (2) хооронд байрлуулсан хуудас (1) байдалтай тусгаарлагчийг авч үзье. (зураг - 1)
Õýðýâ õóðèìòëóóðûã òîãòìîë õ¿÷äýë ¿¿ñãýã÷èä çàëãàâàë, ò¿¿íèé ýëåêòðîä äýýð ýñðýã
òýìäýãòýé öàõèëãààí öýíýã áèé áîëíî (çóðàã - 2).
Ýнэ цэнэгүүд нь тусгаарлагчид цахилгаан талбайг үүсгэнэ. Õүчний үйлчлэлээр цахилгаан
òàëáàéí àòîìûí ýëåêòðîíóóä ººðèéí öºì人 õàðüöàíãóéãààð íýìýõ ýëåêòðîä – àíîä ðóó øèëæèíý.
Øèëæñýí ýëåêòðîíóóä íü íýìýõ öýíýã á¿õèé àòîìûí öºìòýé, ººð õîîðîíäîî õîñ õîñîîðîî
õîëáîãäñîí öàõèëãààí öýíýãèéã ¿¿ñãýíý.
Èéì õîñ öýíýã¿¿äèéí (çóðàã - 3) ººð õîîðîíäîî l çàéòàé áàéðëàñíûã öàõèëãààíû óÿí
õàðèìõàéí õîñëîë áà äèïîëü ãýíý.

3. Çóðàã – 1. Õóðèìòëóóðûí Çóðàã – 2. Тусгаарлагчийн Çóðàã – 3. Öàõèëãààíû óÿí
ýëåêòðîäûí õîîðîíäîõ ýëåêòðîíû òóéëæèëò õàðèìõàéí äèïîëèéí áà
тусгаарлагч õîñëîëûí á¿ä¿¿â÷
Ýíý äèïîëèéí õýìæýý íü øèëæñýí ýëåêòðîíû öýíýã, òýäãýýðèéí öºìººñ, öýíýã¿¿ä õ¿ðòýëõ
çàéí ¿ðæâýðýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ýíý ¿ðæâýðèéã äèïîëèéí öàõèëãààíû ìîìåíò ãýíý.
m  q l
q - øèëæñýí àòîìûí ýëåêòðîíû öàõèëãààíû íèéëáýð öýíýã.
Öахилгаанû талбайгаар үүсгэгдсэн тусгаарлагч дэх диполь нь зураг – 3 – ä ¿ç¿¿ëñíýýð
гинж байдалтай байрлана. Èйнхүү цахилгаан талбайн үйлчлэлд үүссэн тусгаарлагч түүнд бий
áîëñîí õ¿÷äýëä, ýëåêòðîíû øèëæèëòèéí ¿ðýýð àòîìóóä öàõèëãààíû äèïîëü áîëíî.
Èйм диполь нь тусгаарлагчид үйлчлэх цахилгаанû хүчдлээр гэнэт үүсэх ба хэрэв
õóðèìòëóóðûã õ¿÷äýë ¿¿ñãýã÷ýýñ ñàëãàâàë äèïîëü ¿ã¿é áîëíî.
Èéíõ¿¿ òýðýýð óÿí õàðèìõàé äèïîëü ãýæ íýðëýãäýõ áà òýäãýýðèéí ¿¿ñãýõ àæèëëàãààã
ýëåêòðîíû òóéëæèõ ãýíý.
Ýëåêòðîíû òóéëæèëòààñ ãàäíà, ººð òºðëèéí òóéëæèëòóóä áàéäàã.
Тусгаарлагчийн молекулууд нэмэх, хасах ионуудаас тогтоно. Ýнэ молекул дахь нэмэх,
хасах ионууд бүр тусгаарлагчид хүчдэл ºгºгдºхийн ºмнº үүссэн.
Òèéì ìîëåêóëä èîíîîñ á¿ðäñýí öàõèëãààíû äèïîëü áàéäàã. Èéì äèïîëèéã óÿí õàðèìõàéí
äèïîëèîñ ÿëãàæ õàòóó äèïîëü ãýíý.
Öàõèëãààí öýíýãèéí  q ;  q õî¸ð èîíèéí õîñ õîëáîî áàéäàëòàé õàòóó äèïîëèéã çóðàã – 4
– ä ¿ç¿¿ëýâ.

4. Çóðàã – 4. Öàõèëãààíû õàòóó äèïîëèéí á¿ä¿¿â÷
Ýíý õàòóó äèïîëèéí öàõèëãààíû ìîìåíòûã öàõèëãààíû àíõíû ìîìåíò ãýæ íýðëýýä,
¿ñãýýð òýìäýãëýíý. Ò¿¿íèé õýìæèãäýõ¿¿í: öýíýã q, èîíóóäûí õîîðîíäûí çàéí l ¿ðæâýðòýé òýíö¿¿.
µ
  q l
Äèïîëèéí öàõèëãààíû ìîìåíòûí ÷èãëýëèéã ñóìààð òýìäýãëýõ (âåêòîð øèã) áà òýð óÿí
õàðèìõàéí äèïîëèéí àäèë õàñàõ èîíîîñ íýìýõ èîí ðóó ÷èãëýñýí áàéíà.
Ìîëåêóëûí íàéðëàãàíä õàòóó äèïîëü áàéõûã òóéëûí áóþó äèïîëèéí, ìîëåêóëûí õàòóó
äèïîëüã¿é áàéõûã ñààðìàã ãýæ ÿðüäàã.
Туйлших молекулаас тогтсон тусгаарлагчийг òóéëûí áóþó äèïîëèéí, ñààðìàã ìîëåêóëààñ
бүтсэн тусгаарлагчийг ñààðìàãìéí тусгаарлагч гэж нэрлэнэ.
Òусгаарлагч дэх эрчим хүчний алдагдал
Тусгаарлагчидт óéëæèëòûí àæèëëàãàà ÿâàãäàõàä ýíý àæèëëàãààãààð òóéëæèëòûí ¿åä
öàõèëãààí öýíýã øèëæäýãýýñ ò¿¿ãýýð öàõèëãààí ã¿éäýë ã¿éíý.
Ýëåêòðîíû òóéëæèëòûã õºäºëãºæ áàéãàà ã¿éäýë íü ìàø áîãèíî õóãàöààíä ºíãºðºõ áà
òýðýýð øèëæèëòèéí ã¿éäýë  ñì ãýæ íýðëýñýí. Áóñàä òóéëæèëòàíä (äèïîëèéí, ýçëýõ¿¿í – öýíýãèéí)
öàõèëãààí ã¿éäýë íèëýýä óðò õóãàöààíû õîîðîíä áîëæ ºíãºðíº.
Ýíý òºðëèéí òóéëæèëòàí äàõü öàõèëãààí ã¿éäëèéã àáñîðáöèéí ã¿éäýë  àáñ ãýíý. Àáñîðáöè
– шингээх (латин үг). Ýнэ хоёр тºрлийн гүйдлээс гадна тусгаарлагч бүрээр дамжуулах ã¿éäýë (  ï ð )
гүйдэл ºнгºрнº. Èймд тусгаарлагчид ºгºгдсºн хүчдлийн үйлчлэлд ерºнхий гүйдэл гурван тусгай
ã¿éäëýýñ á¿ðäýíý.
  ñì   àáñ   ï ð (1)
Ýнэ гүйдлийн ººрчлºлт нь тусгаарлагчээр ºнгºрºх хугацаанаас хамаарахûг (ºгºгдсºн
òîãòìîë õ¿÷äýëä) çóðàã – 1 – ä ¿ç¿¿ëýâ.

5. Çóðàã – 1. Òîãòìîë õ¿÷äëèéí õóãàöààíààñ Çóðàã – 2. Õувьсах хүчдлийн үеийн тусгаарлагч
тусгаарлагч дэх гүйдлийн ººрчлºлт тусгаарлагч дэх гүйдлийн ººрчлºлт
Õэрэв тусгаарлагчийг хувьсах хүчдэлд залгавал дээр дурдсан гурван тºрлийн гүйдэл нь
тусгаарлагчээр бүхий л цагийн туршид ºнгºрºх ба тэрээр хувьсах хүчдэл байсан цагт л
үргэлжилнэ. Тусгаарлагч дэх гурван гүйдлийг вектор диаграммаар зураг – 2 – ä ¿ç¿¿ëýâ. Çóðàãò
õ¿÷äýë U – ã õýâòýý áàéðëàëòàé âåêòîðûí áàéäëààð, øèëæèëòèéí Iñì ã¿éäëèéã U õ¿÷äëèéí âåêòîðò
ýãö áîñîî âåêòîðîîð ä¿ðñýëíý.
Àáñîðáöèéí (øèíãýýõ) ã¿éäýë Iàáñ íü õ¿÷äëèéí U âåêòîðò îéñíîîð õàãàñ ¿åýñ áàãà (90î –
ààð áàãà) âåêòîðîîð ä¿ðñëýãäýíý. Äàìæóóëàõ ã¿éäýë Iïð õ¿÷äýë U – òýé (ôàçààð) äàâõöàíà.
Âåêòîðóóäûã íýìýõ ãåîìåòðèéí ä¿ðìèéã àøèãëàí Iàáñ, Iïð, âåêòîðóóäûã ººð õîîðîíä íü
зэрэгцээгээр зººж, гурван гүйдлийг нэмнэ. ¯үний үр дүнд тусгаарлагч дэх вектор байдалтай
åðºíõèé ã¿éäëèéã Iîáù ãàðãàíà.
Åðºíõèé ã¿éäýë Iîáù, õ¿÷äýë U – èéí âåêòîðóóäûí õîîðîíäîõ ºíöãèéã ãðåê ¿ñýã φ (ôè) – ýýð
òýìäýãëýýä, ôàç øèëæèëòèéí ºíöºã ãýæ íýðëýíý. Øèëæèëòèéí ã¿éäýë Iñì, åðºíõèé ã¿éäýë
âåêòîðóóäûí õîîðîíäîõ ºíöãèéã тусгаарлагч дэх алдагдлын ºнцºг ãýæ íýðëýíý.
Àáñîðáöèéí ã¿éäëèéí èäýâõòýé áàéãóóëàã÷ ã¿éäýë, äàìæóóëàõ ã¿éäëèéí íèéëáýð íü
åðºíõèé ã¿éäëèéí èäýâõòýé áàéãóóëàã÷òàé òýíöýíý.
 à   à.àáñ   ï ð (2)
Øèëæèëòèéí ã¿éäýë Iñì, àáñîðáöèéí ã¿éäëèéí ðåàêòèâ áàéãóóëàã÷èéí íèéëáýðèéã
åðºíõèé ã¿éäëèéí Iîáù ðåàêòèâ áàéãóóëàã÷ Ið ãýæ íýðëýíý.
 ð   ð.àáñ  ñì (3)
Õуримтлуурт зарцуулагдах идэвхтэй чадал, ººрººр хэлбэл тусгаарлагчийг халаахад
çàðöóóëàãäàõ ÷àäàë íü õ¿÷äýë, èäýâõòýé ã¿éäëèéí Ià ¿ðæâýðòýé òýíö¿¿ áàéíà.
à  U   à (4)
Õóðèìòëóóðûí ðåàêòèâ ÷àäàë - õ¿÷äýë, ðåàêòèâ ã¿éäëèéí ¿ðæâýðòýé òýíö¿¿.
ð  U   ð  âà ð (5)

6. ÿéäëèéã ¿ç¿¿ëñýí âåêòîð çóðìàãààñ (çóðàã–2–èéã õàð) îëæ áîëíî.
 à :  ð.  tg (6)
Ýнэ харьцаанаас тусгаарлагч дэх идэвхтэй гүйдлийн хэмжигдэхүүн:
 à   ð.  tg (7) áîëíî.
Ðåàêòèâ ã¿éäýë äàðààõ òîìú¸îãîîð òîîöîîëîãäîíî:
Ið  U    C  à (8)
Ýíä:   2    f ºíöãèéí äàâòàìæ
f - õóâüñàõ ã¿éäëèéí äàâòàìæ /ãö/
Èäýâõòýé ã¿éäëèéã îëîõûí òóëä (6) òîìú¸îíä ðåàêòèâ ã¿éäëèéí I ð  U    C õýìæèãäýõ¿¿íèéã
òàâüæ, èäýâõòýé ã¿éäëèéí à ãýñýí ººð íýã øèíý èëýðõèéëëèéã ãàðãàí àâíà:
I à  U    C  tg  à (9)
Èäýâõòýé ÷àäëûã òîîöîîëîõûí òóëä (4) òîìú¸îíä èäýâõòýé ã¿éäëèéí (  à ) èëýðõèéëëèéã
òàâüæ ò¿¿íèé ýöñèéí èëýðõèéëëèéã ãàðãàí àâ÷ áîëíî.
à  U 2    C  tg /âò/ (10)
Ýíä: U - õ¿÷äýë (â)
C - õóðèìòëóóðûí áàãòààìæ (Ô)
 - ºíöãèéí äàâòàìæ
Ýíý òîìú¸î õ¿÷äýë U , ò¿¿íèé äàâòàìæ f , áàãòààìæ C õýìæèãäýõ¿¿íýýð ºãºãäñºí ¿åä
тусгаарлагч дэх эрчим хүчний алдагдал, tg ºíöãèéí óòãààñ õàìààðíà.
Ýíý tg õýìæèãäýõ¿¿íèéã тусгаарлагчийн алдагдал ºнцгийн òàíãåíñ ãýæ íýðëýíý.
Тэрээр хувьсах хүчдэл ажиллаж байгаа тусгаарлагчид алдах, идэвхтэй чадлûн хэмжигдэхүүнийг
òîäîðõîéëíî.
Ýнэ хэмжигдэхүүн нь тусгаарлагч бүрт байх цахилгаанû тодорхойлолт болно. Îрчин
¿åèéí öàõèëãààí òóñãààðëàõ ìàòåðèàëä tg  0.0001 -ààñ 0.05 õ¿ðòýë õÿçãààðò áàéíà. tg -ûí óòãà
хэдийчинээ бага бол тусгаарлагч тºдийчинээ сайн, учир нь түүнд эрчим хүчний алдагдал бага
áîëíî.
Ýцэст нь тусгаарлагчийн халах, хугацаанаас ºмнº эвдрэхэд хүргэж болох þì.

7. Òусгаарлагчийн нэвчилт
Тусгаарлагчид нь цахилгаан тусгаарлах материалûн үүргээр цахилгаан байгууламж,
ìàøèí, àïïàðàòóóäàä õýðýãëýãäýõ áà òýðýýð ºíäºð õ¿÷äëèéí ¿éë÷ëýëä öàõèëãààí òàëáàéí õ¿÷ýýð
ãýìòýæ áîëíî. Ýíý ¿çýãäëèéã тусгаарлагчийн нэвчилт гэж нэрлэнэ. Тусгаарлагч ºгºгдсºн
õ¿÷äëèéã äààõã¿éãýýñ íýâòýð÷ íýâ÷èë ¿¿ññýí õýñãýýð ãýìòýõ áîëíî.
Тусгаарлагчийн онцлог шинж нь ºндºр хүчдлийг тэсвэрлэгдэгт оршино, тэр нь цахилгаан
талбайн хүчдлийн тоон хэмжээг илэрхийлнэ. Тусгаарлагчийн нэвчил болж ºнãºðñºí òýð ¿åä äýõ
öàõèëãààí òàëáàéí õ¿÷äëèéí (  ï ð ) хэмжигдэхүүнийг тусгаарлагчийн öàõèëãààíû áàò áýõ ÷àíàð
гэж нэрлэнэ. Тусгаарлагчийн цахилгаанû бат бэх чанар нь нэвчих үеийн хүчдлийг (нэвчлийн
õ¿÷äýë U ï ð ) тусгаарлагчийн нэвчил болсон хэсгийн нэгж зузаанд ( h ) õàðüöóóëñàí õàðüöààãààð
òîäîðõîéëîãäîíî.
U ïð êâ
ï ð  ;
n ìì
Тусгаарлагчээр цахилгаан гүйдэл ºнгºрºхºд тэрээр халж түүний үрээр нэвчих ажиллагаа
¿¿ñýæ áîëîõ þì ÿлангуÿа тусгаарлагчийн эсэргүүцэл тасралтгүй багасна.
Тусгаарлагчийн эсэргүүцэл багассанаас гүйдэл ихсэж, түүний температурûг ºсгºх
нºхцлийг бүрдүүлнэ. Тусгаарлагч дулаанû үйлчлэлээр хэвийн байдлаа алдах (хайлж үгүй болох)
òèéì õýìæýýíä õ¿ðòýë öàõèëãààн гүйдэл ихсэч болно. Ýнэ тохиолдолд тусгаарлагчийн нэвчлийг
äóëààíû íýâ÷èë ãýæ íýðëýíý.
Тусгаарлагчийн нэвчилтийг халалтаас чºлººлт элекронû тоо ихэсдэгийн адил үзэж болно.
Òàëáàéí õ¿÷äýëèéã èõýñãýõ òóòàì ÷ºëººò ýëåêðîíû òîî ò¿ðãýí ºñºæ, ýíý ýëåêðîíû ºñºëòèéí ÿâö
тусгаарлагчийн нэвчилтээр дуусна. Èйм маÿгийн нэвчлийг öàõèëãààíû íýâ÷èëò ãýæ íýðëýíý.
Дулаанû, цахилгаанû аль ч нэвчилтийн үед тусгаарлагчид нэвчилт болсон газраар нэвт
ñóâàã ¿¿ñýæ, ýíý ñóâàã ñàéí äàìæóóëàëòàé áîëñîí áàéíà.
Äóëààíû íýâ÷ëèéí òîхиолдолд тусгаарлагчийн халалтаас, тусгаарлагчийн цахилгаанû бат
áýõèéí  ï ð õýìæèãäýõ¿¿í áàãàñíà. (çóðàã - 1)
Ýнэ нь тусгаарлагчийг халааж түүний үрээр хэвийн байдалд алдалтûг хºнгºрүүлснээр
òàéëáàðëàãäàíà. Öàõèëãààíû áàò áýõèéí  ï ð õýìæèãäýõ¿¿í ºãºãäñºí õ¿÷äëèéí ¿éë÷ëýëèéí (  )
õóãàöààíààñ õàìààðàõ òîõèîëäîëä äýýðõèéí àäèë ìóðóé áîëîõ íü àæèãëàãäàíà. (çóðàã - 2)

8. Çóðàã – 1. Тусгаарлагчийн цахилгаанû бат бэх, Çóðàã – 2. Тусгаарлагчийн цахилгаанû бат
äóëààíû íýâ÷ëèéí ¿å äýõ òåìïåðàòóðààñ õàìààðàõ áýõ, öàõèëãààí õ¿÷äëèéí ¿éë÷ëýëèéí õóãàöààíààñ
õàìààðàõ
Öахилгаан талбайн хүчдэл багасгаснааас тусгаарлагчийн нэвчилтэнд удаан хугацаа
øààðäàãäàõ áîëíî. Ýíý ìóðóéã заримдаа «Тусгаарлагчийн амьдрал муруй» гэж нэрлэдэг, учир нь
үүгээр, ºгºгдсºн цахилгаан талбайн хүчдэлд тусгаарлагчийн бүтэн байх хугацааг тодорхойлно.
Öахилгаан нэвчилтийн тохиолдолд тусгаарлагчийн цахилгаан бат бэх (  ï ð ) ÷àíàð íü
òåìператураас хамаардаггүй, гэхдээ бүр ºндºр температурт тусгаарлагчийн цахилгаанû нэвчилт
äóëààíû íýâ÷èëòýíä øèëæèæ áîëíî. (çóðàã - 3)
Çóðàã – 3. Öàõèëãààíû áàò áýõèéí
öàõèëãààí, äóëààíû íýâ÷èëòèéí ¿å äýõ
òåìïåðàòóðààñ õàìààðàõ
Ýнэ үед температурûн ихсэлтээс тусгаарлагчийн цахилгаан бат бэх (  ï ð ) áàãàñíà.
Öàõèëãààí òóñãààðëàõ ìàòåðèàëûí öàõèëãààíû øèíæ ÷àíàðûí ä¿ãíýëò áîëîõ öàõèëãààíû ¿íäñýí
òîäîðõîéëîëòîä äàðààõ ç¿éë¿¿ä îðíî.
 Ýçëýõ¿¿íèé õóâèéí ýñýðã¿¿öýë - 
 Ýçëýõ¿¿íèé õóâèéí äàìæóóëàëò - 
 Ãàäàðãóóãèéí õóâèéí ýñýðã¿¿öýë -  S
 Ãàäàðãóóãèéí õóâèéí äàìæóóëàëò -  S
 Тусгаарлагчийн нэвтрэлт - 
 Тусгаарлагчийн алдагдал ºнцгийн тангенс - tg
 Ìàòåðèàëûí öàõèëãààíû áàò áýõ ÷àíàð -  ï ð
Тусгаарлагчийн цахилгаанû тодорхойлолтûг дараах 5 аргаар хэмжиж тодорхойлоно. ¯үнд:
 Õóâèéí ýñýðã¿¿öýë - U
 Ãàäàðãóóãèéí õóâèéí ýñýðã¿¿öýë -  S

9.  Õóðèìòëóóðûí áàãòààìæ - C
 Тусгаарлагчийн алдагдал ºнцгийн тангенс - tg
 Öàõèëãààíû áàò áýõ -  ï ð ãýõ ìýò.
Òусгаарлагчийн цахилгааны тодорхойлолтыг хэмжих арга
Õóâèéí ýñýðã¿¿öýë íü á¿õèé ë öàõèëãààí òåõíèêèéí ìàòåðèàëûí (öàõèëãààí äàìæóóëàõ,
öàõèëãààí òóñãààðëàõ, õàãàñ äàìæóóëàõ ìàòåðèàëóóä) öàõèëãààíû ¿íäñýí òîäîðõîéëîëò áîëíî.
Ò¿¿íèéã äàðààõ òîìú¸îãîîð îëæ áîëíî.
S îì  ìì2
  R ;
l ì
Äàìæóóëàã÷ ìàòåðèàëä (òºìºðëºã äàìæóóëàã÷èä) õóâèéí ýñýðã¿¿öýë õàìãèéí õÿëáàðõàí
òîäîðõîéëîãäîíî. ¯¿íèé òóëä l óðò, S õºíäëºí îãòëîëûí òàëáàé á¿õèé (çóðàã - 1) õýñýã òºìºð
àâ÷, ýíý õýñýã óòàñíûõàà åðºíõèé ýñýðã¿¿öýë R - èéã õýìæýýä äýýðõ òîìú¸îãîîð öàõèëãààí õóâèéí
ýñýðã¿¿öëèéí óòãûã òîäîðõîéëíî.
îì  ìì2
Äàìæóóëàã÷èéí õóâèéí ýñýðã¿¿öëèéã õýìæèõèéí òóëä íýãæèéã àâíà.
ì
Öàõèëãààí òóñãààðëàõ ìàòåðèàëûí õóâèéí ýñýðã¿¿öëèéí õýìæèõ íýãæèä îìîñàíòèìåòð îì  ñì  -
îì  ìì2
èéã àâíà. 1îì  ñì  10000
ì
Çóðàã – 1. Óðòààðàà òîãòìîë Çóðàã – 2. Тусгаарлагчээр ºнгºрºх эзлэхүүний òºìºðëºã äàìæóóëàã÷èéí
õºíäëºí îãòëîëûí õýð÷èì óðñàõ ã¿éäëèéã õýìæèõ áàéãóóëàìæèéí ¿íäñýí á¿ä¿¿â
òàëáàéòàé
Öàõèëãààí òóñãààðëàõ ìàòåðèàëûí ýçýëõ¿¿íèé õóâèéí ýñýðã¿¿öëèéí õýìæèãäýõ¿¿í U íü
туршин авч байгаа загвар тусгаарлагчийн эзэлхүүнээр ºнгºрºх JU ã¿éäëýýð òîäîðõîéëîãäîíî.
Тусгаарлагчээр ºнгºрºх эзлэхү¿íýýð óðñàõ ã¿éäëèéã õýìæèõ áàéãóóëàìæèéí ¿íäñýí á¿ä¿¿â÷èéã
çóðàã–2–ä ¿ç¿¿ëýâ.

10. Ýнд туршин авч байгаа хатуу тусгаарлагчийн гадаргууд нÿгт дарсан доод талûн 1, дээд
òàëûí 2 òºìºðëºã ýëåêòðîäîîð õ¿÷äýë U ºãºãäºíº. Ýíý ºãºãäºæ áàéãàà õ¿÷äëèéã âîëüòìåòðýýð V
õýìæèíý. Òóðøèõ ìàòåðèàëä 50-èàñ 100ìì õ¿ðòýë ãîë÷òîé äóãóé, ýñâýë õàâòãàé äºðâºëæèí
õýëáýðòýé 50-иас 100мм хэмжээ бүхий талтай нимгэн хуудас тусгаарлагчийг ашиглана. Турших
ìàòåðèàëûí çóçààí õýäýí çóóí ìèëëèìåòðýýñ (äîëëîãîí äàâõàðãà) õýäýí ìèëëèìåòð õ¿ðòýë
(хуванцар, шаазан гэх мэт) байж болно. Туршиж байгаа тусгаарлагчид доод 1, дээд 2 электродоос
ãàäíà öàãèðàã ýëåêòðîä 3 (õàìãààëàã÷) – ààð õàíãàãäàíà. (çóðàã – 2, 3). Ýë ýëåêòðîä a óòàñíû
òóñëàìæòàéãààð G ãàëüâàíîòåòðýýñ ãàäàðãóóãààð óðñàõ I S ã¿éäëèéã çàéëóóëíà, åð íü ýçýëõ¿¿íèé
õóâèéí ýñýðã¿¿öëèéã òîäîðõîéëîõäîî ýçëýõ¿¿íýýð óðñàõ IU ã¿éäëèéã çààâàë õýìæèíý (çóðàã – 2 –
ã õàð). Ýöýñò íü ýëåêòðîä 1, 2-ä òîãòìîë õ¿÷äýë U ºãºãäñºí ¿åä òîäîðõîéëíî. Ýçëýõ¿¿íýýð óðñàõ
ã¿éäýë IU ãàëüâàíîìåòðèéí G тусламжтайгаар хэмжигдэнэ. Çагвар тусгаарлагчийн эзлэхүүний
U
åðºíõèé ýñýðã¿¿öýë Îìûí õóóëü ¸ñîîð RU  ; îì болно. Тусгаарлагчийн эзлэхүүний хувийн
IU
S
ýñýðã¿¿öýë äàðààõ òîìú¸îãîîð òîîöîîëîãäîíî. U  RU  ; îì ñì
h
Ýíä: S - äýýä òàëûí ýëåêòðîäûí òàëáàé ñì 2
h - эзлэхүүнээр урсах гүйдлийн ºнгºрºх тусгаарлагчийн зузаан ìì
Öàõèëãààí òóñãààðëàõ ìàòåðèàëä ýçëýõ¿¿íèé õóâèéí ýñýðã¿¿öëèéí óòãà:
U  1010  1020 îì  ñì õÿçãààðò áàéíà.
Çóðàã – 3. Ýзлэхүүний хувийн эсэргүүцлийг тодорхойлох гурван электродтой хатуу тусгаарлагчийн
çàãâàð: 1 – äîîä òàëûí ýëåêòðîä, 2 – äýýä òàëûí ýëåêòðîä, 3 – öàãèðàã (õàìãààëàã÷) ýëåêòðîä, 4 –
тусгаарлагчийн загвар
Механикийн тодорхойлолт тэдгээрийг хэмжих арга
Ìåõàíèêèéí ¿íäñýí òîäîðõîéëîëòîä äàðààõ 5 òîäîðõîéëîëò îðíî. ¯¿íä:
 Ñóíãàëòûí ¿å äýõ ìàòåðèàëûí áàò áýõèéí õÿçãààð -  ð
 Ñóíãàëòûí ¿å äýõ õàðüöàíãóé óðòñàëò - åð

11.  Øàõàëòûí ¿å äýõ ìàòåðèàëûí áàò áýõèéí õÿçãààð -  ñ
 Ñòàòèê íóãàðàëòûí ¿å äýõ ìàòåðèàëûí áàò áýõèéí õÿçãààð -  è
 Ìàòåðèàëûí öîõèëòûí õóâèéí çóóðàëäàëò -  n ãýõ ìýò.
Öàõèëãààí òóñãààðëàõ ìàòåðèàëä ìåõàíèêèéí òîäîðõîéëîëòûã õýìæèõäýý òóñãàé
õýëáýðèéí áýëòãýñýí çàãâàð äýýð ñóíãàëòûí áàò áýõèéí õÿçãààðûã òîäîðõîéëíî, òýðýýð òóðøèæ
áàéãàà ìàòåðèàëûí äóíä õýñýãò ñóíãàõ õ¿÷èéã îãòëîëûí òàëáàéãààð æèãä õóâààðèëàëòûã õàíãàíà
(çóðàã – 1).
Çóðàã – 1. Õóâàíöàð ìàòåðèàëûí ñóíãàëòûí ¿å Çóðàã – 2. Òóðøèõ ìàøèíä òàâèãäñàí
äýõ áàò áýõèéí õÿçãààðûã òîäîðõîéëîõ õàâ÷óóð, öàõèëãààíû – øààçàí ìàòåðèàëûí ñóíãàëòûã
òóðøèõ. /1 – òóðøèõ ìàøèíû ãàí õàâ÷óóð, 2 –
òóðøèãäàõ öàõèëãààí – øààçàí ìàòåðèàëûí çàãâàð áà
ýðãýõ áèå
Ýíý çàãâàð ìàòåðèàëûí ìåõàíèêèéí òîäîðõîéëîëòûã òîäîðõîéëîõûí òóëä òóðøèõ ìàøèíû
ãàí õàâ÷ààðò /áàõü/ á¿ä¿¿í ¿ç¿¿ðèéã íü áýõýëíý. Ìàøèíû íýã õàâ÷ààð /äîîä òàëûí/ ¿ë õºäºëíº,
õàðèí íºãºº õàâ÷ààðò ñóíãàõ õ¿÷èéã áàéðëóóëæ, òîäîðõîé õóðäòàéãààð çàãâàð ìàòåðèàëûí òàñðàõ
àãøèí õ¿ðòýë õ¿÷èéã ààæìààð íýìýãä¿¿ëíý.
Ñóíãàëòûí ¿å ìàòåðèàëûí áàò áýõèéí õÿçãààð äàðààõ òîìú¸îãîîð áîäîãäîíî.
ÐÐ êã ñ
ð  ;
So ñì 2
ÐÐ - çàãâàð ìàòåðèàëûã ñóíãàëòàíä ýâäëýõ õ¿÷ëýë /êãñ/
S o -çàãâàð ìàòåðèàëûí òóðøèëò õ¿ðòëýõ ¿åèéí õºíäëºí îãòëîëûí òàëáàé /ñì/
Ñóíãàëòûí ¿åèéí ìàòåðèàëûí áàò áýõèéí òîäîðõîéëîëòòîé íýã çýðýã ñóíãàëòûí ¿å äýõ
õàðüöàíãóé óðòñàëò òîäîðõîéëîãäîíî. ¯¿íèé òóëä òóðøèãäàõ ìàòåðèàëûí àíõíû lo , òàñðàëòûí
¿åä óðòàññàí lP íýìýëò óðòñàëòûã òóñ òóñ õýìæèíý.
Òýãâýë ñóíãàëòûí ¿å äýõ õàðüöàíãóé óðòñàëò äàðààõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëîãäîíî.
lP
eÐ  100%
lo

12. Ýíä: lo , lP - èæèë íýãæýýð õýìæèãäñýí áàéíà.
Øàõàëòûí ¿åèéí áàò áýõèéí õÿçãààð - ñ öèëèíäð õýëáýðòýé çàãâàð äýýð
òîäîðõîéëîãäîíî. Õýâëýñýí, øàõàãäñàí õóâàíöàð ìàòåðèàëä, ýíý òîäîðõîéëîëòûã 10 ìì ãîë÷òîé,
15 ìì ºíäºð öèëèíäð õýëáýðèéí çàãâàð äýýð òîäîðõîéëíî. Çàãâàðûí äýýä, äîîä òàëûí ñóóðü,
öèëèíäðèéí òýíõëýãò ÿìàð÷ õàçàéëòã¿é ýãö áîñîî áàéõ ¸ñòîé.
Øàõàëòûí ¿å äýõ áàò áýõèéí õÿçãààðûã òîäîðõîéëîõûí òóëä òóðøèëò õèéõ øàõàã÷
ìàøèíû 1.3 ãàí õàâòàíãèéí õîîðîíä çàãâàð 2-ûã áàéðëóóëæýý. Çàãâàð ìàòåðèàëûí îãòëîëîîð
øàõàã÷ à÷ààëàë æèãä áóñ õóâèàðëàãäàõààñ çàéëñõèéõèéí òóëä øàõàã÷èéí íýã õàâòàí ººðºº
òîõèðóóëàãääàã áàéõ ¸ñòîé.
Øàõàã÷ à÷ààëëûã, çàãâàð ìàòåðèàëûí ýâäðýõ àãøèí õ¿ðòýë òîäîðõîé õóðäòàéãààð èõýñãýíý.
Øàõàëòûí ¿å äýõ  ñ ìàòåðèàëûí áàò áýõèéí õÿçãààðûã äàðààõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî.
Ðñ êã ñ
ñ  ;
So ñì 2
Ýíä: Ðñ - çàãâàð ìàòåðèàëûí øàõàëòûí ¿åèéí ýâäëýõ õ¿÷ëýë /êãñ/
S î - òóðøèëò õ¿ðòëýõ ¿åèéí çàãâàð ìàòåðèàëûí õºíäëºí îãòëîëûí òàëáàé /ñì2/