เนื้อหานี้เป็นส่วนหนึ่งของวิชาภูมิศาสตร์มนุษย์ (Human Geography)

1. การตั้งถิ่นฐานและลักษณะที่อยู่อาศัย
อาจารย์ยศพรธ์ วรรชนะ
ภาควิชาภูมิศาสตร์ โปรแกรมวิชาสังคมศึกษา
คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์
pwanchana@hotmail.com
บทที่ 5

2. การตั้งถิ่นฐาน (Settlement)
การตั้งถิ่นฐานเป็นการแสดงถึงความฉลาด
และความเจริญก้ าวหน้าของมนุษย์ที่
พยายามปรับตัวให้เข้ากับสิ่งแวดล้อมและ
รู้จักนาทรัพยากรธรรมชาติที่อยู่รอบตัวมาใช้
ให้เป็นประโยชน์ในการดารงชีวิต การตั้งถิ่น
ฐานของประชากรมีลักษณะที่แตกต่างกันไป
ตามความเจริญก้าวหน้าของแต่ละประเทศ
การประกอบอาชีพขนบธรรมเนียมประเพณี
และวัฒนธรรมในกลุ่มชน และสภาพแวดล้อม
ทางภูมิศาสตร์ (เรณู หอมหวล, 2537)

3. ปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อการตั้งถิ่นฐาน
 แหล่งน้า
 ความอุดมสมบูรณ์ของดิน
 ความปลอดภัย
 อาชีพ
 วัฒนธรรมและวิถีชีวิต
หากพิจารณาการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์จากการประกอบอาชีพ สามารถแบ่งการตั้งถิ่น
ฐานของประชากรออกเป็น 2 ประเภท คือ
1. ประชากรประกอบอาชีพเร่ร่อน (Nomad)
2. ประชากรประกอบอาชีพประจาที่ (Sedentary)

4. ประเภทของการตั้งถิ่นฐาน
การตั้งถิ่นฐานแบบกระจาย (Isolated settlement)
บ้านมีขนาดเล็ก แต่ละครอบครัวจะกระจายอยู่
ห่างกัน สร้างบ้านเรือนอยู่ใกล้ที่นา พบทั่วไปใน
ประเทศที่ประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก
ปัจจัยส่งเสริมการตั้งถิ่นฐานแบบกระจาย คือ
1. ลักษณะภูมิประเทศ
2. ภูมิอากาศ
3. แหล่งน้า
4. ศาสนา
5. สภาพเศรษฐกิจ
6. การเลิกลัทธิเจ้าขุนมูลนาย
7. ที่ดินในเขตชนบทราคาถูกกว่าในเขตเมือง
Source: http://greenfieldgeography.wikispaces.com/IGCSE+Settlements

5. ประเภทของการตั้งถิ่นฐาน
การตั้งถิ่นฐานแบบกลุ่ม (Cluster or Compacted settlement)
ผู้คนอาศัยอยู่รวมกันเป็นกลุ่มกลายเป็นหมู่บ้าน
อาเภอ เมือง มหานคร มีตลาดและเส้นทางการ
คมนาคมผ่านหลายสาย แบ่งออกเป็น 2
ประเภท
1. การตั้งถิ่นฐานแบบกลุ่มในเขตเกษตรกรรม
(Agricultural compacted settlement)
2. การตั้งถิ่นฐานแบบกลุ่มนอกเขต
เกษตรกรรม (Non-Agricultural compacted
settlement)
Source:http://www.ggat.org.uk/cadw/historic_landscape/gower/english
/Gower_Summary.htm

6. ประเภทของการตั้งถิ่นฐาน
การตั้งถิ่นฐานแบบกลุ่ม (Cluster or Compacted settlement)
1. การตั้งถิ่นฐานแบบกลุ่มในเขตเกษตรกรรม
(Agricultural compacted settlement)
พบมากในเขตชนบทอาศัยอยู่รวมกันเป็นกลุ่มใน
พื้นที่ที่ใช้เพาะปลูก โดยมีอาชีพเกี่ยวข้องกับการ
เพาะปลูกเบื้องต้นเป็นหลัก (Primary product)
พบการตั้งถิ่นฐานแบบนี้กระจายอยู่ในกลุ่ม
ประเทศเกษตรกรรมในเขตอบอุ่นและเขตร้อน
โดยมีศูนย์กลางของไร่ คือ บ้านผู้จัดการ โรงงาน
และบ้านพักคนงาน
Source:http://www.ggat.org.uk/cadw/historic_landscape/gower/english
/Gower_Summary.htm

7. ประเภทของการตั้งถิ่นฐาน
การตั้งถิ่นฐานแบบกลุ่ม (Cluster or Compacted settlement)
2. การตั้งถิ่นฐานแบบกลุ่มนอกเขตเกษตรกรรม
(Non-Agricultural compacted settlement)
ประชากรเกียวข้องกับการผลิตขั้นที่สอง
(Secondary product) เป็นหลัก มีการ
แลกเปลี่ยนสินค้าซึ่งกันและกัน มีระบบอื่นๆ ที่
เกี่ยวข้องกับความเป็นอยู่ของคน ได้แก่ การ
ปกครอง การขนส่ง ศาสนา ตลาดที่มีขนาด
ตั้งแต่เล็ก-ใหญ่ มีลักษณะการตั้งถิ่นฐานในตัว
เมือง (Urban settlement) มีประชากรอาศัยอยู่
หนาแน่น ผู้คนไม่ประกอบอาชีพเกษตรกรรม
เช่น New York , Tokyo, Sydney ฯลฯ
Source:http://www.ggat.org.uk/cadw/historic_landscape/gower/english
/Gower_Summary.htm

8. วิวัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์
การตั้งถิ่นฐานของมนุษย์แบ่งออกเป็น 2 ระยะ คือ
1. การตั้งถิ่นฐานในระยะแรก
มนุษย์หาเลี้ยงชีพด้วยการล่าสัตว์ เก็บของป่า อาศัยอยู่ในป่ า ต่อสู้กับภัย
อันตรายต่างๆ และสัตว์ป่า ประดิษฐ์เครื่องมือและอาศัยอยู่ตามถ้าหรือโพรง เมื่อรู้จัก
การเพาะปลูกจึงเริ่มอาศัยอยู่กับที่ เมื่อสภาพความเป็นอยู่ดีขึ้นจึงเริ่มอาศัยอยู่รวมกัน
เป็นกลุ่มเป็นหมู่บ้านใกล้กับแหล่งที่ประกอบอาชีพ ลักษณะของหมู่บ้านแตกต่างกันไป
ตามลักษณะภูมิประเทศ สภาพดินฟ้าอากาศ และการประกอบอาชีพ รวมทั้งลักษณะ
ของวัสดุและรูปแบบของบ้านก็จะแตกต่างกันออกไป
ต่อมาเมื่อมีความเจริญมากขึ้น มนุษย์จึงเริ่มกระจายตัวออกไปตั้ง
ถิ่นฐานอยู่ในบริเวณที่เหมาะสมกว่า

9. วิวัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์
1. การตั้งถิ่นฐานในชนบท (Rural settlement) คือ บริเวณที่มีคนตั้งบ้านเรือนอยู่
น้อยกว่า 2,500 คน หรือ 2,000 คน มีอาชีพเกี่ยวข้องกับการเกษตรกรรม โดยมี
ลักษณะการตั้งถิ่นฐานใน 3 ลักษณะ คือ
1.1 การตั้งถิ่นฐานริมถนน (Road side) เป็นการตั้งบ้านเรือนอยู่เรียงกัน
สองข้างถนน ส่วนด้านหลังหมู่บ้านจะเป็นพื้นที่เกษตรกรรม การตั้งถิ่นฐานแบบนี้
เกิดขึ้นเพราะต้องการให้บริการด้านการค้า เช่น ร้านขายของชา ร้านอาหาร ปั๊มน้ามัน ที่
อยู่อาศัย เป็นต้น

10. วิวัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์
1.2 หมู่บ้านขนาดเล็ก (Hamlets) หมู่บ้าน
ขนาดเล็กหรือกลุ่มของหมู่บ้านตามชนบทซึ่งอยู่
รวมกันเป็นกลุ่ม และมีสิ่งบริการต่างๆ เพื่อ
สาธารณะประโยชน์ เช่น ร้านค้า โรงเรียน เป็นต้น
1.3 หมู่บ้านขนาดใหญ่ (Village) หมู่บ้านที่มี
จานวนบ้านพักอาศัยมากขึ้น มีสิ่งก่อสร้างและ
สถานบริการต่างๆ เพิ่มขึ้น เช่น ตลาด โรงเรียน
ปั๊มน้ามัน สถานีตารวจ วัด สถานีอนามัย ฯลฯ

11. วิวัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์
2. การตั้งถิ่นฐานในเมือง (Urban settlement) ประชากรอาศัยรวมกันอย่างหนาแน่น
แออัดมากกว่าในชนบท ประกอบอาชีพที่ไม่ใช่การเกษตรกรรมเพียงอย่างเดียว แบ่ง
การตั้งถิ่นฐานออกเป็น 4 ลักษณะ คือ
2.1 เมืองที่แบ่งโดยอาศัยจานวนประชากรที่อาศัยอยู่ (Population
classification)
2.2 เมืองที่แบ่งโดยอาศัยการเกิดหรือต้นกาเนิดของเมือง (Genetic
classification)
2.3 เมืองที่แบ่งโดยอาศัยลักษณะที่ตั้ง (Location or site classification)
2.4 เมืองที่แบ่งโดยอาศัยโครงสร้าง (The morphological classification)

12. วิวัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์
2.1 เมืองที่แบ่งโดยอาศัยจานวนประชากรที่อาศัยอยู่ (Population classification)
การแบ่งเมืองประเภทนี้ใช้จานวนประชากรที่อาศัยอยู่โดยเฉลี่ยในการแบ่ง
(Northam,1975)
- เมือง (Town) มีประชากรอาศัยประมาณ 1,000-2,000 คน
- นครเล็ก (Small city) มีประชากรอาศัยประมาณ 2,500-25,000 คน
- นครขนาดกลาง (Medium sized city) มีประชากรอาศัยประมาณ
25,000-100,000 คน
- นครใหญ่ (Large city) มีประชากรอาศัยประมาณ 100,000-800,000 คน
- นครหลวง (Metropolis) มีประชากรอาศัยประมาณ 800,000 คน ขึ้นไป
- สหมหานคร (Megalopolis) ไม่จากัดจานวนประชากร แต่ต้องมีประชากร
อาศัยอยู่หลายล้านคนขึ้นไป
- อภิมหานคร (Ecumenopolis) มีประชากรอาศัยประมาณ 10 ล้านคน ขึ้นไป

13. วิวัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์
2.2 เมืองที่แบ่งโดยอาศัยการเกิดหรือต้นกาเนิดของเมือง (Genetic
classification) แบ่งโดยศึกษาจากเหตุการณ์และหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่
เกี่ยวข้องกับการตั้งถิ่นฐานในเมือง ได้แก่ ยุคและระยะเวลาที่เกิดขึ้น คือ
- เมืองสมัยก่อนประวัติศาสตร์ (The Prehistoric town)
- เมืองในสมัยอารยธรรมกรีก (The Classical Greek town)
- เมืองในสมัยโรมัน (The Roman town)
- เมืองในสมัยกลาง (The Medieval city)
- เมืองในสมัยใหม่ (The Modern city)

14. วิวัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์
2.3 เมืองที่แบ่งโดยอาศัยลักษณะที่ตั้ง (Location or site classification)
- เมืองที่ตั้งอยู่ตามบริเวณที่ราบ (Towns on plain)
- เมืองสองฝั่งแม่น้า (Towns located on river)
- เมืองบริเวณเมืองท่าและชายฝั่งทะเล (Ports or Harbors on lakes)
- เมืองบริเวณภูเขา (Mountain towns)
- เมืองซึ่งเป็นแหล่งท่องเที่ยว (Resort towns)

15. วิวัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์
2.4 เมืองที่แบ่งโดยอาศัยโครงสร้าง (The morphological classification)
- เมืองที่ตั้งอยู่ตามเส้นทางคมนาคม (Linear or attenuated city) เมืองที่ตั้ง
อยู่ตามเส้นทางคมนาคม เช่น แม่น้า ถนน ทางรถไฟ
- เมืองที่ตั้งอยู่รวมกันเป็นกลุ่ม (Compact city) ส่วนใหญ่พบเมืองลักษณะนี้
บริเวณที่ราบ
- เมืองที่เกิดจากการรวมกัน (Composite city) เป็นเมืองที่เกิดภายหลังจาก
การที่เกิดเมืองเรียงตามเส้นทางคมนาคม รวมกับเมืองที่อยู่รวมกันเป็นกลุ่ม แล้ว
ขยายตัวออกไปสู่บริเวณใกล้เคียง
- เมืองที่มีส่วนแยกออกมา (Fragment city) บริเวณส่วนที่แยกออกมาต่างก็มี
ความสาคัญ สิ่งที่แบ่งแยกส่วนของเมือง คือ แม่น้า ทาให้ต้องมีการใช้สะพาน/ อุโมงค์
เพื่อเชื่อมโยงระหว่างเมือง

16. ลักษณะที่อยู่อาศัย
Kendall (1976) การสร้างที่อยู่อาศัยสะท้อนให้เห็นถึงวัฒนธรรมของภูมิภาคนั้นๆ ซึ่ง
ส่วนใหญ่ขึ้นอยู่กับสภาพแวดล้อมของท้องถิ่น มนุษย์ในสมัยแรกนาวัสดุที่อยู่ใกล้มือมา
ใช้สร้าง “บ้านที่อยู่อาศัย” ลักษณะรูปทรงของบ้านที่สร้างใช้ป้องกันภัยจากลมฟ้า
อากาศ ดังนั้น คาว่า “ที่อยู่อาศัย” (Shelter) หรือ “บ้าน” (Housing) หมายถึง
สิ่งก่อสร้างที่มนุษย์สร้างขึ้นมาจากที่อยู่อาศัยแบบง่ายๆ ไปจนถึงตึกระฟ้าที่มีโครงสร้าง
สลับซับซ้อน

17. ลักษณะที่อยู่อาศัย
ลักษณะที่สาคัญของบ้าน
1. รูปทรง (Form)
2. หน้าที่ (Function)
3. วัสดุที่ใช้ก่อสร้าง (Material use)
4. รูปแบบในการตั้งบ้าน (Pattern of house)

18. ลักษณะที่อยู่อาศัย
ชนิดของบ้าน
1. บ้านที่สร้างด้วยไม้ (Wooden house) แบ่งออกเป็น 2 ลักษณะ คือ
- บ้านที่สร้างด้วยซุง (Log house) นิยมสร้างในพื้นที่ที่มีป่าไม้มาก
ไม้มีลาต้นสูง นิยมสร้างมากในบริเวณตอนเหนือของรัสเซีย คาบสมุทรสแกนดิเนเวีย
ทวีปอเมริกาเหนือ
- บ้านที่ใช้ไม้เป็นโครงสร้าง (Frame house)
2. บ้านที่สร้างด้วยดินเหนียวและโคลน (Mud house) พบได้ในเขตอากาศ
แห้งแล้ง และตอนใต้ของประเทศอียิปต์ สามารถป้องกันอากาศร้อนและความหนาว
เย็นได้ดี มีต้นทุนต่า ใช้วัสดุน้อย
3. บ้านที่สร้างด้วยหิน (Stone house) ไม่เป็นที่นิยม ค่าใช้จ่ายสูง
4. บ้านสมัยใหม่ (Modern house) การออกแบบคานึงถึงประโยชน์ใช้สอย
มากกว่าสิ่งอื่น

19. ลักษณะที่อยู่อาศัย
ชนิดของบ้าน
5. บ้านที่เคลื่อนที่ได้ (Portable house) แบ่งออกเป็น 3 ลักษณะ คือ
- บ้านที่เคลื่อนที่ได้ (Trailer) บ้านของชนเผ่าเร่ร่อนในเอเชีย
ตะวันออกเฉียงใต้ และรัสเซีย สร้างด้วยกิ่งไม้ ดินเหนียว ใช้สัตว์ลากจูงเพื่อเคลื่อนย้าย
ไปตามแหล่งน้า แหล่งอาหาร ปัจจุบันในสหรัฐนิยมสร้างบ้านเคลื่อนที่ได้โดยเฉพาะใน
กลุ่มที่ตั้งครอบครัวใหม่ๆ แต่ใช้วัสดุที่มีความแข็งแรงมากขึ้น
- บ้านบนเรือ (Boat house) พบมากในเอเชียตะวันออกและเอเชีย
ตะวันออกเฉียงใต้ บ้านมีขนาดเล็กสร้างบนเรือท้องแบน เคลื่อนที่โดยใช้เรือลากจูง ส่วน
ใหญ่เป็นผลมาจากการขาดแคลนที่อยู่อาศัยบนพื้นดิน
- บ้านที่สามารถถอดชิ้นส่วนได้ (Prefabricated house)
ส่วนประกอบทาจากโลหะหรือไม้อัด อิฐบล็อก

20. แบบฝึกหัด
ศึกษาและวิเคราะห์เกี่ยวกับบ้านในชุมชนที่นักศึกษาอาศัยอยู่ ในประเด็นต่อไปนี้
- ลักษณะการตั้งถิ่นฐาน
- รูปทรงของบ้าน
- วัสดุที่ใช้ในการก่อสร้าง
- หน้าที่ใช้สอยในบ้าน

21. ข้อสอบปลายภาค
จงเปรียบเทียบระหว่างเมืองสาคัญต่างๆ ของโลก กับกรุงเทพฯ ในประเด็น
ต่อไปนี้(30 คะแนน)
1. เชื้อชาติ ภาษา ศาสนา และวิถีชีวิต
2. การประกอบอาชีพ (กิจกรรมทางเศรษฐกิจ)
3. การตั้งถิ่นฐานและลักษณะที่อยู่อาศัย