उद्धेश भूगोलाच्या प्रमुख शाखा प्रस्तावना मानवी भूगोलाच्या व्याख्या मानवी भूगोलाचे स्वरूप मानवी भूगोल अभ्यासाचे दृष्टीकोन मानवी भूगोलाची व्याप्ती मानवी भूगोलाचे महत्व

1. मानवी भूगोलाची ओळख
प्रा डॉ एम. एन. सुरवसे
मा श्री अण्णासाहेब डाांगे कॉलेज हातकणांगले जज. कोल्हापूर

2. उद्धेश
• मानवी भूगोलाचे महत्व समजून घेणे
• मानवी भूगोलाच्या ववववध व्याख्या पाहणे
• मानवी भूगोलाची व्याप्ती अभ्यासाने.
• मानवी भूगोल अभ्यासाचे महत्व समजून घेणे
©प्रा.डॉ.सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले

3. भूगोलाच्या प्रमुख शाखा
• प्राकृ ततक भूगोल: भूरुप शास्त्र, हवामानशास्त्र, जैववक
भूगोल सागरी भूगोल जलभूगोल
• मानवी भूगोल: नागरी भूगोल, आर्थिक भूगोल,
लोकसांख्या भूगोल, राजकीय भूगोल, साांस्त्कृ ततक
भूगोल, आपत्ती भूगोल, कृ षी भूगोल वसाहती भूगोल
सामाजजक भूगोल, औद्योर्गक भूगोल, भौगोललक
ववचार, वैद्यकीय भूगोल, सैन्य भूगोल, वाहतूक
भूगोल, पयिटन भूगोल, पयािवरण भूगोल
• प्रात्यक्षिक भूगोल: नकाशा शास्त्र, काटोग्राफी, सुदूर
सांवदेन भौगोललक माहहती प्रणाली
©प्रा.डॉ.सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले

4. प्रस्त्तावना
• भौततक घटकाांचा मानवी जीवनावर पररणाम
• मानव हह एक महत्वपूणि घटक
• भौगोललक घटकाांच्या अनुशांघाने मानवी जीवन ववकलसत
• परस्त्पराांमध्ये घतनष्ट परस्त्पररक सांबांध
• मानव व नैसर्गिक पयािवरण याांच्यामधील सांबधाचा अभ्यासाची गरज
• अनेक शास्त्रज्ाांनकडून अभ्यास करण्याचा प्रयत्न
• नैसर्गिक घटक व घडामोडीांचा मानवी जीवनावर होणारा पररणामाांची उकल
करण्याचा प्रयत्न
• यातून मानवी भूगोलाच्या अध्यानास महत्व
©प्रा.डॉ.सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले

5. मानवी भूगोलाच्या व्याख्या
• १. एल्सवथि हांहटांगटन (१९२०): मानवाचे गुणधमि, त्याचा क्रिया, आणण भौगोलीक
पयािवरण याांच्या परस्त्पर सांबांधाचा अभ्यास म्हणजे मानवी भूगोल होय.
• २.व्हाईट व रेनर: नैसर्गिक घटक व मानव याांच्यामधील सांबांध स्त्पष्ट करणारे तशेच
मानव सभोवतालच्या परीजस्त्थती शी स्त्वताला ववलशष्ठ मागािने कश्या प्रकारे सामाऊन
घेतो व आपले जीवन कशे तनजश्चत करतो याचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे
मानवी भूगोल होय.
• ३. जीन्स ब्रून्स: मानवी भूगोलाचा उद्धेश प्राकृ ततक घटक व मानवी क्रियाांच्या
सांबांधाचा अभ्यास करणे हा होय.
• ४. एलन सेंपल: अस्त्वस्त्थ मानव व गततमान पृथ्वी याांच्यातील सांबांधाचा अभ्यास
करणारे शास्त्र म्हणजे मानवी भूगोल होय.
©प्रा.डॉ.सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले

6. मानवी भूगोलाचे स्त्वरूप
• १. एकसांघ स्वरूप:
• पृथ्वीवरील सवि घटक एक्माकाशी सांबांर्धत,
• या सांबांधाांचा अभ्यास
• मानवी घटक व प्राकृ ततक घटक परस्त्परापासून वेगळे करता येत नाहीत.
• २. पररवततन शील स्वरूप:
• प्रदेशानुसार व काळानुसार मानवी व प्राकृ ततक घटकात बदल.
• या बदलामुळे मानवी भूगोलाचे स्त्वरूप पररवतिनशील
• ३. गततशील स्वरूप:
• तनसगािचा मानवावर पररणाम होतो तसेच मानवाकडून नैसर्गिक घटकात बदल
• यामुळे मानवी भूगोलास गततशील स्त्वरूप
©प्रा.डॉ.सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले

7. मानवी भूगोल अभ्यासाचे दृष्टीकोन
• १. परीजस्त्थतीकी दृष्टीकोन: मानवी जीवन पयािवरणाशी तनगडीत
• २. प्रादेलशक दृष्टीकोन: प्रदेशानुसार होणारे बदल
• ३. कायाित्मक दृष्टीकोन: मानवी क्रिया व व्यवसायाचे अध्ययन
• ४. वणिनात्मक दृष्टीकोन: मानव व तनसगि याांच्या सांबांधाचे वणिन
• ५. वतिनात्मक दृष्टीकोन: पयािवरणीय घटक व मानव याांच्या
वतिनाचा परस्त्परावरील पररणामाांचा अभ्यास
• ६. रचनात्मक दृष्टीकोन: ववज्ातनक पद्धती मुळे शास्त्रीय अभ्यास
©प्रा.डॉ.सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले

8. मानवी भूगोलाची व्याप्ती
• मानवी भूगोलाच्या व्याप्ती बाबतीत वेगवेगळे ववचार
• मानवी व्यवसाय व त्याचा पयािवरणाशी असणाऱ्या सांबांधाचा अभ्यास
• प्रकृ तीक घटका बरोबरच आर्थिक, सामाजजक साांस्त्कृ ततक घटकाांचा हह
अभ्यास
• मानवी भूगोलाच्या ववषय सामुग्रीत खालील मुख्य बाबीांचा समावेश
– मानव व त्याचे आर्थिक व सामाजजक जीवन
– मानवाचा प्राकृ ततक घटकाची असणारा सांबांध
– सामाजजक व साांस्त्कृ ततक घटकाांचा पयािवरणाची समांध
– लोकसांख्या व ववतरण
– मानवाचे साांस्त्कृ ततक जीवन
– वाहतूक व पयिटन
– वसाहती व नगरे
– शेती, भूलमउपयोजन व पशुपालन
– मानवाचे व्यवसाय
– सामाजजक सांघटन
©प्रा.डॉ.सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले

9. मानवी भूगोलाच्या शाखा
मानवी भूगोलाचे छेत्र ववशाल स्वरूपाचे असून मानवी भूगोलाच्या पुढील मुख्य
शाखा आहेत
– ऐततहालसक भूगोल,
– नागरी भूगोल,
– आर्थिक भूगोल,
– लोकसांख्या भूगोल,
– राजकीय भूगोल,
– साांस्त्कृ ततक भूगोल,
– आपत्ती भूगोल,
– कृ षी भूगोल
– वसाहती भूगोल
– सामाजजक भूगोल,
– औद्योर्गक भूगोल,
– भौगोललक ववचार,
– वैद्यकीय भूगोल,
– सैन्य भूगोल,
– वाहतूक भूगोल,
– पयिटन भूगोल,
– पयािवरण भूगोल
©प्रा.डॉ.सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले

10. मानवी भूगोलाचे महत्व
• एक महात्वाचा ववषय
• मानव व तनसगि याांच्यातील सांबांधाचा अभ्यास
• पयािवरणाचा मानवी जीवाांवर व िीयावर मोठा पररणाम
• मानवाशी सांबांर्धत अनेक बाबीचा यात उकल
• वेगवेगळ्या शाखाांमधून अभ्यास होत असल्याने सखोल अध्ययन
• प्रादेलशक व काळानुसार होत असणारे बदल ववचारात घेतले जातात
• तनयोजन व आर्थिक ववकासात अध्ययनास महत्व
• शाश्वत ववकासाचा योजना राबववण्यात महत्वाची भूलमका
• पयािवरण समतोल राखण्यात महत्वाची भूलमका
• प्रादेलशक ववववधता समजून घेण्यास मदत
• शेती, वसाहती व लोकसांख्या याांच्या तनयोजन बद्ध ववकासात हातभार
• अनेक समस्त्याचे भौगोललक दृष्टीकोनातून अध्ययन व उपाययोजना
• ववषय ज्ानात मोठी भर ©प्रा.डॉ.सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले