Βυζάντιο : Η κατοικία

1. Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ
Το κέντρο του ιδιωτικού βίου των Βυζαντινών ήταν αναμφίβολα το σπίτι τους. Η μορφή των
σπιτιών στο Βυζάντιο, που γνώρισε πολλές παραλλαγές, καθοριζόταν από την οικονομική
κατάσταση του ιδιοκτήτη, τη μορφολογία του εδάφους και φυσικά τον διαθέσιμο κάθε φορά
χώρο. Έτσι, υπήρχαν τόσο πολυτελείς επαύλεις όσο και φτωχικά σπίτια, ενώ διαφορετικά ήταν
τα αστικά σπίτια από τα σπίτια στα χωριά. Το βυζαντινό σπίτι αποτελεί εξέλιξη και συνδυασμό
αρχαίων ελληνικών, ρωμαϊκών και ανατολικών στοιχείων. Οι σχετικές μαρτυρίες που
διαθέτουμε προέρχονται κυρίως από περιγραφές κειμένων, εικονογράφηση χειρογράφων και
παραστάσεις μνημειακής ζωγραφικής, αλλά και από σπίτια που έχουν αποκαλυφθεί σε
ανασκαφές.
2. Η αρχιτεκτονική της οικίας.
Στις αρχαιότερες οικίες τα δωμάτια διατάσσονταν γύρω από μία εσωτερική αυλή με
*περιστύλιο . Το πιο επίσημο δωμάτιο, το *τρικλίνιο , χρησίμευε ως τραπεζαρία για τα
συμπόσια και κατά κανόνα διέθετε αψίδα στη μια στενή πλευρά του, όπου τοποθετούνταν το
τραπέζι και το *στιβάδιον . Τα δωμάτια ήταν μεγάλα και συχνά απλώνονταν ελεύθερα στον
χώρο, ενώ έφεραν πολυτελή διακόσμηση με μάρμαρα, ψηφιδωτά δάπεδα και τοιχογραφίες . Η
πολυτελής αυτή μορφή κατοικίας προοριζόταν φυσικά για την αριστοκρατία της εποχής.
Υπήρχαν και φτωχότερες παραλλαγές της για τα μεσαία στρώματα, χωρίς εσωτερική αυλή ή με
λιγότερα δωμάτια που είχαν πατημένο χώμα για δάπεδο και άβαφο σοβά στους τοίχους. Για
τις κατώτερες τάξεις, στις οποίες ανήκε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού των πόλεων, τα
σπίτια έμοιαζαν με πολυκατοικίες. Γραπτές πηγές αναφέρουν ότι στην *παλαιοχριστιανική
Κωνσταντινούπολη πολλοί κάτοικοι έμεναν σε πολυώροφα κτίρια, όπως αυτά, για παράδειγμα,
που μνημονεύονται επί Θεοδοσίου με επτά και εννέα ορόφους. Μετά τον 6ο αιώνα αρχίζει και
διαμορφώνεται το τυπικό βυζαντινό σπίτι. Ειδικά για την περίοδο από τον 9ο έως και τον 12ο
αιώνα, το κυριότερο δωμάτιο του σπιτιού ήταν ο τρίκλινος ή τρικλινάριν, που συχνά βρισκόταν
σε όροφο. Η στέγη του ήταν δικλινής, επίπεδη ή με *τρούλο , θυμίζοντας εσωτερικό εκκλησίας.
Γύρω του διατάσσονταν οι υπόλοιποι χώροι: τα δωμάτια των ανδρών και των παιδιών

2. (κοιτώνες ή κουβούκλια), τα διαμερίσματα των γυναικών στο βάθος του σπιτιού με τον
αργαλειό, η τραπεζαρία, οι χώροι υγιεινής (απόπατος, οικίσκος ή εξέδρα). Ο ηλιακός ήταν το
μπαλκόνι του σπιτιού, κτιστός ή ξύλινος με καφασωτά, είτε σε προεξοχή από το κυρίως σπίτι
είτε σε εσοχή του επάνω ορόφου, σαν ημιυπαίθριος χώρος. Μαρτυρούνται όμως και σκεπαστοί
εξώστες με ξύλινους κίονες (χαγιάτια) και διάφορες πτέρυγες που πλαισίωναν το κυρίως
οίκημα, πύργοι, παρεκκλήσια, λουτρά. Εξωτερικά, οι τοίχοι είχαν φροντισμένη κατασκευή με
πέτρες και τούβλα σε εναλλαγή ή με σχέδια. Με μαρμάρινες πλάκες καλύπτονταν δάπεδα και
τοίχοι, ενώ υπήρχαν μαρμαροθετήματα και ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και μωσαϊκά στους
τοίχους, επιγραφές και πλάκες με ρητά, χρυσωμένες στέγες. Στις περίστυλες αυλές και στους
κήπους υπήρχαν κρήνες, μικρά συντριβάνια και βρύσες με αγάλματα. Τέτοια ήταν φυσικά τα
παλάτια των αυτοκρατόρων και των αριστοκρατών, όπως μας διασώζουν περιγραφές
αρχοντικών σαν και αυτή του παλατιού του Διγενή Ακρίτα.
3.Τα υλικά κατασκευής.
Στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας συνυπήρχαν τα ισόγεια σπίτια που διατάσσονταν γύρω
από μία κεντρική αυλή και τα δίπατα ή πολυώροφα κτίσματα που διαιρούνταν σε
διαμερίσματα. Για το χτίσιμο των σπιτιών τους οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν συνήθως
λίθους, τούβλα και ξύλα, ενώ για συνδετική ύλη χρησιμοποιούσαν λάσπη από άμμο, ασβέστη ή
ακόμα και χώμα, στις πιο φτωχικές κατασκευές. Τα ευτελή υλικά δομής που χρησιμοποιούνταν
καθ’ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου ίσως δικαιολογούν το γεγονός ότι ελάχιστα
δείγματα κοσμικής αρχιτεκτονικής έχουν διασωθεί στη σημερινή εποχή.

3. 4.Οι τεχνίτες.
Οι κτίστες είναι τεχνίτες απαραίτητοι στην κατασκευή κάθε οικοδομικού έργου. Στο Βυζάντιο
σπάνια αναφέρονται με τα ονόματά τους στα κείμενα. Είναι οργανωμένοι σε συντεχνίες
(συστήματα) όπως μαρτυρούν παλαιοχριστιανικές επιγραφές αλλά και υστεροβυζαντινά
κείμενα. Επικεφαλής του κάθε συνεργείου είναι ο πρωτομαΐστωρ ή μαΐστωρ, ο οποίος
καθοδηγεί τους εργάτες (μαθητάς, μισθίους ή μαθητάδες).Οι αμοιβές των οικοδόμων και των
ανειδίκευτων εργατών γενικά είναι χαμηλές, ενώ συχνά πληρώνονται και σε είδος (αλεύρι,
αλάτι). Σε περίπτωση που ο χορηγός δεν μπορεί να καταβάλλει το συμφωνημένο ποσόν οι
κτίστες καταφεύγουν σε βίαιες λύσεις, ενώ δεν είναι λίγες και οι περιπτώσεις που αν δεν
λάβουν ένα τμήμα του ποσού αυτού δεν ξεκινούν καν την εκτέλεση του έργου.
Οι σιδηρουργοί
Οι πλινθοποιοί

4. Εργοτάξιο της βυζαντινής εποχής. Μικρογραφία χειρογράφου.
Χρονικό Ιωάννη Σκυλίτζη (κώδ. Vitr. 26 – 2, φ. 141ˇα) 13ος αι. Ισπανία, Μαδρίτη, Biblioteca Naciona
5. Ο εξοπλισμός, τα έπιπλα, τα σκεύη.
Η μορφή και η ποιότητα της οικοσκευής ενός βυζαντινού σπιτιού εξαρτιόταν από την
οικονομική και κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη. Τα συνηθέστερα υλικά κατασκευής της ήταν το
γυαλί, ο πηλός, τα όστρακα και το ξύλο για τους πιο φτωχούς και τα πολύτιμα μέταλλα και οι
λίθοι για τους πλούσιους.
Στα βασικά έπιπλα του βυζαντινού σπιτιού ανήκαν το τραπέζι και το κρεβάτι, πάνω στο οποίο
τοποθετούσαν διάφορα στρωσίδια, όπως μαξιλάρια και σεντόνια που φτιάχνονταν από
διάφορα υλικά. Πάντως φαίνεται ότι την εποχή εκείνη οι περισσότεροι κάτοικοι του Βυζαντίου
ξάπλωναν πάνω σε στρώματα από άχυρα, βαμβάκι, κουρέλια ή πούπουλα, τα οποία
απλώνονταν απευθείας στο πάτωμα ή σε χτιστούς πάγκους. Τα τραπέζια, συνήθως
κατασκευασμένα από ξύλο, χρησίμευαν όχι μόνο για το σερβίρισμα του φαγητού αλλά και ως
πάγκοι εργασίας ή γραφεία. Για καθίσματα χρησιμοποιούσαν καρέκλες ή σκαμνιά. Ιδιαίτερος
τύπος καθίσματος ήταν ο θρόνος που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον αυτοκράτορα,
τον πατριάρχη, τους επισκόπους και τους ηγούμενους και συνοδευόταν συνήθως
από υποπόδιο.

5. Στα έπιπλα ενός βυζαντινού σπιτιού συγκαταλέγονται ακόμα τα κιβώτια ή σεντούκια, τα οποία
χρησιμοποιούνταν για τη φύλαξη ψωμιού και διαφόρων εδεσμάτων, ενδυμάτων και βιβλίων
ακόμα και χρημάτων ή κοσμημάτων. Αντίστοιχο ρόλο είχαν τα αρμάρια, συχνά εντοιχισμένα,
που ασφάλιζαν, όπως και τα σεντούκια, με κλειδαριά. Στη σκευή ενός βυζαντινού σπιτιού
ανήκαν ακόμα τα χαλιά, τα οποία κάλυπταν τα δάπεδα των πλούσιων σπιτιών, καθώς και τα
βαριά παραπετάσματα, που κρεμασμένα από την οροφή, χρησίμευαν ως διαχωριστικά των
ενδιάμεσων χώρων.
Τα σπίτια της εποχής φωτίζονταν με κεριά και λυχνάρια, που συνήθως ήταν φορητά ή
στηρίζονταν σε μόνιμους λυχνοστάτες. Οι εκκλησίες και τα παλάτια χρησιμοποιούσαν κυρίως
πολυκάνδηλα ή πολυέλαιους που κρεμόντουσαν από την οροφή με αλυσίδες.
Μέρος του οικιακού εξοπλισμού αποτελούν τα επιτραπέζια σκεύη, που φτιάχνονταν από
διαφορετικά υλικά. Σε αυτά ανήκαν τα πιάτα, οι δίσκοι, οι γαβάθες, τα ποτήρια, τα κύπελλα,
οι κανάτες και οι αλατιέρες. Μεγάλη ποικιλία παρατηρείται και στα μαγειρικά σκεύη. Ένα
βυζαντινό σπίτι διέθετε πυροστάτες, πάνω στους οποίους τοποθετούσαν τα τσουκάλια για το
μαγείρεμα, κατσαρόλες για το ζέσταμα του νερού, σχάρες και τηγάνια, κουτάλες διαφόρων
μεγεθών, γουδιά αλλά και λεκάνες για το πλύσιμο των πιάτων και των χεριών.
Στα κελάρια των σπιτιών φυλάσσονταν ακόμα πιθάρια για την αποθήκευση των υγρών και των
τροφίμων, ενώ για τη μεταφορά και την αποθήκευση του νερού χρησιμοποιούσαν τα σταμνία.
Τέλος, για την επιτραπέζια χρήση του νερού, του κρασιού ή του λαδιού υπήρχαν τα λαγήνια.

6. 6.Η φροντίδα του σπιτιού
Στον βυζαντινό κόσμο, η φροντίδα του σπιτιού αποτελούσε ασχολία, αποκλειστικά και μόνον,
των γυναικών. Σύμφωνα με τις κρατούσες αντιλήψεις εκείνης της εποχής, ήταν υποτιμητική
για τον άνδρα η ενασχόληση με οποιαδήποτε οικοκυρική εργασία.
Μητέρα μαθαίνει ανάγνωση και γραφή στην κόρη της
Έτσι, οι γυναίκες στο Βυζάντιο είχαν τη φροντίδα του σπιτιού, παρόλο που μερικές εργάζονταν
και έξω απ’ αυτό. Μια γυναίκα μπορούσε να υφαίνει επ΄αμοιβή (υφάντρα ή ανυφάντρα), να
πουλάει κρασί (οινοπώλις), να πουλάει κρασί ή να διευθύνει καπηλειό, να πουλάει φρούτα και
λαχανικά.Υπήρχαν όμως και ορισμένα επαγγέλματα που απαγορεύονταν στις γυναίκες. Ήταν
εκείνα που σχετίζονταν με οποιαδήποτε αστική ή δημόσια λειτουργία. Για το λόγο αυτό μια
Βυζαντινή δεν μπορούσε να γίνει ούτε δημόσιος άρχων ούτε δικηγόρος.
Εκτός από το μαγείρεμα και την καθημερινή λάτρα, οι Βυζαντινές στο σπίτι ύφαιναν τα
υφάσματα που χρειαζόταν κάθε νοικοκυριό. Το γνέσιμο, η ύφανση ή το κέντημα
απασχολούσαν όλες τις γυναίκες, όχι μόνο στα λαϊκότερα, αλλά και στα ανώτερα στρώματα,
ακόμη και μέσα στο παλάτι.

7. Γυναίκες ασχολούνται με την κατασκευή
υφασμάτων και κεντημάτων.
Οι γυναίκες στο Βυζάντιο διακρίνονταν στο εμπόριο των
υφασμάτων.
Οι πιο ευκατάστατες γυναίκες μάλιστα, που ήταν απαλλαγμένες από άλλες οικοκυρικές
ασχολίες, αφιέρωναν στην υφαντική ένα μεγάλο μέρος του χρόνου τους. Διατηρήθηκαν και
έφτασαν ως τις μέρες μας παραστάσεις γυναικών που γνέθουν ή υφαίνουν, κυρίως σε
μικρογραφίες χειρογράφων. Τα υφάσματα που παράγονταν στο σπίτι ήταν συνήθως μάλλινα,
και πιο σπάνια λινά ή βαμβακερά.
Γυναίκες σε θρησκευτική πομπή την εποχή του Ιουστινιανού (ψηφιδωτή τοιχογραφία, Άγιος Απολλινάριος, Ραβέννα).
Βιβλιογραφία -Δικτυογραφία.
1. Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών , Talbot-Rice Tamara , εκδ. Παπαδήμα , Αθήνα ,2006
2. http://photodentro.edu.gr/v/item/ds/8521/9119
3. http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/Page?name=ypomeleti&id=2&sub=305&lang=gr&level=2
4. http://www.fhw.gr/chronos/gr/
5. https://kleryhistorylessons.wordpress.com/
6. http://www.24grammata.com/?p=42216
7. http://collections.culture.gr/SearchItems.aspx?LocationID=0&MainKindID=1&periodstring=46
Τσίτσου Ζωή , Β 4