Монгол түүх

1. Сэдэв: Улс төрийн бутралын
үеийн монгол буюу
Монголын хаант улс
Э.Цэрэнбаатар

2. Э.Цэрэнбаатар
Монголын сайхан орон

3. Э.Цэрэнбаатар
Монголын сайхан орон

4. Э.Цэрэнбаатар
Монголын сайхан орон

5. Монгол улсын түүхэн үечилэл ба
нэршил
• Язгуурын Монгол овог аймаг, угсаатнууд
түүхийн ороо бусгаа он цаг үеүдэд улс гэрээ
засан төвхнүүлж 900 орчим жил гал
голомтоо бадраасаар өнөөг хүрчээ
• Түүхийн энэхүү урт хугацаанд монгол улсыг
түүхэнд дараах байдлаар нэрийдэж
байлаа.

6. Хамаг Монгол улс
1130-1206
• 1130-1206 оны хооронд
ийнхүү нэрлэж байв
• Хабул хан 1130-1148
• Амбагай хан 1148-1155
• Хотул хан 1155-с 1158-
1160 оны орчим
• Есүхэй баатар 1160-
1171/ Хан
өргөмжлөгдөөгүй /
• Чингис хан 1189-1206

7. Их Монгол улс
1206-1260
• 1206-1260 оны хоорондох үеийн
ийн нэрлэв
• Энэ хооронд их сууринд суусан
хаадыг далай их хаан гэнэ
• Чингис хаан 1206-1227
• Өгөөдэй хаан 1229-1241
• Гүег хаан 1246-1248
• Мөнх хаан 1251-1259

8. Монголын Эзэнт гүрэн
1260-1368
• 1260 онд Тулуйн хүү Хубилай өөрийгөө их хаанд өргөмжилснөөр Монгол
улс ийнхүү нэрлэгдэх болсон
• Хубилай хаан 1260-1294
• Өлзийттөмөр 1294-1307
• Хайсан Хүлэг хаан 1308-1311
• Аюурбарбад Буянт хаан 1312-1320
• Шадбал Гэгээн хаан 1321-1324
• Есөнтөмөр хаан 1324-1328
• Ашидхэв хаан 1328
• Хүслэн хаан 1329
• Төв/Төгс/ төмөр хаан 1329-1332
• Ринчинбал хаан 1332
• Тогоонтөмөр хаан 1333-1368-1370
Ийнхүү монголын эзэнт гүрнийг 108 жилийн хугацаанд 11 хаан төр барьжээ
Чингис хаанаас Тогоонтөмөр хаан хүртэлх нийт 15 хааныг их хаад гэж түүхэнд
тэмдэглэсэн байна

9. Монголын хаант улс
1370-1634
• 1370 онд Аюушридарь Билэгт хаан
Хархорум хотод их сууринд сууснаас хойш
1634 онд Лигдэн хутагт хаан нас барах
хүртэлх энэ үеийн ийнхүү нэрлэхээс гадна
бас “ Бага хаадын үе “ ч гэж нэрлэдэг. Энэ
хугацаанд 22 хаан төр барьсан байна.

10. Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн
1260-1368
• Цагаадайн хаант улс : 1221-1346
• Өгөөдэйн хаант улс : 1268-1309
• Иль хаадын улс : 1256-1388
• Монголын Юань улс : 1260-1270-1368
• Алтан ордны улс : 1223-1481

12. • Миний үр сад торгон хувцас өмсөж, шавар
гэрт амьдрах болсон тэр үед миний эзэнт
гүрэн мөхөх болно.
•Чингис хаан

13. XIV-XVII зууны үеийн монгол
буюу Улс төрийн бутралын үе
• 1300-д оны дунд үе гэхэд Монголын эзэнт гүрний
салбар улсууд нь Юань гүрнээс бараг хамааралгүй
тусгаар улс болон орших болов
• 1337 оноос эхлэн хүчээ авсан хятадын “Улаан
алчууртны бослого 1368 онд Юань гүрнийг түлхэн
унагав.
• Хүний нутгаас хөөгдсөн монгол ихэс дээдэс 100
жилийн дараа эх нутагтаа эргэн ирэв
• Бусад монгол улсад ч улс төрийн эргэлтүүд ойр
ойрхон гарах болов

14. Эзэнт гүрний сарнил , задрал
• Цагадайн улс : 1330-д оноос 2 хуваагдан хоорондоо
тэмцэлдсээр 1370 онд Төмөрт эзлэгдэн 1405 онд
Доголон Төмөр хаан нас барснаар бүр мөсөн мөхөв.
• Өгөөдэйн хаант улс : Хайду хаан Аригбөх , Хубилай 2-н
тэмцлийн үед хүчирхэгжиж Юань улстай 1268-1301 оны
хооронд 40 удаа дайтаж улсаа хамгаалсан боловч 1309
онд Хайду хааны ач хүү Чабар Юань улсад зугтаж энэ
улс мөхжээ.
• Иль хаадын улс : 1330-д оны үед Гадаад байдал нэн
тогтворшүй болж хөрш улсууд болох Сири, Палестин,
Египет, болон Алтан ордтой удаа дараалан их дайн хийж
хүч нь суларсны хажуугаар Ираны гар урчууд , тариачид
бослого гарган Иль хаан Тугатөмөрийг цаазалсан төрийн
эрхийг авснаас хойш 1388 онд бүр мөсөн мөхжээ.

15. • Юань гүрэн :Дараах шалтгаанууд нөлөөлөв
-Эрх баригчид эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж дотроо
хагаралтай байсан. 1312-1332 оны хооронд 20-хон жилд
7 хаан солигдсон
-Эдийн засаг хямарч ,байгалийн гамшигт нүүрлэж улс
орныг хамарсан өлсгөлөнгөөр олон сая хүн үхсэн
-30 гаруй жил үргэлжилсэн бослого хөдөлгөөн улс даяар
тархаж 1368 онд Мин улс байгуулагдсанаар Юань гүрэн
мөхжээ.
• Алтан ордны улс : 1350-д оны үед тус улсад хаан
ширээний төлөө тэмцэлдээн болж 1357-1381 оны
хооронд 20 гаруй хаан солигдож улмаар 5 хант улс
болон задарсан. Тус бүрдээ оршсоор 1481 онд бүр
мөсөн мөхжээ.
• Ийнхүү Монголын эзэнт гүрэн эзлэгдсэн орнуудын ард
түмний эсэргүүцэл тэмцлээр түлхэгдэн унаж Ази ,
Европ дахь 200 гаруй жил үргэлжилсэн Монголын
ноёрхол эцэс болжээ.

16. • 1370 онд Тогоонтөмөр хаан нас барж
Монголын гал голомт Хар хорумд ирсэн
боловч ахиц дэвшил бүү хэл 100 жилийн
өмнөх ахуйдаа бүр түүнээс дор амьдрах
болов.
• Монгол хаад ноёд эзэмшил газар нутгаа
булаалдан дор дороо хаан болж улс орноо
нэгтгэх нэгдсэн нэг үзэл санаа сарниж
Бусад овог аймгууд салан тусгаарлах болсон
• Их хаан сонгох зарчим хэвээр байсан
боловч эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл
тасрахгүй байв

17. Билигт хаанаас Лигдэн хаан хүртэл
22 бага хаадын үе
Тогоонтөмөрөөс хойшхи хаадын зорилго нь Мин улсыг байлдан
эзлэх явдал байлаа
Тухайлбал : 1372, 1373, 1380, 1388, 1392, 1410,1414, онуудад
томоохон тулаан хийж ихэндээ монголчууд ялагдаж байв
Үүний хажуугаар 1388-1450-д он хүртэл Монгол хаад ширээнд
удалгүй хорлогдон олон хаан солигдсон нь төрийн алтан
аргамжааны бодлого алдагдаж эхлэв
Монгол нь 1400-д оны эхээр Халх монгол , Баруун Монгол /Ойрад/
гэсэн 2 хэсэгт хуваагдан хүч нь тарамдан хоорондоо олон удаа
байлдсан байна. Халх монгол нь заримдаа Мин болон Ойрад 2-
той зэрэг байлддаг байсан нь амжилтанд нь сөргөөр нөлөөлж
байв . 1407, 1409,1412,1414/ Мин, Халх 2 хамтрав/, 1416,1428,
1439, 1440 онуудад Мин улстай байлдав .
1434 онд Ойрадын Тогоон тайш бүх Монголыг нэгтгэн
Тогтабух,Адай хаан нарыг мэдэн 1439 он хүртэл улсыг захирч
байв .Гэхдээ хаан суудалд суугаагүй .

18. Тогоон тайшийн хүү Эсэн эцгийн тайш хэргэмийг
залгав . 1440-1455 оны хооронд төрийн бүх
эрхийг атган 1449 онд Мин улсад довтлон ялж
Ин Зун хааныг нь олзлов . 1452 онд Эсэн хаан
болсноор Монголын хүч сэргэж байсан боловч
1. алтан ургын хүн бус тул,
2. Алтан ургийн олон ноёдыг хүйс тэмтэрсэн тул
1555 онд бусдад хороогдсон байна.
Эсэн хаан алагдсанаар Ойрад, Монголын
харилцаа улам муудаж монголоо дахин нэгтгэх
гэсэн оролдлого талаар болсон байна.
1467 он Мандуул хаан нас барав , 1470 он
Баянмөнх жонон нас барснаар алтан ургын хүн
бараг үлдээгүй байна.

19. Бутрал түр намжсан үе
1465 онд Мандухай Мандуулын хатан болсон
.Энэ үед хатан 17 орчим настай байсан
1470 онд Баямөнхийн хүү 7 настай Батмөнхийг
Даян хаанд өргөмжилж өөрөө 22 настайдаа
хатан нь болжээ.
1470-1480 онуудад Хатан нь Их хааны нэрийн
өмнөөс улс гэрийг удирдан байв
Мандухай хатан Даян хаанд 8 хүүхэд төрүүлж
өгсний 3 удаа 2 ихэр төрүүлжээ.
1470-1417 оны хооронд бүх Монголыг нэгтгэн
захирсан үе бол түүхэнд гар газар, хөл хөсөр
үе буюу амар тайван үе гэж нэрлэж иржээ

20. Батмөнх даян хаан болон Мандухай
цэцэн хатан нарын гэр бүл
Даян хаан
Мандухай
хатан
Төрболд Улсболд Төрөлт
гүнж
Барс
болд
Алтан хан
Хүү
Цүлтэмцоож
Ёндонжамц
4-р Далай лам
Арс
болд
Очир
болд
Алч
болд
Арболд
Дагавар
охид
Борогчин
Ар Эсигэ

21. 40 түмэн Монгол , 4 түмэн Ойрад
• 1491 онд Даян хаан засаг захиргаандаа
өөрчлөлт оруулан Монгол улсаа дараах
байдлаар хуваасан байна.
• 1. Зүүн гурван түмэн / ар халх өвөр халх,
цахар , урианхай /
• 2. Баруун гурван түмэн/ Түмэд, ордос,
хорчин /
• 3. Дөрвөн ойрад/ цорос , дөрвөд, хошууд ,
торгууд буюу хойд /

22. • 1517 онд Даян хаан нас барснаар улс төр
дахин хямарч эхлэв
• Даян хаан өөрийн 10 хүүдээ монгол нутгаа
хуваан өгчээ. Тэдгээрээс отгон хүү Гэрсэнз
жалайр хунтайжид Халх түмнээ өгөв .
Гэрзэнзийг өөд болсон хойно 7 хүү нь газар
нутгаа хувааж авав. Ийнхүү Халх 7 хошуу
буй болов . Энэ 7 хошуу нь удалгүй Түшээт
хан, Засагт хан, Цэцэн хан гэсэн 3 хант аймаг
болон хувирлаа.

23. Барсболд Сайн алаг хаанаас Лигдэн
Хутагт хаан хүртэлх монголын
түүхийн үйл явдлын хураангуй
• 1517-1558 он хүртэл 4 хаан ор суусан боловч дотоод
хагарал , тэмцлийг намжааж чадаагүй ба зарим
томоохон ноёд өөртөө эрх ямба олгон хэргэм зэрэг зүүн
хаантай дүйцэх болсон
• Тухайлбал Түмэдийн Алтан хан Мин улстай шууд
харьцаж хэд хэдэн удаа байлдаж ялж байсан ба хот
тосгодыг нь булаан авч өнөөгийн Хөх хотыг байгуулсан
байна., Ойрад болон хөх нуурыг байлдан эзэлж
байв.Улмаар шарын шашныг ихэд дэмжин төвдийн лам
Содномжамцтай уулзан түүнд “Далай лам” хэмээх цол
хайрласан байна. Ийнхүү Алтан ханы гуч хүү 4-р Далай
лам болсон түүхтэй

24. • 1558-1593 төр барьсан Түмэн Засагт хаан
Төв засгийн газар байгуулж халх түмнээ түр
ч атугай нэгтгэсэн байна.
• 1593-1604 Буян цэцэн хаан нэгдмэл
байдлыг хадгалж байсан боловч өвөр
халхын салан тусгаарлах бодлого улам
ширүүсэв
• 1604-1634 Цахарын Лигдэн хаан төр
барьсан боловч нийт монголд хүлээн
зөвшөөрөгдсөнгүй . Бүр 1630 онд Хорчин,
Түмэд, Ордос , Юншээбүү зэрэг аймаг
хамтран Лигдэн хааны эсрэг дайтав.

25. • Лигдэн хаан 1631 онд Түмэд, Хорчинг бут
цохив
• Манж нар монгол зарим аймагтай нийлж
Цахарыг довтлов
• 1632 онд Манжийн хаан өөрийн биеэр
Лигдэн хаантай байлдав .
• 1634 онд Лигдэн хаан нас барав

26. • 1636 онд Өвөр халхын 16 аймаг манжид
дагаар оров
• Мөн онд Манжийн хаан Абахай өөрийгөө
Монголын хаанд өргөмжлөв
• Ийнхүү монголын ард түмэн их хаангүй
болж , уйтгар , гуниг , харуусал дагуулсан
200 гаруй жилийг харь орны тугын дор
өнгөрүүлсэн гашууг сургамжит түүх эхлэв