1. 5-р лекц

2. МОНГОЛ УГСААНЫ ХААНТ УЛС
ЦАГААДАЙН ХААНТ УЛС
ИЛЬ ХААДЫН ХААНТ УЛС
АЛТАН ОРДНЫ ХААНТ УЛС
ЮАНЬ УЛС

3. ИХ ХААНЫ ЗАЛГАМЖЛАЛ
 ХЭН ЗАЛГАМЖЛАХ ВЭ? Яагаад
 Хан хөвгүүдийн зөрчил
 Зуч болон Тулуй – Цагаадай болон Өгөөдэй
 Мөнх насны тухай үзэл – Чингис хааны сургаал
буюу билиг сургаал
 Чан Чун бумбатай 1223 онд уулзсан.
 Алтан ургийнхны зөрчил.

4. ―ПАКС МОНГОЛИКА‖
МОНГОЛЧУУДЫН
ДЭГЛЭМ буюу ЭНХ
ТАЙВАН ТОГТООЛТ
1. ХУУЛЬ ЭРХ.
2. ШАШИН
ШҮТЛЭГИЙН
ЧӨЛӨӨТ
БАЙДАЛ.
3. СОЁЛЫН ЯЛГАА.
4. МЭДЭЭЛЭЛ
ДАМЖУУЛАЛТ
5. ХУДАЛДААНЫ
ТОРГОН ЗАМ

5. ―ПАКС МОНГОЛИКА‖

7. Чингис хаан түүний залгамжлагч гурван их хаан Өгөөдэй
(1229-1241), Гүюг (1246-1248), Мөнх (1251-1259) нар “Өндөр
уулын хөтөл зорь, өргөн далайн олом зорь, хол хэмээн бүү
шантар, явбаас хүр юү, Хүнд хэмээн бүү цөх, өргөвөөс
дааюу” гэдэг Чингисийн билэг сургаалийн дагуу хүнд хүчир
их аян дайнууд хийж Солонгосоос Адриатын тэнгис Альпийн
нуруу хүртэлх өргөн уудам нутагт Монголчууд ноѐрхож
эхэлжээ.

9. PAX MONGOLICA

10. Цагаадайн хаант улс
 Чингис хаан анх 1206 онд Их
Монгол Улсыг байгуулаад
хоёрдугаар хүү Цагаадайдаа
дөрвөн мянган өрх хуваан
өгчээ. Хожим нь дахиад 1225
онд дөрвөн хөвүүндээ нутаг
хувиарлан өгөхдөө,
Цагаадайд Уйгарын орноос
Аму мөрөн хүртэлх өргөн
уудам нутгийг хувь улс
болгон өгчээ. Чингис хаанаас
Цагаадайд хувилан өгсөн тэр
газар нутаг дээр үндэслэн
Цагаадайн хант улс бүрэлдэн
тогтсон байна.

12. ЦАГААДАЙН УЛС
 Уг улсын түүх 1221 оноос эхэлдэг боловч
1227 он хүртэл Чингис хаанд итгэгдсэн
Махмуд Ялавачи захирч байв. Чингис
хааны хийсэн аян дайнуудаас ялах
магадлал хамгийн бага, эрсдэл ихтэй
дайн бол Сартуул иргэдийг дайлсан Их
аян дайн байлаа. 120.000 цэрэг 5000
орчим км бартаат замыг туулж
өөрсдөөсөө 100 дахин илүү хүчтэй
тулалдана гэдэг бол Чингис хаанд маш
хүнд байлаа. Хол замыг туулж их цэрэг
Хорезмын нутагт орж ирэхэд Махмуд
Ялавачи итгэлт нөхдүүдийг дагуулан
Чингис хаанд дагаар оржээ. Энэ бол
урвалт биш байлаа.
Цагаадай угсааны хаадын
бунхан – Бухар хот

13. БООЛЧЛОЛ – МАНКУРТ, МАМЛЮК
Дундад зуунд хүмүүс бүгдээрээ
нэгдмэл нэг шашин шүтдэг
болсноос бие биенээ боолчлох
ѐс суртахууны эрхгүй болсон
боловч БООЛЧЛОЛ нийгэмд
хэрэгтэй байсан.
1. Шашны номлол: Исмаилит
2. Сэтгэл санаа: Мамлюк
1. Хорезмын захирагч Махмуд Ялавачийн аав
ээж нь мамлюкууд байсан.
2. Исмаилтуудын удирдагч Хасан Саббах 1050 —
1124 Шашнаар хүмүүсийг эрхшээлдээ оруулсан.
Тэдний зэвсэг нь Коран судар, Гашиш ургамал.
Тэдний бэхлэлтийг Аламут гэх бөгөөд өөрийн
нөлөөллөө ургамалд автсан Исмаилитуудаар
дамжуулан тогтоодог.

14. Цагаадай Махмуд Ялавачийг замаасаа зайлуулсан боловч
түүний хүү Масудбекийг Уйгараас Хорезм хүртэлх нутаг дахь
тариалангийн газруудын захирагч болгосон бөгөөд тэрээр
олон хаадын нүүрийг үзэн 1289 он хүртэл уг албыг хашиж
байжээ. Цагаадай 1242 онд өөд болж түүний гэрээслэл ѐсоор
бага хүү Хара Хүлэгү хаан болжээ Энэ үеэс нүүдэлчид
өөрсдийгөө “Цагаадайнхан” гэж нэрлэсэн.
Хара Хүлэгүгийн үед буюу 1251 онд Тулуйн хүү Мөнх, Батын
шууд тусламжтайгаар Их хаан суусан үеэс эзэнт гүрэнд
Цагаадайн улсын байр суурь үлэмж суларч худалдаа, эдийн
засгийн томоохон бүс нутаг Мавереннахор муж Алтан ордны
улсын мэдэлд шилжив..
ЦАГААДАЙН УЛС

15. 1227- Цагаадай
1242 - Цагаадайн хүү Хара Хүлэгү
1260 - Цагаадайн ач хүү Алгуй
1265 - Мубарек Шах
1265 - Борак
1221 - Махмуд Ялавчи
1269 - Хайду ноѐн
1290 - Дува
1318 - Кебек
1326 - Тармаширин
1334 - Газан
1340 - Түрэг үндэстэн
1348 - Туглук Төмөр
1370 - Төмөр
1525 - Бабур
1627 - Жакар

16. Цагаадай хан Сырдаръя мөрний зүүн эрэгт Кутлуг гэдэг хот,
Алмалык гэдэг цэцэрлэг, зуслангийн газар байгуулсан нь
олны сэтгэлийг татаж байжээ.
Цагаадайн улсын Уйгарын хотуудыг өрнө дорныг холбосон
худалдааны зам дайран гарч байлаа.
Монголчууд Дундад Азийг Хорезмын хант улс буюу Сартул
иргэн гэж нэрлэдэг байлаа.Эзлэн авсныхаа дараа Чингис
хааны хоѐрдугаар хүү Цагаадайн нэрээр "Цагаадайн хант
улс" гэж нэрлэх болжээ.
Цагаадайн хаант улс хоѐр хуваагдаж, түүний нэгийг нь
Могол гэж нэрлэж Моголистан гэдэг шинэ улс буй болжээ.
Мавернахор буюу Уйгарстан нь суурин С.И-тэй нүүдлийн
иргэншлээсээ холдсон.
Одоо хүртэл Монгол гэдгийг Могол гэж дуудсан хэвээр
байна.

17. ЦАГААДАЙН УЛС ХУВААГДАЛ

18. Туглук Төмөрийг нас барсны дараа
түүнд алба хашиж агсан Төмөр
хүчирхэгжин 1370 онд цэргийнхээ
хүчээр Моголстаны баруун хэсгийг
таслан авч өөрийн эзэмшил болгожээ.
Төмөр бол Барулас овгийн хүн бөгөөд
тэр Чингис хаан шиг их хүн байж Их
гүрнийг байгуулна хэмээн мөрөөдөж
1370-1405 онд Төмөр Алтан ордоны
улсын хагас, Дундад ази, Иран, Гүрж,
Өмнөд оросыг нэгтгэсэн эзэнт гүрнийг
дан ганц зэвсгийн хүчээр байгуулжээ.
ТӨМӨРИЙН ХААНТ УЛС
Төмөр хаан 1370-1405

19. Харин ач хүү Улугбек нь
(1394-1449) дайн байлдаанаас
татгалзан эрдмийн мөр хөөж
од гаригийн хөдөлгөөний том
нээлт хийн дэлхийд
алдаршсныхаа “шанд” дайнч
өвөг эцгийнх нь сүнс
шингэсэн хүүдээ алагджээ.
Улугбекын байгуулсан Одон орны
судалгааны төвийн туурь одоо
хүртэл Туркменстанд байдаг.
ТӨМӨРИЙН ХААНТ УЛС

21. ИХ МОГОЛЫН УЛС 1525-1755
 1525 онд Бабур ИХ
МОГОЛ-ын хаант улсыг
байгуулсан.
 Агра хотноо Бабурын YI
үеийн Шах Жахан (1627-
1658) өөрийн хатан Мумтаз
Махалынхаа гэгээн
дурсгалд зориулж ариун
дурлалын бэлэгдэл Таж
Махалын бунханг дан
цагаан гантиг чулуугаар
барьсан нь одоо ч дэлхийн
үнэт соѐлын өвийн үнэт
дурсгал хэвээр байна.

25. ―Таж махал‖ эртний монгол угсааны хаан
хатандаа зориулан босгосон гайхамшигт ордон

26. Иль хаант улс
 Чингис хааны бага хүү Тулуйн том хүү Мөнх хаан ширээнд суусны дараа
өөрийн төрсөн дүү Хүлэгүг Иранд явуулж, Сири Рум, Армен, Энэтхэгийг эзлэх
даалгавар өгчээ. Хүлэгү Иранд очиж, Ил хант улсыг үндэслэн байгуулаад, 9
жил (1256-1265) хан суусан байна. Тэрээр Перс, Ирак, Азербайджан, Армен,
Туркестан, Гүржийн нутаг дэвсгэр дээр Ил хант улсыг байгуулсан ажээ.
Хүлэгүгийн улсын ханыг Ил Хан (Улсын хаан) гэж нэрлэдэг байсан тул түүхэнд
Ил Хаант улс хэмээн алдаршжээ. Тус улсыг үндэслэн байгуулагчийнх нь
нэрээр "Хүлэгүгийн улс" гэж нэрлэж байжээ.
 Энэ улс Армяны хаан Гетум – Мөнх хаан нарыг 7 зүйлт гэрээний үндсэн дээр
байгуулагдсан.
 Исмаилууд буюу Уулын өвгөдийн нийгэмлэг. Нууцлагдмал МАФИ байгууллага
 Багдад хотыг эзлэн авах.
 Ариун газар Иерусалимыг чөлөөлөх.

27. Hayton of Corycus 1307 оны
ном ТАТАРУУДЫН ТҮҮХ
КАИР хот дахь БЕЙМБАРС СУЛТАНЫ
БУНХАН 1260 — 1 июля 1277

28. Хүлэгү хаан
 Ил хант улсын нийслэл нь Тебриз
хотод байсан боловч XIV зууны эхээр
Иракийн Султани хотод шилжижээ.
Хүлэгү хан Сирийг байлдахдаа, Хит
бөх хэмээх Христосын шашинтай
хүнээр цэргээ толгойлуулж байсан нь
Христосынхноос дэмжлэг авах
бодолтой байсны илрэл юм. 1260 онд
Айн-Жамут, 1277 онд Аль-Бастанд
Египедийнхэнтэй хийсэн тулалдаанд
монгол цэрэг ялагдаж Сирээс
шахагдаж гарсан байна. Хэдий тийм
боловч Ил хаад Сирийг эзлэх зорилгоо
орхиогүй юм. Газан хан хэдийгээр
лалын шашинд орсон боловч Сирийг
эзлэх зорилго тавьж, Гүрж, Арменийн
цэргийн тусламжтайгаар Сирийг эзлэн
аваад, 1303 онд дахин ялагдал
хүлээжээ.
Британы музейд хадлагдаж
байгаа Хулагу хааны хөрөг

29. ИЛЬ ХААД - МАМЛЮКУУД
 Китбухын захирсан түрэгүүд
зонхилсон 10.000 гаруй цэрэг
1260 оны 9 сарын 3-нд Сирийн
нутагт Мамлюкуудад бут
цохигдсон.
 Мамлюкууд Иерусалим хотыг
шашны ариун хот учраас
хамгаалсан.
 1277 онд дахин Мамлюкуудад
ялагдсан

30. Иль хаант улс

31. Ил хаадын хаант улсын хаадууд
1. 1256 – Хүлэг
2. 1265 – Абага
3. 1282 – Текулар Ахмед
4. 1284 – Аргун
5. 1291 – Гайхат
6. 1295 – Газан
7. 1304 – Өлзийт
8. 1316 – Абу сайд
9. 1335 – Шейх Хасан Хүчү

32. Хүлэгү хаан

33. Абага хаан

34. Газан хаан
Судрын чуулган зохиолын номын зураг
Өгөөдэй хааныг хаан ширээнд
өргөмжилсөн зураг.

35. Хүлэгүгийн улсын мөхөл
 Ил хаадын гадаад улс төрийн бодлогод
Сири, Палестинийг байлдан дагуулах
зорилго оршсоор байв. Энэхүү
зорилгоо биелүүлэхэд Египет улс дунд
нь хөндөлдөж байсан учир түүнтэй Ил
хаад удаа дараа дайтаж байжээ.
Египетийн Мампюкийн султанууд
лалын шашныгулс төрийнхөө
бодлогын түшиг тулгуур хэмээн үзэж
байв. Монголын ил хаад Египетийн
эсрэг дайнд Христосын шашны
холбоотон улсууд болох Антиохийн
вант улс, Триполийн гүнт улс,
Иерусалим хант улс зэргийг ашиглаж
байв. Мөн Киприйн хант улс,
Киликийн Армен, Гүржийн газрын
эздийг ч татан оролцуулж байжээ.

36.  1310 онд бичигдсэн
 Болд чинсан, Монголын
түүхийн АЛТАН ДЭВТЭР
судрыг ашигласан
 Рашид ад Дин(1247-1318)
Багдадын баян хүн, эмч,
толь бичиг зохиогч. Ил
хаадын улсын нөлөөтэй
түшмэл.
Jami' al-tawarikh СУДРЫН ЧУУЛГАН

37. ЗҮЧИ ХААН 1184—1227
Казахстанд хадгалагдаж байгаа Зүчи хааны бунхан

38. Алтан ордны улс
 Орост энэ улсыг "Зүчийн улс"
гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд
монгол сурвалжид ч тэгж
нэрлэжээ. Зарим зохиолд "Хөх
орд", "Цагаан орд", "Цагаан
ордот улс" гэх зэргээр нэрлБат
хан тэргүүтэй Монгол ноѐд
баруун замын аян дайнаас
буцаж ирээд Ижил мөрний
доод урсгалд Сарай гэдэг
нийслэл хот байгуулан суусан
1240-өөд оны эхэн үеэс эхлэн
энэ улсыг "Алтан ордоны улс"
хэмээн нэрлэх болсон

39. Алтан ордны улс

40. Алтан ордны улс

41. Бат хаан
 Ууган хүү Зүчидээ Эрчис
мөрнөөс баруун тийш,
Хорезмээс хойш монгол
цэргийн морины туурай
хүрсэн газрыг өгчээ. Зүчи
Урал мөрнөөс зүүн тийш
Кипчакийн тал нутгийн
зүүн хэсэг, Амур, Сыр-
Даръяа мөрний доод
урсгалын Хорезмийн
нутгийг эзэмшиж байлаа.
 Зүчийн хоёрдугаар хүү Бат
1236-1240 оны хооронд Урал
мөрнөөс баруун тийш Волга
мөрний дагуу. Кипчак,
Болгарыг эзлэж Оросыг
эрхшээлдээ оруулсан байна.

42. Алтан ордны улсын хаадууд
1. 1255 – Сартак
2. 1256 – Бэрх
3. 1266 – Мөнхтөр
4. 1280 – Тудамөнх
5. 1287 – Тулабуга
6. ......
7. 1382 – Тогтомыш

43. 1341 оноос Алтан ордны хаант улс
 Астрахань
 Казань
 Крым гэсэн 3-н хэсэг болон салсан

44. Алтан ордны улс

45. 1380 оны 9 сарын 8 нь Дон мөрний Куликовын талд Алтан Ордын Мамай, Москвагийн
вант улсын ван Дмитрий нарын хооронд болж Оросууд асар их хохирол амсаж байж
ялалт байгуулсан. .

47. ОРОСЫН ХААНТ УЛСЫН ҮҮСЭЛ

48. Эцэст нь дүгнэхэд
 Цагаадай, Иль Хаад, Алтан ордоны улсуудын үед
(XIII-XY зуун) Арабууд, Османы түрэгүүд Газарын
дундад тэнгис, Улаан тэнгисийн холбоо болсон
Синайн хойгийг хааж, ойрхи дорнодод ноѐрхож
байсныг зогсоож олон жил дайн самуун, дээрэм
тонуулаас болж тасалдсан “Өрнө дорнын их торгон
зам”-ыг аюулгүй болгож Дэлхийн худалдаа, төрийн
бодлого, гадаад харилцаа зэргийн үндсийг тавьжээ.
Тэр үед Ертөнцийн эзэн, Аллах бурхантай дүйцэх нэр
хүндтэй хүн нь Чингис хаан хэвээр байлаа. Одоо ч
Дундад ази, Иран, Иракт Чингис хааны сүр хэвээрээ
байна.

49. ИХ ГҮРНИЙ ЭНЭ ИХ ТҮҮХ ДЭЛХИЙН
ОЛОН УЛС, ҮНДЭСТЭН УГСААТНЫ
ХОЙШДЫН ХӨГЖИЛ, ДЭВШИЛД
ГҮНЗГИЙ МӨРӨӨ ҮЛДЭЭЖЭЭ